Антыўтопія

Антыўтопія (стар.-грэч.: δυσ- — «супраць» і τοπος — «месца»; англ.: dystopia) — гэта жанр мастацкай літаратуры, супрацьлеглы утопіі. Блізкі па сваёй мадэлі да фантастыкі, апісвае, як правіла, грамадства, у якім запанавалі негатыўныя тэндэнцыі развіцця. У адрозненне ад утопіі, гэты жанр не характарызуецца верай аўтара ў бездакорнасць мадэлі. Антыўтопія вылучае найбольш небяспечныя, з пункту гледжання аўтараў, грамадскія тэндэнцыі.

Уільям Голдынг, 1983

Гісторыя

Упрершыню слова «антыўтапіст» (dystopian) як супрацьлегласць «утапіста» (utopian) ужыў англійскі філосаф і эканаміст Джон Сцюарт Міль у 1868 годзе. Тэрмін «антыўтопія» (англ.: dystopia) як назву літаратурнага жанру ўвялі Глен Нэглі і Макс Патрык у складзенай імі анталогіі ўтопій «У пошуках утопіі» (The Quest for Utopia, 1952).

У сярэдзіне 1960-х тэрмін «антыўтопія» (anti-utopia) з’яўляецца ў савецкай, а пазней — і ў англамоўнай крытыцы. Ёсць меркаванне, што па-ангельску: англ.: anti-utopia і англ.: dystopia — сінонімы. Існуе таксама пункт гледжання (як у Беларусі, так і за мяжой), які адрознівае антыўтопію і дыстапію. Згодна з ім, у той час як дыстапія — гэта «перамога сіл розуму над сіламі дабра», абсалютная антытэза утопіі, антыўтопія — гэта ўсяго толькі адмаўленне прынцыпу утопіі, якое прадстаўляе больш ступеняў свабоды. Тым не менш, тэрмін «антыўтопія» распаўсюджаны значна шырэй і звычайна маецца на ўвазе ў значэнні dystopia.

Адрозненні ад утопіі

Антыўтопія з’яўляецца лагічным развіццём утопіі і фармальна таксама можа быць аднесена да гэтага кірунку. Аднак, калі класічная ўтопія канцэнтруецца на дэманстрацыі пазітыўных рысаў апісанага ў творы грамадскага ладу, то антыўтопія імкнецца выявіць яго негатыўныя рысы. Важнай асаблівасцю утопіі з’яўляецца яе статычнасць, у той час як для антыўтопіі характэрныя спробы разгледзець магчымасці развіцця апісаных сацыяльных прылад (як правіла, у бок нарастання негатыўных тэндэнцый, што нярэдка прыводзіць да крызісу і абвалу). Такім чынам, антыўтопія працуе звычайна з больш складанымі сацыяльнымі мадэлямі.

Савецкім літаратуразнаўствам антыўтопія ўспрымалася ў цэлым адмоўна. Напрыклад, у «Філасофскім слоўніку» (4-е выд., 1981) у артыкуле «Ўтопія і антыўтопія» было сказана: «У антыўтопіі, як правіла, выяўляецца крызіс гістарычнай надзеі, аб’яўляецца бессэнсоўнай рэвалюцыйная барацьба, падкрэсліваецца неадольнасць сацыяльнага зла; навука і тэхніка разглядаюцца не як сіла, якая спрыяе рашэнню глабальных праблем, пабудове справядлівага сацыяльнага парадку, а як варожы культуры сродак прыгнёту чалавека». Такі падыход быў шмат у чым прадыктаваны тым, што савецкая філасофія ўспрымала сацыяльную рэальнасць СССР як грамадства, якое валодае тэорыяй стварэння ідэальнага ладу (тэорыя пабудовы камунізму). Таму любая антыўтопія непазбежна ўспрымалася як сумнеў у правільнасці гэтай тэорыі, што ў той час лічылася непрымальным пунктам гледжання. Антыўтопіі, якія даследавалі негатыўныя магчымасці развіцця капіталістычнага грамадства, насупраць, усяляк віталіся, аднак антыўтопіямі іх называць пазбягалі, наўзамен даючы ўмоўнае жанравае вызначэнне «раман-папярэджанне» або «сацыяльная фантастыка». Менавіта на такім вельмі ідэалагізаваным меркаванні заснавана вызначэнне антыўтопіі, дадзенае Канстанцінам Мзарэулавым ў яго кнізе «Фантастыка. Агульны курс»: «…ўтопія і антыўтопія: ідэальны камунізм і гінучы капіталізм у першым выпадку змяняецца на камуністычнае пекла і буржуазны росквіт ў другім».

Найбольш паслядоўна тэзіс аб адрозненні «рэакцыйнай» антыўтопіі і «прагрэсіўнага» рамана-папярэджання распрацавалі Яўген Брандзіс і Уладзімір Дмітрэўскі .

Услед за імі яго прынялі і многія іншыя крытыкі. Зрэшты, такі ўплывовы гісторык фантастыкі, як Юлій Кагарліцкі, такога адрознення не прымае, і нават пра Оруэла, таксама як пра Замяціна і Хакслі, піша цалкам нейтральна і аб’ектыўна. На 10 гадоў пазней з ім пагадзіўся буйны сацыёлаг і партыйны чыноўнік (у той час супрацоўнік апарата ЦК КПСС, у перабудову памочнік генеральнага сакратара) Георгій Шахназараў.

Беларуская антыўтопія

Вывучэнне

Беларуская антыўтопія мае міфалагічную аснову, яна ўключае акрамя старажытных міфаў сучасныя акультныя, паранавуковыя і палітычныя міфы. Аналіз тэкстаў паказвае, што сучасная беларуская антыўтопія ўключае шэраг рыс масавай культуры: прафанацыю навукі і рэлігіі, элементы міфаў і ідэалогій, эксплуатацыю Танатасу, адданасць мастацкім клішэ.

Вывучэнне беларускай антыўтопіі як самастойнага жанру толькі пачынаецца. Асобныя спробы разгляду антыўтапічных тэкстаў беларускіх аўтараў (пераважна твораў А. Макаёнка і А. Адамовіча) прадпрымаліся філолагамі і літаратуразнаўцамі (А. Газізавай, А. Нямц і інш.). Даследаваны матыўны шэраг і спецыфіка хранатопу антыўтопіі, інтэртэкстуальнасць элементаў асобных антыўтапічных твораў, суадносіны антыўтопіі з рэчаіснасцю. Было праведзена даследаванне архетыпічных асноў (вобразаў і структуры) беларускай антыўтопіі. Антыўтапізм як светаадчуванне стаў характэрнай прыкметай нашага часу, што дазваляе разглядаць антыўтопію не толькі як літаратурны жанр, але і як індыкатар самасвядомасці еўрапейскай (у тым ліку і усходнееўрапейскай) культуры. У XX стагоддзі антыўтопія, як піша К. Дуда, стала гуманістычным «…ідэйным цягам, дамінуючым у сучаснай грамадскай і філасофскай думкі». Такім чынам, актуалізуецца патрэба ў культуралагічным вывучэнні беларускай антыўтопіі як неад’емнай часткі духоўнай культуры Беларусі. Разгляд антыўтапізму і антыўтопіі ў культуралагічным ключы непазбежна выклікае пытанне, да якой галіны культуры ставіцца жанр антыўтопіі — да масавай або да элітарнай. Гэты аспект айчыннай антыўтопіі застаецца нявывучаным ў культуралогіі.

Цяперашні стан

Сучасная беларуская антыўтопія, якая атрымала сваё развіццё ў канцы 80-х — 90-х гадоў XX стагоддзя, адлюстроўвае працэс рэміфалагізацыі грамадства, які характарызуецца шырокім распаўсюджваннем рэлігійных і акультных уяўленняў аб свеце, актуалізацыяй палітычных міфаў. Неаміфалогія характарызуецца спрошчаным падыходам да сацыяпалітычнай рэчаіснасці, свет скрозь прызму міфа паўстае пазбаўленым нюансаў, «чорна-белым», інакш кажучы, ён выразна дзеліцца на сферы Дабра і Зла. У аснове палітычнай міфалогіі ляжыць прынцып бінарызму: дзялення грамадскіх з’яў (у тым ліку ідэалогій) на «сваіх» («правільных») і «чужых» («няправільных»), а асоб — на «нашых» і «не нашых». Менавіта такая канфліктная карціна свету ляжыць у аснове антыўтопіі. Бінарызм антыўтопіі ўзыходзіць да апакаліптычнага жанру з уласцівым яму падзелам людзей на «добрых» і «злых» і смагай расправы над «злымі і нявернымі».

У беларускай антыўтопіі прысутнічаюць тры вобразы ворага: першы «вораг» — дзяржава і ўлада; другі — тэхнагенная цывілізацыя (варожымі чалавечай прыродзе абвяшчаюцца навука і тэхніка); трэці — «чужыя» / «чужынцы», альбо чужая культура (іншадумцы, напрыклад, атэісты, грамадзяне суседняй дзяржавы, сэксуальныя меншасці, заходняя культура). У антыўтопіі ідзе «вайна супраць усіх»: з аднаго боку, адпрэчваецца свет гатоўкі і пагоні за матэрыяльнымі выгодамі (міфалагізаваны / дэманізаваны вобраз Захаду), з другога — адбываецца падкрэсленае дыстанцыяванне ад савецкага мінулага, звязанага з ідэалогіяй інтэрнацыяналізму і працэсам русіфікацыі. Антыўтапісты шукаюць «трэці шлях», але непазбежна трапляюць у пастку «залатога стагоддзя». Міф пра пастаральную ідылію даіндустрыяльнага мінулага застаецца прыцягальным да гэтага часу. (Сцвярджэнне тычыцца антыўтапічных твораў Э. Скобелева і В. Гігевіча, часткова — В. Быкава). Падобны ідэйны «супраціў» ходу гісторыі выяўляецца не толькі ў антыўтопіі, але і ў утопіі. Як ужо здаралася ў гісторыі еўрапейскай літаратуры, аўтар-антыўтапіст можа стварыць і асабліва утапічны твор, у сутнасці, на тых жа аксіялагічных асновах. Так, В. Гігевіч, аўтар двух антыўтапічных твораў («Карабель» і «Пабакі»), у 2011 годзе апублікаваў новую аповесць «Страчанае шчасце», якая ляжыць у полі прыцягнення ўтопіі. «Залаты век» ў аповесці Гігевіча — гэта стан першабытнасці. Аўтар апісвае тыя дні, калі адносіны паміж людзьмі былі немудрагелістыя, пачуцці і вера — моцныя, і прырода была маці, а не матэрыялам для перапрацоўкі. Ідэалам аўтара выступае палеалітычны род, па сутнасці, вялікая сям’я, заснаваная на прынцыпах альтруізму і рэцыпракацыі. Наш час, з пункту гледжання аўтара, характарызуецца маральнай дэградацыяй грамадства і распадам міжчалавечых сувязяў.

Аналіз тэкстаў беларускай антыўтопіі дазволіў выявіць спецыфіку аўтарскай пазіцыі (месіянства, атаясненне з Вышэйшым Суддзёй цывілізацыі). Крытычная пазіцыя, якую займаюць антыўтапісты ў адносінах да сучаснасці, дыктуе адмаўленне высокіх мэтаў і карысці навукі. Вобраз вучонага дэманізуецца (надзяляецца рысамі суперніка Бога і узурпатара боскіх правоў), навуковец часта становіцца прычынай глабальнай катастрофы (атамнай вайны, з’яўлення расы мутантаў, выціснулі чалавецтва з яго прыроднай нішы і да т.п.), прагрэс цывілізацыі параўноўваецца з брамкай, якая вядзе з ніадкуль у нікуды. Гэта характэрны сімптом нашага часу: у рэлігійных, акультных і паранавуковых СМІ вядзецца масіраваны наступ на навуку. Абвастрыўся на працягу апошніх двух стагоддзяў канфлікт рацыяналізму і ірацыяналізму, які адлюстроўваецца і ў масавай культуры, што звязана з крызісам так званага «праекта мадэрна».

Шырокі спектр міфаў і распаўсюджаных міфалогій паранавуковага, акультнага, рэлігійнага і палітычнага характару увайшоў ў беларускую антыўтопію наступным чынам:

• Аб шкоднаснасці навукі;
• Пра генетычную дэградацыю чалавецтва і генетычную памяць;
• Пра НЛА;
• Пра экстрасэнсаў;
• Пра анёлаў-захавальнікаў;
• Аб славяна-манголах;
• Аб дыверсіі ўсходніх суседзяў (захоп улады ў дзяржаве і генетычная дыверсія, звязаная з алкагалізацыяй насельніцтва краіны);
• Аб шкоднаснасці і нават інфернальнасці улады і дзяржаўных структур;
• Аб ірацыянальнасці жаночага розуму і прадвызначанасці сацыяльнай ролі жанчыны, якая «не створана» для навукі, палітыкі і іншых сфер культуры;
• Аб разбэшчвальнай культуры ўсходніх славян;
• Пра вёску як сплыў маральнасці;
• Пра сусветную змову і інш.

Дастатковая колькасць рыс, уласцівых паралітаратуры, прысутнічае ў антыўтапічных творах беларускіх аўтараў. Гэта і фантастычны антураж, і стэрэатыпізаванасць ацэнак рэчаіснасці, і спрашчэнне апошняй. Матывы некаторых беларускіх антыўтопій тоесныя матывам твораў Брэдберы, Оруэла, Замяціна і інш. («Знішчэнне шкодных кніг», «засілле навукі і рацыяналізму ў грамадстве будучыні» і г.д.). Сучасная беларуская антыўтопія ўключае шэраг рысаў, уласцівых масавай культуры: прафанацыю навукі і рэлігіі, наяўнасць міфалогіі і ідэалагем, ірацыяналізму, элементы фантастыкі, эксплуатацыю Танатасу, адданасць мастацкім клішэ.

«Мова 墨瓦»

Асноўны артыкул: Мова 墨瓦

10 верасні 2014 г. выйшаў чацвёрты раман Віктара Марціновіча — «Мова 墨瓦»; жанр рамана — «лінгвістычны баявік» [26]. Друкаваны варыянт на беларускай мове (мове арыгіналу) быў выпушчаны выдавецтвам «Кнiгазбор», а друкаваны варыянт у перакладзе на рускую мову — выдавецтвам «Логвінаў».. Бясплатная электронная версія рамана на рускай мове была выпушчаная мультылейблам "«Пяршак».

Слова, якое стала назвай рамана — «Мова» — перакладаецца на рускую як «язык», але раман называецца «Мова» і ў рускамоўнай версіі. Як тлумачыць аўтар, «…назвай кнігі прынцыпова было абрана слова „мова“, якое для кожнага беларуса сёння, у 2014-м, з’яўляецца моцным, этычна зараджаным маркерам: тых, хто роўна дыхае да „мовы“, у грамадстве няма зусім. Я ўзяў гэтае слова і прапанаваў прынцыпова іншае яго прачытанне».

Кітайскія іерогліфы 墨 瓦, вынесеныя ў назву, чытаюцца як «Мо» і «Ва» і абазначаюць словы «чарніла» і «чарапіца» адпаведна.

Першы тыраж рамана — 1.000 асобнікаў — разышоўся па кнігарнях за два тыдні. На працягу месяца пасля рэлізу быў выпушчаны другі наклад (700 экз.). Для беларускамоўнай мастацкай літаратуры такія наклады і тэмпы продажаў лічацца вялікімі, калі не рэкорднымі. Раман таксама заняў першае месца ў рэйтынгу продажаў кнігарні «Логвінаў» за верасень 2014 года.

Бясплатная рускамоўная электронная версія рамана, па стане на 2014/10/22 (43 дні пасля рэлізу), была запампаваная больш 2.000 раз.

Сюжэт рамана «Мова 墨瓦»

Аўтар анансаваў раман так: «Дзеянне рамана „Мова 墨 瓦“ адбываецца ў фантастычнай будучыні. Адлучыўшыся сцяной ад згубіўшай веліч Еўропы, Кітай і Расія ўтварылі квітнеючую саюзную дзяржаву, а цэнтр Мінска ператварыўся ў густанаселены кітайскі квартал. Сюжэт „Мовы“ разгортваецца вакол загадкавых каштоўнасцяў — скруткаў, абвешчаных па-за законам. Для адных скруткi — магчымасць атрымаць вострыя адчуванні ў свеце „шопінг-духоўнасці“, дзе даступныя амаль любыя задавальненні. Але для іншых скруткi — гэта сэнс жыцця, нагода для барацьбы і апошняя надзея на выратаванне».

Водгукі на раман «Мова 墨瓦»

Літаратурны крытык Андрэй Расінскі ахарактарызаваў раман як «сентыментальна-яхідную сацыяльную фантастыку, беларускую антыўтопію». У рэцэнзіі сайта journalby.com Архівавана 27 кастрычніка 2014. адзначалася: «… ідэйна і эстэтычна Віктар Марціновіч нічога новага чытачам не прапануе, але ўяўляе […] шэраг ужо існуючых ідэй у займальнай форме, уплятаючы іх у беларускі кантэкст, з элементамі інтэлектуальнага флірту і галівудскага блокбастара».

На думку беларускай пісьменніцы і журналісткі Наталкі Бабінай, «… Віктар Марціновіч сёння — галоўная надзея беларускай літаратуры. Ён паслядоўна расце ад кнігі да кнігі […] Гэты раман распавядае пра чыста беларускія праблемы так, што гэта можа быць цікава ўсім свеце».

Арыгінальны тэкст (бел.)  

«Хто спадзяецца на беларускую літаратуру — прыглядзіцеся ды Марціновіча. Я б нават сказала, што Віктар Марціновіч сёння — галоўная надзея беларускай літаратуры. Ён паслядоўна расце пекла кнігі да кнігі. Такую выснову зрабіла па прачытанні апошняга Рамана Марціновіча "Мова» (…) І яшчэ Адна важная рэч: гэты раман расказвае пра чыста беларускія праблемы так, што гэтя можа быць цікава ва ўсім свеце».

Літаратурныя крытыкі Ціхан Чарнякевіч і Павел Абрамовіч палемізуюць адносна значнасці рамана «Мова 墨 瓦» у сучаснай беларускай літаратуры.

На думку рэдакцыі часопіса «Вялікі» (руск.: Большой), «беларускую мову Віктара Марціновіча мы рэкамендуем ўсім сваім чытачам: адна бяссонная ноч варта гэтай кнігі» .

Такім чынам, раман Віктара Марціновіча «Мова 墨 瓦» займае адну з ключавых пазіцый у жанры беларускай антыўтопіі.

Вядомыя антыўтопіі

Вядомыя антыўтопіі XX ст.
			Ферма (аповесць Оруэла).				Сляпучая цемра (раман Кёстлера).

Найбольш вядомыя антыўтопіі ў свеце
Аўтар	Назва	Год	Апісанне
Джордж Оруэл	1984 (англ.: Nineteen Eighty-Four)	1948	Кніга, пра якую шмат гаварылі калісьці — і шмат кажуць цяпер. Кніга, якая стала своеасаблівым «антыфонам» для другой вялікай антыўтопіі XX стагоддзя — «О гэты дзівосны новы свет» Хакслі. Што, па сутнасці, страшней — даведзенае да абсурду «грамадства спажывання» — ці даведзенае да абсалюту «грамадства ідэі»? Па Оруэллу, няма і не можа быць нічога горш за татальную несвабоду…
Рэй Брэдберы	451 градус па Фарэнгейту (англ.: Fahrenheit 451)	1953	Раман, які прынёс пісьменніку сусветную вядомасць. 451°F — тэмпература, пры якой запальваецца і гарыць папера. Філасофская антыўтопія Рэя Брэдберы малюе беспрасветную карціну развіцця постіндустрыяльнага грамадства; гэта свет будучыні, у якім усе пісьмовыя выдання бязлітасна знішчаюцца спецыяльным атрадам пажарных, а захоўванне кніг пераследуецца па закону, інтэрактыўнае тэлебачанне паспяхова служыць ўсеагульнага абалваньванню, карная псіхіятрыя рашуча разбіраецца з рэдкімі іншадумцамі, а на паляванне за непапраўнымі дысідэнтамі выходзіць электрычны сабака…
Кен Кізі	Палёт над гняздом зязюлі (англ.: One Flew Over the Cuckoo's Nest)	1962	Дзеянне рамана адбываецца ў псіхіятрычным шпіталі ў горадзе Сейлем (Арэгон). Апавяданне ідзе ад асобы апавядальніка Правадыра Бромдэна, аднаго з пацыентаў. Адным з галоўных герояў з’яўляецца свабодалюбівы пацыент Рэндл Патрык Макмёрфі, перавезены ў псіхіятрычную бальніцу з турмы. Мяркуецца, што ён сімуляваў псіхічнае засмучэнне толькі для таго, каб пазбегнуць катаржных работ. Іншыя пацыенты, прадстаўленыя ў рамане, магчыма, не як псіхічнахворыя, а як нармальныя людзі, адкінутыя хворым грамадствам.
Олдас Хакслі	Цудоўны новы свет (англ.: Brave New World)	1932	Цудоўны новы свет! Стандартызацыя грамадства. Людзей вырабляюць на заводах і «разбіваюць на лагеры»: ты будзеш разумным і прыгожым, а ты страшненькім і дурным. Адсутнасць маральнасці. Адсутнасць развіцця навукі і мастацтва. Пакланенне ідалу. Наркатычнае рэчыва як інструмент для кіравання грамадствам. Поўная бяспеку і татальнае шчасце. Некалькі сюжэтных ліній выдатна раскрываюць характар ​​жыхароў Ідэальнай дзяржавы; іх думкі, жаданні і лад жыцця. Пазней з’яўляецца вобраз Джона — дзікуна, які прыбыў з месца, дзе, у адрозненні ад «цывілізаванага» свету, людзі кахаюць, нараджаюць дзяцей і смуткуюць па памерлых. Чалавек з такімі каштоўнасцямі чужы і незразумелы стабільнаму Ідэальнаму грамадству.
Яўген Замяцін	Мы	1920	Дзеянне разгортваецца прыблізна ў дваццаць другім стагоддзі. Гэты раман апісвае грамадства жорсткага таталітарнага кантролю над асобай (імёны і прозвішчы замененыя літарамі і нумарамі, дзяржава кантралюе нават інтымнае жыццё), ідэйна заснаванае на тэйларызме, сцыентызме і адмаўленні фантазіі, якое кіруецца «абіраемым» на безальтэрнатыўнай аснове «Дабрадзеем».
Уільям Голдынг	Валадар мух (англ.: The Lord of the Flies)	1954	Агульная мараль твора палягае ў неабходнасці прызнання ўнутрана ўласцівай чалавеку злой прыроды. Хлопчыкі, патрапіўшы на выспу, у паскораным парадку дэградуюць, вылузваючыся з шалупіння навязанай цывілізацыі, і неўзабаве аб’яднанае вакол важака племя палюе на такога ж чалавека. На працягу дзеяння выяўляецца «звер» — уяўная істота, якая нібыта пагражае хлопцам. Тады паляўнічыя, упаляваўшы свінню, ахвяраюць «зверу» свіную галаву, насаджаную на кол; галава, у сваю чаргу, «бярэ на сябе функцыі д’ябла, г.зн. вынесенай вонкі і аб’ектываванай у свядомасці праекцыі зла ў чалавечым сэрцы». Нягледзячы на тое, што большасць хлопцаў верыць у існаванне «звера», адзін з герояў — Сайман — прамаўляе: «Можа, звер гэты і ёсць… Можа… Гэта мы самі».

Гл. таксама

• Фантастыка
• Утопія
• Апакаліптыка

Літаратура

• Газізава, А.А. «Последняя пастораль» Алеся Адамовича: «мерцание» смыслов мифа, сказки, пасторали // Славянскія літаратуры ў кантэксце сусветнай: матэрыялы V междунар. навук. канф., прысв. 80-годдзю Беларус. дзярж. ун-та, Мінск, 16 — 18 кастр. 2001 г.: у 3 ч. / Беларус. дзярж. ун-т; рэдкал.: С. Я. Ганчарова-Грабоуская i інш.. — 1-е выд. — Мінск: БДУ, выдав.-паліграф. цэнтр, 2001. — С. 36-39. — 218 с. — ISBN 984-445-506-8.
• Ланін, Б. А. Антиутопия — литературный жанр // Руская літаратурная антыўтопія = Русская антиутопия ХХ века [Текст] : учеб.пособие для ст.кл.гуманит.гимназий. — Масква: Онега, 1994. — С. 199. — 248 с. — ISBN 5-900739-01-5.
• Чанцаў, А. Г. Социальные фобии в современном русском романе // Фабрыка антыўтопій: дыстапічны дыскурс у расійскай літаратуры сярэдзіны 2000-х = Фабрика антиутопий: дистопический дискурс в российской литературе середины 2000-х. — Масква: «НЛО», № 86, 2007.
• M. Keith Booker. Фабрыка антыўтопій: дыстапічны дыскурс у расійскай літаратуры сярэдзіны 2000-х = Dystopian Literature: A Theory and Research Guide. — Greenwood Press. — Лондан: Hardcover, 2007. — ISBN 978-0313291159.
• Марціновіч, В. В. Мова. — 1-е. — Мінск: Кнігазбор, 2014. — 264 с. — ISBN 978-985-7089-80-2. Архівавана 15 лютага 2015.

Спасылкі

• Рысы масавай культуры ў беларускай антыўтопіі, Е. В. Свечнікава Архівавана 6 жніўня 2015. (руск.)
• Антыўтопія ў «У мадэлі для зборкі» Архівавана 18 красавіка 2015. (руск.)
• Ланін Б. Анатомія літаратурнай антыўтопіі Архівавана 2 ліпеня 2010. (руск.)
• Ланін Б. Антыўтопія ў літаратуры рускага замежжа (руск.)