Генры Форд

Генры Форд (англ.: Henry Ford; 30 ліпеня 1863 — 7 красавіка 1947) — амерыканскі прамысловец, уладальнік заводаў па вытворчасці аўтамабіляў па ўсім свеце, вынаходнік, аўтар 161 патэнта ЗША. Яго лозунг — «аўтамабіль для ўсіх»; завод Форда выпускаў найболей танныя аўтамабілі ў пачатку эпохі аўтамабілебудавання. Кампанія «Ford Motor Company» існуе дасёння.

Генры Форд
англ.: Henry Ford
Генры Форд у 1919 годзе
Род дзейнасці	вынаходнік, прамысловец
Дата нараджэння	30 ліпеня 1863(1863-07-30)[…]
Месца нараджэння	Springwells Township[d], акруга Уэйн, Мічыган, ЗША
Дата смерці	7 красавіка 1947(1947-04-07)[…] (83 гады)
Месца смерці	Дырбарн, акруга Уэйн, Мічыган, ЗША
Месца пахавання	Ford Cemetery[d]
Грамадзянства	ЗША
Бацька	Уільям Форд
Маці	Mary Litogot O'Hern[d]
Жонка	Clara Bryant Ford[d]
Дзеці	Эдсель Форд
Альма-матар	Detroit Business Institute[d] Bryant & Stratton College[d]
Член у	SAE International[d]
Узнагароды і прэміі	Медаль Эліята Крэсана (1928) Медаль Холі (1936) Вашынгтонская прэмія (1944) Ордэн германскага арла
Аўтограф
Рознае	заснавальнік кампаніі Ford Motor Company
Медыяфайлы на Вікісховішчы
Творы ў Вікікрыніцах

Генры Форд вядомы таксама тым, што ўпершыню стаў выкарыстоўваць прамысловы канвеер для струменнай вытворчасці аўтамабіляў. Насуперак пашыранай памылцы, канвеер выкарыстоўвалі і да гэтага, у тым ліку для масавай вытворчасці. Аднак Генры Форд першым «паставіў на канвеер» тэхнічна складаную, то бок прадукцыю, якая патрабуе ў тэхнічнай падтрымцы на працягу ўсяго тэрміну эксплуатацыі — аўтамабіль. Кніга Форда «Маё жыццё, мае дасягненні» з’яўляецца класічным творам па навуковай арганізацыі працы. У 1924 годзе кніга «Маё жыццё, мае дасягненні» была выдадзена ў СССР. Гэта кніга стала крыніцай такой складанай палітэканамічнай з’явы, як фардызм.

Біяграфія

Нарадзіўся ў сям’і эмігрантаў з Ірландыі, якая жыла на ферме ў наваколлі Дэтройта. Калі яму выканалася 16 гадоў, ён уцёк з дому і з’ехаў працаваць у Дэтройт. У 1891—1899 гадах выконваў абавязкі інжынера-механіка, а пазней і галоўнага інжынера ў «Электрычнай кампаніі Эдысана» (Edison Illuminating Company). У 1893 годзе ў вольны ад працы час сканструяваў свой першы аўтамабіль. З 1899 па 1902 год быў суўласнікам «Дэтройцкай аўтамабільнай кампаніі», але з-за нязгод з астатнімі ўладальнікамі фірмы пайшоў з яе і ў 1903 годзе заснаваў Форд Матор Компані, якая спачатку выпускала аўтамабілі пад маркай Ford A.

«Форд матор компані» стукнулася з канкурэнцыяй сіндыката аўтамабілебудаўнікоў, што прэтэндаваў на манаполію ў гэтай сферы. У 1879 г. Дж. Б. Сэлдэн запатэнтаваў праект аўтамабіля, які не быў пабудаваны; ён утрымваў толькі апісанне асноўных прынцыпаў. Першы ж выйграны ім судовы працэс пра парушэнне патэнтавага права заахвоціў уладальнікаў шэрага аўтамабілебудаўнічых кампаній набыць адпаведныя ліцэнзіі і стварыць «асацыяцыю законных фабрыкантаў». Судовы працэс супраць «Форд матор компані», ініцыяваны Сэлдэнам, доўжыўся з 1903 па 1911 г. «Законныя фабрыканты» пагражалі выклікам у суд пакупнікам аўтамабіляў Форда. Але той дзеяў мужна, публічна абяцаючы сваім пакупнікам «дапамогу і абарону», хоць фінансавыя магчымасці «законных фабрыкантаў» нашмат перавышалі яго ўласныя. У 1909 г. Форд прайграў працэс, але пасля перагляду справы суд вырашыў, што ніводзін з аўтамабілебудаўнікоў не парушаў правы Сэлдэна, бо імі выкарыстоўваўся рухавік іншай канструкцыі. Манапольнае аб’яднанне тут жа распалася, а Генры набыў рэпутацыю змаганца за інтарэсы спажыўцоў.

Найбольшы поспех прыйшоў да фірмы пасля пачатку выпуску мадэлі Ford T у 1908 годзе. У 1910 годзе Форд пабудаваў і запусціў самы сучасны завод у аўтамабільнай прамысловасці — добра асветлены і добра вентыляваны «Хайланд парк». На ім у красавіку 1913 года пачаўся першы эксперымент па выкарыстанні зборачнага канвеера. Першай зборачнай адзінкай, сабранай на канвееры, стаў генератар. Прынцыпы, апрабаваныя пры зборцы генератара, ужылі да ўсяго рухавіка ў цэлым. Адзін працоўны вырабляў рухавік за 9 гадзін 54 хвіліны. Калі зборка была падзелена на 84 аперацыі, вырабляных 84 працоўнымі, тое час зборкі рухавіка скараціўся больш, чым на 40 хвілін. Пры старым спосабе вытворчасці, калі аўтамабіль, збіраўся на адным месцы, на зборку шасі сыходзілі 12 гадзін 28 хвілін працоўнага часу. Была ўсталявана рухомая платформа і розныя часткі шасі паступалі ці з дапамогай крукоў, падвешаных на ланцугах, ці на невялікіх маторных калясках. Тэрмін вырабу шасі скараціўся больш за ўдвая. Праз год (у 1914 годзе) кампанія падняла вышыню зборачнай лініі да пояса. Пасля гэтага не замарудзілі з’явіцца два канвееры — адзін для высокіх і адзін для нізкіх узростам. Эксперыменты пашырыліся на ўвесь вытворчы працэс у цэлым. Праз некалькі месяцаў працы зборачнага канвеера час, патрэбны для выпуску мадэлі Т скараціўся з 12 гадзін да дзвюх і менш.

Зборачны канвеер на заводзе Форда ў Дэтройце, 1923 год.

Дзеля ажыццяўлення цвёрдага кантролю Форд стварыў поўны цыкл вытворчасці: ад здабычы руды і выплавы металу да выпуску гатовага аўтамабіля. У 1914 годзе ўвёў самую высокую ў ЗША мінімальную заработную плату — 5 долараў у дзень, дапусціў працоўных да ўдзелу ў прыбытках кампаніі, пабудаваў узорнае працоўнае мястэчка, але аж да 1941 года не дазваляў ствараць прафсаюзы на сваіх заводах. У 1914 годзе заводы карпарацыі пачалі працаваць кругласуткава ў тры змены па 8 гадзін, замест дзвюх змен па 9 гадзін, што дазволіла забяспечыць працай дадаткова некалькі тысяч чалавек. «Падвышаная зарплата» ў 5 долараў не была гарантавана кожнаму: працоўны павінен быў траціць сваю зарплату разумна, на ўтрыманне сем’і, калі ж ён прапіваў грошы, яго звальнялі. Гэтыя правілы захоўваліся ў карпарацыі аж да перыяду Вялікай Дэпрэсіі.

У пачатку Першай сусветнай вайны Форд з групай пацыфістаў па сваёй ініцыятыве прыплыў у Еўропу на караблі «Оскар-2» як пасланец свету, пераконваючы ўсіх як мага хутчэй спыніць вайну. Ён быў жорстка абсмяяны еўрапейскімі газетамі і вярнуўся ў ЗША.

Аднак увесну 1917 года, калі Амерыка ўступіла ў вайну на боку Антанты, Форд змяніў свае пагляды. Заводы Форда сталі выконваць ваенныя заказы. Апроч аўтамабіляў завярнулася вытворчасць адгазнікаў, касак, цыліндраў для авіяматораў «Ліберці», а ў самым канцы вайны — лёгкіх танкаў і нават падвадных лодак. Пры гэтым Форд заявіў, што не збіраецца нажывацца на венных заказах і верне дзяржаве атрыманы ім прыбытак. І хоць няма пацверджання, што гэта абяцанне было Фордам выканана, яно было ўхвалена амерыканскім грамадствам.

У 1925 годзе Форд стварыў уласную авіякампанію, пазней названую Ford Airways. Апроч гэтага Форд пачаў субсідыяваць фірму Уільяма Стаўта, а ў жніўні 1925 года купіў яе і сам заняўся вытворчасцю авіялайнераў. Першым прадуктам яго прадпрыемства стаў трохматорны Ford 3-AT Air Pullman. Найболей паспяховай апынулася мадэль Ford Trimotor (Форд Трыматор) па мянушцы «Бляшаны Гусак» (англ.: Tin Goose), пасажырскі самалёт, суцэльнаметалічны трохматорны манаплан, што вырабляўся серыйна ў 1927—1933 кампаніяй Генры Форда Ford Airplane Company. Усяго былі выпушчаны 199 асобнікаў. Ford Trimotor знаходзіўся ў эксплуатацыі да 1989 года.

У 1928 годзе Форду ўручана медаль Эліата Крэсана Інстытута Бенджаміна Франкліна за рэвалюцыйныя дасягненні ў аўтамабільнай прамысловасці і індустрыйнае лідарства.

Ён заставаўся кіраўніком кампаніі да 1930-х гадоў, калі з-за нязгод з прафсаюзамі і кампаньёнамі ён перадаў справы свайму сыну Эдселу, але пасля яго смерці ў 1943 годзе зноў вярнуўся на пост кіраўніка фірмы. У 1945 годзе Генры Форд канчаткова перадаў кіраванне кампаніяй свайму ўнуку Генры Форду II. Сканаў 7 красавіка 1947 года ва ўзросце 83 гадоў

Пагляды і перакананні

Эканамічная палітыка на прадпрыемстве

Форд быў адным з першых, хто рэалізаваў на практыцы ідэі капіталізму дабрабыту (англ.: welfare capitalism), скіраваныя на паляпшэнне ўмоў жыцця працоўных і на скарачэнне плыннасці кадраў, з-за якой многія падраздзяленні наймалі па 300 чалавек у год для запаўнення 100 працоўных месцаў. Акцэнт рабіўся на эфектыўнасці — то бок на найманні і ўтрыманні лепшых супрацоўнікаў.

У 1914 годзе Форд рэалізаваў даволі радыкальнае для таго часу рашэнне, усталяваўшы памер зарплаты працоўных на роўні ў 5 долараў за працоўны дзень (што ў пераліку на сучаснасць эквівалентна прыблізна 110 доларам ЗША); гэта павялічыла стаўкі большасці яго супрацоўнікаў больш за ўдвая. Рашэнне апынулася прыбытковым: плыннасць кадраў была пераадолена, і лепшыя працоўныя Дэтройта пачалі канцэнтравацца на прадпрыемстве Форда, за кошт чаго павялічылася прадукцыйнасць працы і скараціліся выдаткі на навучанне кадраў. Апроч таго, тэм жа рашэннем быў усталяваны скарочаны працоўны тыдзень, спачатку 48-гадзінны (6 дзён па 8 гадзін), а потым 40-гадзінны (5 дзён па 8 гадзін).

На той момант у Дэтройце стаўкі заработных плат ужо былі даволі высокія, аднак дзеяння Форда вымусілі яго канкурэнтаў яшчэ больш павялічыць іх, каб не пазбавіцца лепшых супрацоўнікаў. У разуменні самага Форда, кампанія такім чынам падзялялася прыбыткам з працаўнікамі, што дазваляла ім, прыкладам, набываць выпусканыя фірмай аўтамабілі. У канчатковым рахунку памянёная палітыка зрабіла станоўчы ўплыў і на эканоміку у цэлым.

На ўдзел у прыбытку маглі вылічваць супрацоўнікі, якія прапрацавалі ў кампаніі больш 6 месяцаў і не адыходзілі ад вызначаных правіл паводзін, усталяваных «грамадскім дэпартаментам» кампаніі. У прыватнасці, пад панятак непрыстойных паводзін траплялі злоўжыванне алкаголем, азартныя гульні, нявыплата аліментаў і т.п. У штаце дэпартамента налічваліся 50 спецыялістаў, якія сачылі за выкананнем паказаных карпарацыйных стандартаў. Пазней, у 1922 годзе, Форд адхіліўся ад найболей дакучлівых формаў кантролю над супрацоўнікамі, прызнаўшы, што ўварванне ў асабістае жыццё людзей, хай нават і для падвышэння іх дабрабыту, ужо не адпавядае вымогам часу.

Дачыненне да прафсаюзаў

Форд выступаў супраць прафесійных з’яднанняў працаўнікоў. Свае гледжанні па гэтым пытанні ён вытлумачыў у кнізе «Маё жыццё і праца». На думку Форда, яны знаходзіліся пад залішне істотным уплывам з боку некаторых лідараў, якія, нягледзячы на добрыя намеры, у выніку прыносілі працоўным больш шкоды, чым карысці. Многія з іх жадалі скараціць прадукцыйнасць працы для скарачэння беспрацоўя; Форд бачыў у гэтым супярэчнасць, бо, на яго пагляд, ніякі эканамічны дабрабыт не быў магчыма без прадукцыйнасці вытворчасці.

Ён быў упэўнены, што высокая прадукцыйнасць, хай і паўплываўшы негатыўна на колькасць даступных вакансій, у канчатковым рахунку зробіць стымуляцыйны ўплыў на эканоміку ў цэлым, у выніку чаго новыя працоўныя месцы ўсё адно паўстануць — ці ў дадзенай карпарацыі, ці ў некаторай іншай. Апроч таго, Форд меркаваў, што кіраўнікамі прафзвязаў кіраваў «заганны стымул» (англ.: perverse incentive) пагоршыць грамадска-эканамічны крызіс дзеля падтрымання і ўмацавання ўласнай улады. У той жа час ён не сумняваўся, што разумныя кіраванцы, наадварот, будуць матываваны на карэктныя ўчынкі, бо такая лінія паводзін будзе спрыяць павелічэнню іх уласнага прыбытку (зрэшты, Форд прызнаваў, што некаторыя кіраўнікі занадта дрэнна разбіраюцца ў менеджменце, каб усвядоміць вышэйзгаданы факт). Па яго думцы, з часам добрыя кіраўнікі, здольныя выстаяць перад атакамі як злева (з боку сацыялістаў), так і справа (з боку рэакцыянераў), змаглі б сфармаваць такую грамадска-эканамічную сістэму, дзе ні кепскае кіраўніцтва, ні дрэнныя прафсаюзы не знайшлі б сабе апоры.

Ford Motor стала апошнім аўтавытворцам у Дэтройце, які прызнаў Аб’яднаны прафсаюз працоўных аўтамабільнай прамысловасці (англ.: United Auto Workers, UAW). У красавіку 1941 года адбыўся арганізаваны прафсаюзам сядзячы страйк, з-за якога спынілася вытворчасць на заводзе River Rouge; рэакцыя Форда ледзь не займела разбуральнае дзеянне на кампанію, аднак, паводле сведчанняў сучаснікаў, яго жонка Клара пераканала кіраўніка фірмы змяніць пазіцыю. У чэрвені 1941 года было падпісана вельмі ліберальнае пагадненне паміж кампаніяй Форда і UAW.

Антысемітызм і падтрымка нацыстаў

У 1918 годзе Форд набыў газету «Дырбарн індэпендэнт» (англ.: The Dearborn Independent), у якой з 22 мая 1920 года публікаваліся антысеміцкія артыкулы, а таксама па частках поўны тэкст Пратаколаў сіёнскіх мудрых. У лістападзе 1920 года падборка артыкулаў з «Дырбарн індэпендэнт» была апублікавана асобнай кнігай пад назвай «Міжнароднае яўрэйства», якую пазней актыўна выкарыстоўвала нацысцкая прапаганда.

16 студзеня 1921 года 119 бачных амерыканцаў, улучаючы 3 прэзідэнтаў, 9 дзяржсакратароў, 1 кардынала і мноства іншых дзяржаўных і грамадскіх дзеячаў ЗША, апублікавалі адкрыты ліст з асуджэннем антысемітызму Форда.

У 1927 годзе Форд скіраваў у амерыканскую прэсу ліст з прызнаннем сваіх памылак.

Як чалавек гонару я лічу сваім абавязкам прынесці выбачэнні за ўсе благія ўчынкі, дасканалыя мною ў дачыненні яўрэяў, маіх суграмадзянаў і братоў, і прашу ў іх прабачэнні за тую шкоду, які я прычыніў ім без любой на тое прычыны. Я зракаюся ад крыўдных вінавачанняў у іх адрас, бо ў дзеяннях маіх была хлусня, а таксама даю поўную гарантыю, што з гэтага часу яны могуць чакаць ад мяне толькі праяву сяброўства і добрай волі. Не кажучы ўжо пра тое, што памфлеты, якія шырыліся ў ЗША і за мяжой, будуць выняты са абарачэння.

Генры Форд аказваў сур’ёзную фінансавую падтрымку НСДАП, яго партрэт вісеў у мюнхенскай рэзідэнцыі Гітлера. Форд быў адзіным амерыканцам, якога Гітлер з захапленнем згадваў у сваёй кнізе «Мая барацьба». Анета Энтана з «Дэтройт Ньюз» брала ў Гітлера інтэрв’ю ў 1931 годзе і адзначыла партрэт Генры Форда ў яго над працоўным сталом. «Генры Форда я лічу сваім натхніцелем», — адгукнуўся Гітлер пра амерыканскага аўтамабільнага магната.

З 1940 года завод Форда, размешчаны ў Пуасі на акупаванай немцамі тэрыторыі Францыі, пачаў вырабляць авіяцыйныя рухавікі, грузавыя і легкавыя аўтамабілі, што паступалі на ўзбраенне вермахта. На допыце ў 1946 годзе нацысцкі дзеяч Карл Крах, што працаваў у гады вайны ў кіраўніцтве філіяла аднаго з прадпрыемстваў Форда ў Германіі, заявіў, што дзякуючы таму, што Форд супрацоўнічаў з нацысцкім рэжымам, «яго прадпрыемствы не былі канфіскаваны».

Тэма ўплыву Форда і яго кнігі на нямецкіх нацыянал-сацыялістаў даследавана Нэйлам Болдуінам у кнізе «Генры Форд і яўрэі: канвеер нянавісці». Болдуін паказвае, што публікацыі Форда былі важнай крыніцай уплыву на маладых нацыстаў у Германіі. Аналагічнай думкі прытрымліваецца аўтар кнігі «Генры Форд і яўрэі» Алберт Лі.

Супраца са СССР

Першы серыйны савецкі трактар — «Фордзон-Пуцілавец» (1923 г.) — перапрацаваны для вытворчасці на Пуцілаўскім заводзе і эксплуатацыі ў СССР фордаўскі трактар маркі «Форд зон» (Fordson); будаванне Горкаўскага аўтазавода (1929—1932 гг.), рэканструкцыя Маскоўскага завода АМО ў гады першай пяцігодкі, рыхтоўля персаналу для абодвух заводаў былі ажыццёўлены пры падтрымцы спецыялістаў «Форд мотарс» на падставе пагаднення зняволенага паміж Урадам СССР і фірмай Форда.

Сям’я

Генры Форд на паштовай марцы ЗША 1968 года

Бацькі

• Бацька — Уільям Форд (1826—1905)
• Маці — Мары Літагот (O’Hern) Ford (~1839—1876)

Браты

• Джон Форд (~1865—1927)
• Вільям Форд (1871—1917)
• Роберт Форд (1873—1934)

Сёстры

• Маргарэт Форд (1867—1868)
• Джэйн Форд (~1868—1945)

Жонка і дзеці

• Жонка — Клара Джэйн Форд (у дзявоцтве Браянт), (1866—1950).
• Адзіны сын — Эдсел Браянт Форд, прэзідэнт Ford Motor Company з 1919 па 1943.

Нашчадкі

• Унук бізнесмена таксама меў імя Генры Форд. Для адрознення са сваім дзедам яго завуць Генры Форд II.
• У наш час старшынёй савет дырэктараў кампаніі «Форд Матор Компані» з’яўляецца праўнук Генры Форда — Уільям Клэй Форд Малодшы (William Clay «Bill» Ford Jr.) (1957 г.н.)

Дадатковая інфармацыя

• Фордаўскі падыход крытыкавалі за «абезасабленне»; у парадыйнай форме ён апісаны ў рамане О. Хакслі «Цудоўны новы свет», дзе грамадства арганізавана па канвеерным прынцыпе Форда (людзі падзяляюцца на пяць катэгорый: альфа, бэта, гама, дэльта і эпсілан) і летазлічэнне вядзецца з года выпуску мадэлі аўтамабіля «Форд Т». Замест «ёй-бог» прынята выраз «ёй-Форд». Прынята хрысціцца літарай «Т» у гонар аўтамабіля мадэлі «Т».
• Біяграфія Генры Форда апісана ў аповесці Эптана Сінклера «Аўтамабільны кароль».
• Генры Форд быў перакананым прыхільнікам тэорыі рэінкарнацыі. У прыватнасці, ён лічыў, што ў сваім апошнім увасабленні загінуў як салдат у Бітве пры Гетысбергу. Форд апісвае свае вераванні ў наступнай цытаце з часопіса San Francisco Examiner ад 26 жніўня 1928 года:

Я прыняў тэорыю рэінкарнацыі, калі мне было дваццаць шэсць гадоў. Рэлігія не давала мне тлумачэння дадзенага феномена, а праца не прыносіла поўнага задавальнення. Праца не мае ніякага сэнсу калі досвед, назапашаны ў адным жыцці, мы не можам выкарыстаць у іншым. Калі я адкрыў для сябе рэінкарнацыю, гэта было падобна выяўленню сусветнага плана, — я ўсвядоміў, што зараз існаваў рэальны шанец ужыццявіць мае ідэі. Я больш не быў абмежаваны часам, я перастаў быць яго рабом. Геній — гэта досвед. Некаторыя, падобна, лічаць, што гэта дарунак ці талент, на самай жа справе гэта плён досведу, назапашанага за многія жыцці. Некаторыя душы старэй чым іншыя і адпаведна ведаюць больш. Адкрыццё панятку рэінкарнацыі супакоіла мой розум. Калі вы запісваеце гэту гутарку, напішыце, што гэта дапамагае супакоіць розум. Я б вельмі хацеў падзяліцца з усімі супакаеннем, якое прыносіць такое бачанне жыцця.

• На варотах яго заводаў была вывешана надпіс: «Помні, што Бог стварыў чалавека без запасных частак».
• У аўтабіяграфіі Форд пісаў:

Кожны пакупнік можа набыць аўтамабіль афарбаваны ў любы колер, які толькі пажадае, але пакуль гэты колер — чорны

Арыгінальны тэкст (англ.)  

Any customer can have a car painted any color that he wants so long as it is black.

Літаратура

• Беляев Н. З. Генри Форд — 1935 год. — 264 с. (Жизнь замечательных людей)
• Слоун А. Автомобильные войны
• Шпотов Б. М. Генри Форд. Жизнь и бизнес., М, ООО «КДУ», 2005, ISBN 5-98227-016-4
• Шпотов Б. М. Генри Форд. — Вопросы истории. — 1995. — № 4. — С. 57-77.
• Форд Генри. Моя жизнь. — М.: АСТ, 2014. — 352 с. — ISBN 978-5-17-087216-9.
• Ford, Henry; Crowther, Samuel (1922), My Life and Work, Garden City, New York, USA: Garden City Publishing Company, Inc
• Sorensen, Charles E.; with Williamson, Samuel T. (1956), My Forty Years with Ford, New York, New York, USA: Norton, LCCN 56010854{{citation}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)

Спасылкі

• Генри Форд «Моя жизнь. Мои достижения» (советское издание). http://reosh.ru/wp-content/uploads/2014/08/Форд-Генри-Моя-жизнь-мои-достижения-1924.pdf
• My Life and Work by Henry Ford у праекце «Гутэнберг».
• Henry Ford — документальный фильм программы American Experience (Public Broadcasting Service)
• Henry Ford Heritage Association