Георг Вільгельм Фрыдрых Гегель

Георг Вільгельм Фрыдрых Гегель (ням.: Georg Wilhelm Friedrich Hegel; 27 жніўня 1770(1770-08-27)^[…], Штутгарт, Герцагства Вюртэмберг^[d], Свяшчэнная Рымская імперыя — 14 лістапада 1831(1831-11-14)^[…], Берлін, Каралеўства Прусія, Германскі саюз) — нямецкі філосаф, стварыў сістэматычную тэорыю дыялектыкі.

Георг Вільгельм Фрыдрых Гегель
ням.: Georg Wilhelm Friedrich Hegel
Дата нараджэння	27 жніўня 1770(1770-08-27)[…]
Месца нараджэння	Штутгарт, Герцагства Вюртэмберг[d], Свяшчэнная Рымская імперыя
Дата смерці	14 лістапада 1831(1831-11-14)[…] (61 год)
Месца смерці	Берлін, Каралеўства Прусія, Германскі саюз
Месца пахавання	Даратэенштацкія могілкі[d]
Грамадзянства	Каралеўства Вюртэмберг
Бацька	Georg Ludwig Hegel[d]
Маці	Maria Magdalena Louisa Fromm[d]
Жонка	Marie von Tucher[d]
Дзеці	Karl Von Hegel[d]
Род дзейнасці	філосаф, выкладчык універсітэта, гісторык філасофіі, пісьменнік, philosopher of law, логік
Навуковая сфера	філасофія, логіка, Філасофія гісторыі, эстэтыка, рэлігія, метафізіка, эпістэмалогія, палітычная філасофія[d] і сацыяльная філасофія[d]
Месца працы	Енскі ўніверсітэт імя Фрыдрыха Шылера Універсітэт Фрыдрыха-Вільгельма Гайдэльбергскі ўніверсітэт
Навуковая ступень	доктарская ступень[d] (1801)
Навуковае званне	прафесар
Альма-матар	Цюбінгенскі ўніверсітэт Енскі ўніверсітэт імя Фрыдрыха Шылера Гімназія Эберхарда Людвіга[d] Tübinger Stift[d]
Навуковы кіраўнік	Фрыдрых Вільгельм Ёзэф фон Шэлінг
Вядомыя вучні	Max Stirner[d]
Узнагароды
Подпіс
Цытаты ў Вікіцытатніку
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

Раннія гады: 1770—1801

Гегель нарадзіўся ў Штутгарце 27 жніўня 1770 года, у сям’і высокапастаўленага чыноўніка — Георга Людвіга Гегеля (1733—1799), сакратара казначэйства пры двары герцага Вюртэмбергскага Карла Яўгена. Продкі Гегеля былі лютэранамі з Карынтыі, выгнанымі з Аўстрыі ў XVI стагоддзі ў ходзе Контррэфармацыі, якія асталяваліся ў Швабіі. Бацька Гегеля лічыў, што школьнай адукацыі яго сыну недастаткова. Ён наняў педагогаў для сына, якія хадзілі да іх на дом. Гегель добра вучыўся і за поспехі ў навучанні атрымліваў узнагароды, пераходзячы з класа ў клас. З самога дзяцінства ён шмат чытаў. Кішэнныя грошы ён выдаткоўваў на кнігі. Часта наведваў гарадскую бібліятэку, у якой чытаў кнігі пра навуку і філасофію.

Тым часам ён дрэнна разбіраецца ў мастацкай літаратуры. Юнацкасць Гегеля прайшла на фоне росквіту нямецкай літаратуры. Аднак Гегель ігнаруе класіку і зачытваецца бульварнай літаратурай. Гегель таксама захапляецца антычнай літаратурай. Ён паважае творчасць Сафокла і Еўрыпіда, перакладае Эпіктэта і Лангіна. Любоў да антычнасці Гегель захавае да канца жыцця.

Ён скончыў гімназію ў кастрычніку 1788 года. У 1788—1793 гадах вучыўся ў Цюбінгенскім тэалагічным інстытуце (багаслоўскай семінарыі) пры Цюбінгенскім універсітэце, дзе праслухаў філасофскі і тэалагічны курсы і абараніў магістарскую дысертацыю. Пры гэтым яму належала герцагская стыпендыя. Са сваіх аднакурснікаў быў дружны з Шэлінгам і паэтам Гёльдэрлінам. Быў разам з імі членам студэнцкага палітычнага клуба, што захапляўся ідэямі Французскай рэвалюцыі. Займаўся з асаблівай стараннасцю, шмат часу, як звычайна, праводзіў над кнігамі. За гэта над ім часта пасмейваліся аднагрупнікі, што, зрэшты, яго абсалютна не крыўдзіла. Мірскія забавы таксама былі не чужыя яму; ён піў шмат віна, нюхаў тытунь, гуляў у карты і фанты.

У 20 гадоў Гегель стаў магістрам філасофіі. Тры апошнія гады ва ўніверсітэце былі прысвечаны багаслоўю. Гегель паспяхова здаў экзамены. Аднак святаром станавіцца не хацеў. Магчыма, прычыны ляжалі ў антыпатыі Гегеля да царквы, якая зарадзілася яшчэ ў час вучобы.

У кастрычніку 1793 года Гегель адпраўляецца ў Берн. Там ён становіцца выхавальнікам дзяцей патрыцыя Карла Фрыдрыха Штэйгера. Дзяцей было трое: 1 хлопчык і 2 дзяўчынкі. Праца не адымала ў яго шмат часу, што дазваляла працягваць сваю адукацыю і займацца творчасцю. Ва ўвесь час, пражыты ў Берне, Гегель не пераставаў пісаць свае працы, ён быў апушчаны ў кнігі. Гегель сачыў за падзеямі ў Францыі. Ён не прыняў тэрору якабінцаў. Аднак, у цэлым, Гегель станоўча паставіўся да Французскай рэвалюцыі, і надалей не мог уявіць сабе гісторыю Еўропы без гэтай падзеі.

У ліпені 1796 года, ён з сябрамі здзейсніў шматдзённы шпацыр па Альпах, ад якога ён застаўся не ў захапленні. Жыццё на чужыне ў цэлым гняло Гегеля, і ў пачатку 1797 года ён вярнуўся на радзіму. У 1798 годзе выходзіць першая друкаваная праца Гегеля. У 1799 годзе памёр бацька Гегеля. Ён пакінуў сыну невялікую спадчыну — 3000 гульдэнаў. Спадчына, разам з яго ўласнымі зберажэннямі, дазволіла яму адмовіцца ад выкладання і ўступіць на ніве акадэмічнай дзейнасці.

Ена, Бамберг і Нюрнберг: 1801—1816

У студзені 1801 года Гегель перабраўся ў Ену. 21 жніўня таго ж года яму было дадзена права чытаць лекцыі. Праца на кафедры і чытанне лекцый даваліся яму цяжка, папулярнасцю ў вучняў ён не карыстаўся.

• 1801—1805 — прыват-дацэнт Енскага ўніверсітэта
• 1805—1806 — экстраардынарны прафесар Енскага ўніверсітэта. У Ене Гегель напісаў сваю знакамітую працу «Фенаменалогія духу», скончыўшы яе ў кастрычніку 1806 года ў час бітвы за Ену.^:106
• 1807—1808 — рэдактар газеты ў Бамбергу^:826
• 1808—1816 — рэктар класічнай гімназіі ў Нюрнбергу
• 1811 — ажаніўся з Марыяй Аленай Сузанай фон Тухер (1791—1855), сям’я якой прыналежала да баварскай шляхты

Прафесар у Гайдэльбергу і Берліне: 1816—1831

Гайдэльберг (1816—1818)

1816—1818 — прафесар філасофіі ва ўніверсітэце Гайдэльберга (месца, якое раней займаў Якаб Фрыз).

Атрымаўшы прапанову заняць пасаду ад універсітэтаў Эрлангена, Берліна і Гайдэльберга, Гегель выбраў апошні і перабраўся туды ў 1816 годзе. Неўзабаве пасля гэтага, у красавіку 1817 года, да яго пераехаў яго байструк сын Людвіг (яму было 10 гадоў). З чатырох гадоў Людвігаў знаходзіўся ў дзіцячай доме (маці Людвіга памерла).

Берлін (1818—1831)

C 1818 г. — прафесар філасофіі ва ўніверсітэце Берліна (месца, якое некалі займаў І. Г. Фіхтэ).

У 1818 годзе Гегель прыняў прапанову міністра народнай асветы Прусіі Карла Альтэнштэйна заняць пост кіраўніка кафедры філасофіі Берлінскага ўніверсітэта, які заставаўся вакантным з моманту смерці Фіхтэ ў 1814 годзе. Тут ён публікуе сваю «Філасофію права» (1821). Асноўным заняткам Гегеля стала чытанне лекцый. Яго лекцыі па эстэтыцы, філасофіі рэлігіі, філасофіі права і гісторыі філасофіі былі выдадзены пасмяротна на аснове запісаў яго студэнтаў. У 1818 годзе Гегель прыцягваў толькі сціплую колькасць вучняў, аднак у 1820-х гг. яго слава рэзка вырасла^:826, а лекцыі прыцягвалі студэнтаў з усёй Германіі і з-за яе межаў.

У 1830 годзе Гегель прызначаецца рэктарам універсітэта. У 1831 г. Фрыдрых Вільгельм III ўзнагародзіў яго за службу прускай дзяржаве. Пасля таго, як у жніўні 1831 года Берлін ахапіла халера, Гегель пакінуў горад, спыніўшыся ў Кройцбергу. У кастрычніку, з пачаткам новага семестра, Гегель вяртаецца ў Берлін, памылкова вырашыўшы, што эпідэмія скончылася. 14 лістапада ён памёр. Лекары палічылі, што ён памёр ад халеры, але больш верагоднай прычынай яго смерці з’яўляецца захворванне страўнікава-кішачнага тракта. У адпаведнасці са сваім завяшчаннем Гегель быў пахаваны 16 лістапада побач з Фіхтэ і Зольгерам на могілках Доратэенштат.

Магіла.

Сын Гегеля Людвіг Фішэр памёр незадоўга да гэтага, знаходзячыся на службе ў Галандскай арміі ў Джакарце. Вестка пра гэта не паспела дасягнуць яго бацькі. У пачатку наступнага года ўтапілася сястра Гегеля Крысціна. літаратурныя душапрыказчыкамі Гегеля сталі яго сыны Карл Гегель і Імануіл Гегель. Карл абраў прафесію гісторыка, Імануіл стаў тэолагам.

Абсалютны ідэалізм

Гегель сінтэзуе з суб’ектыўнага ідэалізму Фіхтэ (матэрыяльны мір з’яўляецца прадуктам суб’ектыўнага духу) і аб’ектыўнага ідэалізму Шэлінга (суб’ектыўны дух з’яўляецца прадуктам матэрыяльнага міру, а матэрыяльны мір з’яўляецца па сваёй ісце аб’ектыўным духам) абсалютны ідэалізм, дзе суб’ектыўны і аб’ектыўны дух ідэнтычныя і адначасова неідэнтычныя. Такое выказванне не адпавядае арыстоцелевай логіцы. Але Гегель менавіта жадаў стварыць дыялектычную логіку, якая пераўзыходзіць арыстоцелеву. У савецкай літаратуры Гегелеўская філасофія звалася аб’ектыўным ідэалізм.

Філасофія

Асноўныя палажэнні

Розум

У процілегласць Шэлінгу, які цалкам супрацьстаўляў «разумовае адмаўленне» звычайнаму разумоваму мысленню, што адрознівае прадметы і дае ім вызначэнні ў цвёрдых панятках, Гегель меркаваў, што праўдзівая разумовасць не адмаўляе разумовага мыслення, а мяркуе яго і складае ў сабе як сталы і патрэбны нізкі момант, як грунт і апорную кропку для свайго дзеяння. У слушным ходзе праўдзіва філасофскага спазнання розум, што падзяляе жывое цэлае на часткі, які адцягвае агульныя паняцці і фармальна супрацьстаўляе іх адзін аднаму, дае няўхільны пачатак разумоваму працэсу. Толькі за гэтым першым разумовым момантам, калі асобны паняцце сцвярджаецца ў сваёй абмежаванасці як дадатнае ці праўдзівае (тэза), можа выявіцца ўторай, адмоўна-дыялектычны, момант — самаадмаўленне паняцця з прычыны ўнутранай супярэчнасці паміж яго абмежаванасцю і той праўдай, якую яно павінна ўяўляць (антытэзіс), і тады ўжо, з разбурэннем гэтай абмежаванасці, паняцце пагаджаецца са сваім процілеглым у новым, найвышэйшым, то бок больш змястоўным, паняцця, якое ў адносінах да першых двух уяўляе трэці, дадатна-разумны, ці ўласна абстрактны, момант (сінтэз). Такую жывую рухомую траістасць момантаў можна знайсці на першым кроку гегелеўскай сістэмы, ёю вызначаецца ўвесь далейшы працэс, і яна ж выяўляецца ў агульным рассячэнні цэлай сістэмы на тры галоўныя часткі.

Дыялектыка

Стварыў сістэматычную тэорыю дыялектыкі, цэнтральнымі паняццямі якой з’яўляюцца тэза, антытэза і сінтэз (у Гегеля гэтыя паняцці завуцца па-іншаму) Вось ключавыя паняцці Гегелеўскай дыялектыкі:

• Праўдзівае з’яўляецца цэлым: Толькі цэлае з’яўляецца праўдзівым, а асобныя рэчы з’яўляюцца момантамі цэлага і асобна ўзятыя непраўдзівымі. Гегель лічыць, што антытэза знаходзіцца ў тэзе, паколькі абодва паняцця суадносяцца да чагосці вышэйшага, агульнага. Для гэтага патрабуецца праход праз іншае. Такім чынам, асобна існуе толькі таму, што існуе іншае, разам з якім яны з’яўляюцца цэласнасцю.
• Процівагі: У стане сінтэзу процівагі паміж тэзай і антытэзай нейтралізуюцца. Яны адначасова знікаюць, застаюцца і пераходзяць на больш высокі ўзровень.
• Дыялектыка ў мысленні і быцці: Для Гегеля Дыялектыка з’яўляецца не толькі метадам мыслення, але і формай, у якой развіваецца ўсё быццё. Пры гэтым, дыялектычны самарух нашага мыслення і дыялектычны самарух быцця з’яўляецца па ісце адным і тым жа працэсам.
• Адзінства і змаганне супрацьлегласцяў: Быццё складаецца з шматлікіх супрацьлегласцяў. Супрацьлегласці з’яўляецца рухаючою сілай, а рух з’яўляецца перадумовай існавання, напр. патрэбнасць чалавечай істоты. Патрэбнасць-гэта супярэчлівасць паміж існым і жаданым станам. З гэтай супярэчлівасці ўзнікае чалавечая дзеянне.
• Колькаснае і якаснае: канстатаванне пераходу ад колькасных змен да якасных, напрыклад, вада не перастае быць вадкасцю датуль, пакуль яна мае тэмпературу ад 0 да 100 градусаў. Ніжэй нуля яна становіцца або цвёрдай, або набывае газападобныя формы.
• Развіццё ад найнізкага да вышэйшага: у эвалюцыі назіраецца развіццё ад простых структур да больш складаным.
• Адмаўленне адмаўлення: развіццё ідзе як адмаўленне адмаўлення.
• Дыялектыка панавання і прыгону: Прыклад, які магчыма натхніў Маркса. Сінтэзам гэтай дыялектыкі з’яўляецца воля. Паколькі сусветная гісторыя паходзіць з абсалютнага духу, які з’яўляецца вольным, развіццё падзей можна звязаць з воляй. Маркс выводзіць з гэтага ідэю класавага змагання.

Тоеснасць мыслення і быцця

Адмысловымі ўводзінамі ў гегелеўскую філасофскую сістэму з’яўляецца «Фенаменалогія духу» (1807), адна з найболей складаных прац філосафа. У ёй Гегель ставіць заданне пераадолення пункту погляду штодзённай свядомасці, што прызнае процілегласць суб’екта і аб’екта. Зняць гэту процілегласць можна шляхам развіцця свядомасці, падчас якога індывідуальная свядомасць праходзіць шлях, які прайшло чалавецтва на працягу сваёй гісторыі. У выніку чалавек, паводле думкі Гегеля, аказваецца ў стане паглядзець на мір і на сябе з пункту гледжання сусветнай гісторыі, якая завяршылася, «сусветнага духу», для якога больш няма процілегласці суб’екта і аб’екта, «свядомасці» і «прадмета», а ёсць абсалютная тоеснасць, тоеснасць мыслення і быцця.

Дасягнуўшы абсалютнай тоеснасці, філасофія трапляе ў сваю сапраўдную стыхію — стыхію чыстага мыслення, у якім, паводле Гегеля, усе вызначэнні думкі разгортваюцца з яе самой. Гэта — сфера логікі, дзе працякае свабодная ад суб’ектыўных прыўнясенняў жыццё паняцця.

Нарыс філасофскай сістэмы Гегеля

Навука логікі

Паколькі сапраўдная філасофія не бярэ свайго ўтрымання звонку, а яно само ў ёй ствараецца дыялектычным працэсам, то, мусібыць, пачаткам павінна быць зусім беззмястоўнае. Такое паняцце чыстага быцця. Але паняцце чыстага быцця, то бок пазбытага любых прыкмет і вызначэнняў, ані не адрозніваецца ад паняцця чыстага нішто; бо гэта не ёсць быццё чагосьці (бо тады яно не было б чыстым быццём), тое гэта ёсць быццё нічога. Першы і самы агульны разумовы паняцце не можа быць утрымана ў сваёй асаблівасці — яно нястрымна пераходзіць у сваё процілеглае. Быццё робіцца нічым; але, з іншага боку, і нішто, бо яно думаецца, не есці ўжо чыстае нішто: як прадмет мыслення яно робіцца быццём (мажлівым). Такім чынам, праўда застаецца не за тым і не за іншым з двух процілеглых тэрмінаў, а за тым, што агульна абодвум і што іх злучае, менавіта за паняткам пераходу, працэсу «станаўлення», ці «бывання» (das Werden). Гэта ёсць першае сінтэтычнае, ці абстрактнае, паняцце, што застаецца душой усяго далейшага развіцця. І яно не можа застацца ў сваёй выточнай адцягненасці. Праўда не ў нерухомым быцці, ці нішто, а ў працэсе. Але працэс ёсць працэс чагосьці: штосьці з быцця пераходзіць у нішто, то бок знікае, і з нішто пераходзіць у быццё, то бок узнікае. Значыць, і паняцце працэсу, каб быць праўдзівым, павінна прайсці праз самаадмаўленне; яно патрабуе свайго процілеглага — пэўнага быцця. Іншымі словамі, станаўленне прыводзіць да сталага, якое пазначаецца як наяўнае быццё (Dasein); у адрозненне ад чыстага быцця, наяўнае быццё ёсць пэўнае быццё^:14, ці якасць. І гэта катэгорыя з дапамогай новых лагічных звён (штосьці і іншае, канчатковае і бясконцае, для-сябе-быццё (Für-sich-seyn) і быццё для каго-небудзь (Seyn-für-Eines), адзінае і шмат што і г.д.) пераходзіць у катэгорыю колькасці, з якога развіваецца паняцце меры як сінтэзу колькасці і якасці. Мера апынаецца існасцю рэчаў, і такім чынам з шэрага катэгорый быцця мы пераходзім у новы шэраг катэгорый існасці.

Навука пра быццё (у шырокім сэнсе) і навуку пра існасць складаюць дзве першыя часткі гегелеўскай логікі (логіка аб’ектыўная). Трэцяя частка ёсць навука аб паняцці (у шырокім сэнсе), ці логіка суб’ектыўная, куды ўлучаюцца і асноўныя катэгорыі звычайнай фармальнай логікі (паняцце, меркаванне, змеркаванне). Як гэтыя фармальныя катэгорыі, гэтак і ўся «суб’ектыўная» логіка маюць тут фармальны і суб’ектыўны характар далёка не ў агульнапрынятым сэнсе. Па Гегелю, асноўныя формы нашага мыслення іста разам з тым і асноўныя формы мажлівага. Кожны прадмет вызначаецца спачатку ў сваёй агульнасці (паняцце), потым адрозніваецца на множнасць сваіх момантаў (меркаванне) і нарэшце праз гэта самаразрозненне замыкаецца ў сабе як цэлае (зняволенне). На далейшай (больш за пэўную) ступені свайго ажыццяўлення гэтыя тры моманты выяўляюцца як механізм, хімізм і тэлеалогія. З гэтай сваёй (адноснай) аб’ектывацыі паняцце, вяртаючыся да сваёй унутранай, узбагачанай зараз утрыманнем, рэчаіснасці, вызначаецца як ідэя на трох ступенях: жыцці, пазнаванні і абсалютнай ідэі. Дасягнуўшы такім чынам сваёй унутранай поўнасці, ідэя павінна ў гэтай сваёй ажыццёўленай лагічнай цэласці падпасці пад агульнаму закону самаадмаўлення, каб апраўдаць неабмежаваную сілу сваёй праўды. Абсалютная ідэя павінна прайсці праз сваё іншабыццё (Andersseyn), праз выгляд ці распаданне сваіх момантаў у прыродным матэрыяльным быцці, каб і тут выявіць сваю ўтоеную сілу і вярнуцца да сябе ў самасвядомым духу.

Па думцы Гегеля, «ўсякая філасофія ёсць па сутнасці ідэалізм ці, прынамсі, мае яго сваім прынцыпам, і пытанне затым заключаецца толькі ў тым, наколькі гэты прынцып сапраўды праведзены… супрацьпастаўленыя ідэалістычнай і рэалістычнай філасофіі не мае таму ніякага значэння. Філасофія, якая прыпісвала б канчатковаму існавання як такому сапраўднае, апошняе, абсалютнае быццё, не заслугоўвала б назвы філасофіі».

Філасофія прыроды

Абсалютная ідэя па ўнутранай патрэбе мяркуе ці, як выяўляецца Гегель, адпускае ад сябе вонкавую прыроду — логіка пераходзіць у філасофію прыроды, якая складаецца з трох навук: механікі, фізікі і арганікі, з якіх кожная падзяляецца на тры адпаведна агульнай гегельянскай трыхатаміі. У механіку матэматычнай гаворка ідзе пра прастору, час, рух і матэрыю; канчатковая механіка, ці навука пра цяжар, разглядае інерцыю, удар і падзенне цел, а механіка абсалютная (ці астраномія) мае сваім прадметам сусветнае прыцягненне, законы руху нябесных цел і сонечную сістэму як цэлае.

У механіцы наогул пераважае матэрыяльны бок прыроды; у фізіцы выступае на першы план фармуючы пачатак прыродных з’яў. Фізіка займаецца святлом, чатырма стыхіямі (у сэнсе старажытных), «метэаралагічнай працэсам»; разглядае удзельную вагу, гук і цеплыню; магнетызм і крышталізацыю, электрычнасць і «хімічны працэс»; тут у зменлівасці рэчывы і ператварэнні тэл канчаткова выяўляецца адносны і няўстойлівы характар прыродных сутнасцейў і безумоўнае значэнне формы, якое і рэалізуецца ў арганічным працэсе, якое складае прадмет трэцяй галоўнай натуральнай навукі — арганікі. Да «арганіцы» Гегель аднёс мінеральнае царства пад імем геалагічнага арганізма, нароўні з арганізмам раслінным і жывёлам. У раслінным і жывёльным арганізмах розум прыроды, або якая жыве ў ёй ідэя, выяўляецца ў адукацыі мноства арганічных відаў па агульных тыпах і ступеням дасканаласці; далей — у здольнасці кожнага арганізма бесперапынна прайграваць форму сваіх частак і свайго цэлага праз прыпадабненне знешніх рэчываў (Assimilationsprocess); затым — у здольнасці бясконцага прайгравання роду праз шэрагі пакаленняў, якія знаходзяцца ў той жа форме (Gattun g sprocess), і нарэшце (у жывёл) - у суб’ектыўным (псіхічным) адзінстве, робяць з арганічнага цела адно самаадчуванне і самарушныя істота.

Але і на гэтай найвышэйшай ступені арганічнага свету і ўсёй прыроды розум ці ідэя не дасягаюць свайго сапраўды адэкватнага выразу. Дачыненне радавога да індывідуальнага (агульнага да адзінкавага) застаецца тут вонкавым і аднабаковым. Род як цэлае ўвасабляецца толькі ў пазабыцці прыналежных да яго няпэўна множных асобін, паасобных у прасторы і часе; і асобіна мае радавое не ў сабе, мяркуючы яго як нашчадзь. Гэта безгрунтоўнасць прыроды выяўляецца ў смерці. Толькі ў разумным мысленні індывідуальная істота мае ў сабе самым радавое, ці ўсеагульнае. Такую ўнутрана якая валодае сваім сэнсам індывідуальную істоту ёсць чалавечы дух. У ім абсалютная ідэя са свайго пазабыцця, уяўлянага прыродай, вяртаецца ў сябе, узбагачаная ўсёй поўнасцю набытых у касмічным працэсе рэальна-пэўных вызначэнняў.

Гл. таксама

• Дом-музей Гегеля

Беларускія пераклады

• Геарг Вільгельм Фрыдрых Гегель. Вучэнне аб паняцці і філасофская энцыклапедыя / Пераклад з нямецкай Лявона Баршчэўскага. — Мінск: Зміцер Колас, 2023. — 108 с. — (Галерэя чалавечай думкі). — ISBN 978-985-23-0212-8.

Літаратура

• Гулыга А. В. Гегель. — М.: Молодая гвардия, 1970. — 272 с. — (ЖЗЛ).

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Георг Вільгельм Фрыдрых Гегель
• Схематычнае ўяўленне гегелеўскай версіі «Энцыклапедыі філасофскіх навук» на нямецкім і іншых еўрапейскіх мовах