Домбра

Домбра (каз.: домбыра) — струнны шчыпковы музычны інструмент, які існуе ў культуры цюркскіх народаў. Домбра лічыцца народным інструментам казахаў і некаторых цюркскіх народаў.

Домбра на паштовай марцы Казахстану

Гісторыя

У 1989 годзе ў Казахстане ў Алмацінскай вобласці, высока ў гарах на плато (жайляу) «Майтобе» прафесарам С. Акітаевым, з дапамогай этнографа Жагда Бабалыкулы, быў знойдзены наскальный малюнак з выявай музычнага інструмента і чатырох танцуючых чалавек у розных позах. Па даследаваннях вядомага археолага К. Акішева, дадзены малюнак датуецца перыядам неаліту. Цяпер гэты малюнак знаходзіцца ў музеі народных інструментаў ім. Ыкыласа Дукенулы ў горадзе Алматы, Казахстан. Як відаць з малюнка, інструмент, намаляваны старажытным мастаком на скале, моцна падобны на домбру па форме. На падставе гэтага можна сказаць, што прататып цяперашняй домбры мае ўзрост больш за 4000 гадоў і з’яўляецца адным з першых шчыпковых інструментаў — папярэднікам сучасных музычных інструментаў падобнага выгляду.

Археалагічнымі даследаваннямі ўсталявана, што сакские качавыя плямёны выкарыстоўвалі двухструнные музычныя інструменты, якія падобныя з казахскай домброй і могуць з’яўляцца яе прататыпам, больш за 2 тыс. гадоў таму.

Таксама ў сваё час падчас раскопак старажытнага Харэзма былі знойдзеныя тэракотавыя статуэткі музыкаў, якія граюць на шчыпковых інструментах. Навукоўцы адзначаюць, што хорезмийские двухструнки, бытовавшие не менш за 2000 гадоў таму, маюць тыпалагічнае падабенства з казахскай домброй і былі адным з распаўсюджаных інструментаў сярод ранніх качэўнікаў, якія жылі на тэрыторыі Казахстана.

Па пісьмовых помнікаў еўразійскага кантынента можна зрабіць выснову, што домбра і яе роднасныя інструменты іншых народаў на мацерыку добра вядомыя з даўніх часоў. У помніках розных перыядаў на еўразійскай прасторы мы даведаемся аб прысутнасці гэтага шчыпковымі прылады, у прыватнасці з помнікаў сакскага, гунскага паходжання. Таксама сустракаецца гэты інструмент і ў киманов (куманаў). Кыпчакі — нашчадкі куманаў. Да нас дайшлі музычныя творы (кюи) тых гадоў як: Ертіс толқындары (ertis tolqyndary — хвалі Іртыша), Мұңды Қыз (mundy kyz — сумная дзяўчына), Тепен көк (tepen kok — рысь),Ақсақ қаз (aqsaq qaz — кульгавы гусь), Бозіңген (bozingen — светлая вярблюдзіца), Желмая (zhelmaja — одногорбый вярблюд), Құланның тарпуы (qulannyn tarpu’y — тупат кулана), Көкейкесті (kokeikesti — глыбокае перажыванне) і інш.

Пад доўгім уплывам цюркскіх народаў (гуны, авары, баўгары, хазары, полаўцы, ардынцы), усходнія славяне перанялі гэты музычны інструмент пад назвай домра

Марка Пола ў сваіх працах адзначаў, што гэты інструмент прысутнічаў у воінаў цюрак-качэўнікаў, якіх у той час на Русі называлі татарамі. Яны спявалі і гралі на ім перад боем, для дасягнення адпаведнага настрою.

У 2012 годзе была створана электродомбра.

Легенды аб паходжанні домбры

Аб домбре і яе паходжанні існуюць легенды:

• Да гэтага сучасная домбра была падобная на Комуз, Дутар,… Джучы-хан быў старэйшым і любімым сынам Чынгісхана і бацькам хана Батыя. Охотившийся ў кыпчакских <meta />стэпах, Джучы-хан быў збіты з каня і разадраны важаком статка куланаў. Ніхто не адважваўся абвясціць грознага Чынгісхана аб трагічнай смерці яго любімага сына. Чорнага весніка чакала жорсткая пакаранне. Чынгісхан абяцаў паведаміла яму пра смерць сына заліць у горла расплаўлены свінец. Нукеры хана знайшлі выхад са становішча. Яны прывялі ў стаўку Чынгісхана простага казаха — домбриста па імя Кеты-Буга і даручылі таго агучыць страшную вестку. Кеты-Буга перад вачыма грознага хана не вымавіў ні слова. Ён проста згуляў свой кюй (муз.жанр для домбры) «Аксак кулай». Выдатная музыка вялікага жырау Кеты-Буга данесла да кагана суровую праўду аб варварскай жорсткасці і ганебнай смерці. Разгневаны Чынгісхан, памятаючы аб сваёй пагрозе, загадаў пакараць смерцю домбру. Кажуць, што з тых часоў на верхняй дэкі домбры так і засталося адтуліну — след расплаўленага свінцу… Маўзалей Джучы-хана захаваўся на беразе старажытнай казахскай ракі Кара-Кенгыр ў Джезказганской вобласці. «Аксак-кулай» (Кульгавы кулан) — адна з выдатных казахскіх легенд, што апяваюць сілу і неўміручасць мастацтва.
• Легенда аб паходжанні домбры абвяшчае, што ў даўнія часы на Алтаі жылі два браты-волата. У малодшага брата была домбра, на якой ён вельмі любіў гуляць. Як зайграе, так лайдак пра ўсё на свеце забывае. Старэйшы ж брат быў самолюбивым і славалюбным. Аднойчы ён захацеў праславіцца, для чаго вырашыў пабудаваць мост праз бурную і халодную раку. Стаў збіраць камяні, пачаў мост будаваць. А малодшы брат ўсё грае ды грае.

Так дзень прайшоў, і другі, і трэці. Не спяшаецца малодшы брат на дапамогу старэйшаму, толькі і ведае, што гуляе на любімым інструменце. Раззлаваўся старэйшы брат, выхапіў у малодшага домбру і што было сілы ўдарыў ёю аб галаву брата. Разбіўся цудоўны інструмент, мелодыя змоўкла, але застаўся на галаве адбітак.

Прайшло шмат гадоў. Знайшлі людзі гэты адбітак, сталі па яго новыя домбры рабіць, і зноў загучала музыка ў молчавших доўгі час селішчах.

• Легенда аб здабыцці домброй сучаснага выгляду абвяшчае, што раней домбра была з пяццю струнамі і без адтуліны пасярэдзіне. Такім інструментам валодаў вядомы на ўсю акругу слаўны джыгіт Кежендык. Закахаўся ён аднойчы ў дачку мясцовага хана. Хан запрасіў Кежендыка да сябе ў юрту і загадаў даказаць сваю любоў да яго дачкі. Джыгіт стаў гуляць, доўга і прыгожа. Ён выканаў песню і аб самай хане, пра яго прагнасці і сквапнасці. Хан раззлаваўся і загадаў сапсаваць інструмент, выліўшы на сярэдзіну домбры гарачы свінец. Тады ж выжглось адтуліну пасярэдзіне і засталіся толькі дзве струны.
• Яшчэ адна легенда аб паходжанні домбры падобная на папярэднюю. У мясцовага хана на паляванні ад іклаў дзіка загінуў сын, і слугі, баючыся гневу хана (ён прыгразіў заліць горла кіпячым свінцом таму, хто скажа яму, што з сынам адбылося нешта нядобрае) адправіліся да старога майстру Алі за радай. Той змайстраваў музычны інструмент, які назваў домброй, з’явіўся да хану і зайграў на ёй. Застагналі, заплакалі струны, нібы жаласны шум лесу пранёсся пад шаўковым шатром ханскай палаткі. Рэзкі свіст ветру змяшаўся з выццём дзікага звера. Гучна вскрикнули струны, нібы чалавечы голас, просячы аб дапамозе, так домбра распавяла хану аб смерці яго сына. Па-за сябе ад гневу хан загадаў плюхнуць гарачым свінцом ў круглае адтуліну домбры.

Домбра — інструмент кюя

Для казахаў кюй — больш чым твор, гэта гучыць старонка гісторыі свайго народа, яго звычаяў і культуры. Таму казахі так высока шанавалі выканаўцаў кюеў — кюйшы, сярод якіх дамбрысты складалі пераважную большасць (кюі выконваюцца не толькі на домбре). У казахскай народзе кажуць: «Нағыз қазақ — қазақ емес, нағыз қазақ — домбыра!», што азначае «сапраўдны казах гэта не сам казах, сапраўдны казах — домбра!». Тым самым падкрэсліваецца важнасць умення гуляць на домбры для кожнага казаха, што падкрэслівае асаблівую любоў казахаў да гэтага інструмента.

Домбра ў казахскай культуры

Домбра (каз.: домбырадомбыра) — казахскі народны двухструнный шчыпковы музычны інструмент.Таксама з’яўляецца народным інструментам у нагайцаў. Ўжываецца ў якасці акампанэмэнта і сольнага, а таксама асноўнага інструмента ў казахскай народнай музыцы. Выкарыстоўваецца сучаснымі выканаўцамі.

Корпус грушападобнай формы і доўгі грыф, падзелены ладамі. Струны звычайна настроены на кварту або квінту.

Адным з найвялікшых домбристов з’яўляецца казахскі народны музыкант і кампазітар Курмангазы, які аказаў вялікі ўплыў на развіццё казахскай музычнай культуры, у тым ліку і — музыкі на домбре: яго музычная кампазіцыя «Адай» папулярная ў Казахстане і за мяжой.

Домбра — самы папулярны казахскі музычны інструмент. Музычныя інструменты падобныя домбре ёсць не толькі ў казахаў, гэты інструмент мае свае аналагі ў многіх народаў. У рускай культуры ёсць падобны па форме інструмент домра, у таджыкскай культуры — Думрак, у узбекскай культуры — Думбыра, Думбрак, падобны па форме Дутар, у туркменскай культуры — Дутар, Баш, Думбыра, у башкірскім культуры — Думбыра, у ногайской культуры прыазоўя — Домбыра, у азербайджанскай і турэцкай культуры — Саз, у якуцкай — Таҥсыр. Адрозніваюцца гэтыя інструменты часам колькасцю струн (да 3 струн), а таксама па матэрыяле струн (нейлон, метал).

Канструкцыя

Даўжыня домбры складае 80-130 гл Лады могуць быць навязными, уразнымі, або, як у узбекскай домры, адсутнічаць зусім.

• Шанак  — корпус домбры, выконвае ролю ўзмацняльніка гуку.
• Какпак — дэка домбры. Успрымаючы дапамогай вібрацыі гукі струн, узмацняе іх і надае пэўную афарбоўку гучання інструмента — тэмбр.
• Спружына — гэта бэлька на дэкі з унутранага боку. У казахскай домбре спружыны раней не было. У домбры цяпер для паляпшэння гуку аналагічная спружына мацуецца ў верхняй частцы панцыра і каля падстаўкі. Як правіла, яна вырабляецца з елкі з вытрымкай у некалькі дзесяцігоддзяў без прыкмет гнілі.
• Парожкі — раз’ядноўваюць «клавішы» на домбре.
• Абечак вырабляюцца з клёну.
• Падстаўка — вельмі адказны функцыянальны элемент домбры. Перадаючы ваганні струн на дэку і ствараючы першы рэзанансны контур на шляху распаўсюджвання ваганняў ад струн да корпуса, падстаўка з’яўляецца сапраўдным ключом да гучанні домбры. Ад яе якасцяў, формы, вагі і налады залежаць сіла, роўнасць і тэмбр гучання інструмента.
• Струна — крыніца гукавых ваганняў домбры. На домбре традыцыйна выкарыстоўваліся жыльных струны, якія вырабляюцца з барановых ці казіных кішак. Але найбольш прыдатнай па гучанні апынулася звычайная рыбалоўная лёска. Як вынік, сёння мы маем адзіны, шырока распаўсюджаны выгляд домбры стандартнай формы са струнамі з лескі, які страціў непаўторны тэмбр гучання.

Строй

Струна	Нота	Актава
1	g (соль)	Малая
2	d (рэ)

Гучанне адкрытых струн домбры ўтварае яе квартовый строй. Таксама ён можа быць і квінтовым. Паслядоўнасць тонаў для домбры, пачынаючы з першай струны, самай высокай па тоне: Соль, Рэ (малой актавы).

Інтэрвалы паміж струнамі: g{ч. 4}d (літарная натацыя па Гельмгольцу, ч. 4 — чыстая кварта).

Музычны дыяпазон домбры з 19-цю ладамі на грыфе складае дзве поўных актавы (частка малой актавы, першую і частка другой): ад Рэ малой актавы да Рэ другой актавы.

Гл. таксама

• Домра
• Думбыра
• Кобыз
• Шертер

Літаратура

Гэтую літаратуру можна знайсці ў Казахстане, г. Астана, Нацыянальная Бібліятэка Рэспублікі Казахстан…

1. Акішаў К. А. Курган Ісык. — Масква, 1978.
2. Аляксеева Л. А. Нажмеденов Ж Асаблівасці музычнага ладу казахскай домбры.//Казахская культура: даследаванні і пошукі. Зборнік навуковых артыкулаў, Алматы, 2000.
3. Аляксеева Л. А. Нажмеденов Ж Асаблівасці кахаской домбры.// Мы і сусвет. 2001.№ 1(6), с52-54.
4. Аманов Б. Кампазіцыйная тэрміналогія домбровых кюев. Алма-Ата, 1982 г.
5. Аравін. П. Ст. Стэпавыя сузор’я. — Алма-Ата, 1979.
6. Аравін. П. В. Вялікі кюйши Даулеткерей.-Алма-Ата, 1964.
7. Асаф’еў Б. В. Аб казахскай народнай музыцы.//Музычная культура Казахстана.-Алма-Ата, 1955 г.
8. Барманкулов. М. Цюркская сусвет.-Алматы, 1996.
9. Вызго Г Музычныя інструменты Сярэдняй Азіі.-Масква, 1980.
10. Гізатов Б. Сацыяльна-эстэтычныя асновы казахскай народнай інструментальнай музыкі.-Алма-Ата, 1989.
11. Жубанов А. К. Казахскі народны інструмент-домбра.//Музыкознание.-Алма-Ата, 1976. с. 8-10.
12. Стахов Ст. Творчасць скрыпічнага майстра. — Ленінград, 1988.
13. Нажмеденов Жумагали. Акустычныя асаблівасці казахскай домбры. Рэйнджэрс, 2003 г.
14. Утегаліева С. І. Мангыстауская домбровая традыцыя. Алматы, 1997 г.

Спасылкі

• [https://web.archive.org/web/20160920032845/http://www.gusli.su/kazahskaya_domra_kicc/ Архівавана 20 верасня 2016. Казахская домбра]
• Легенда аб паходжанні верхняга парога домбры Архівавана 11 чэрвеня 2011.
• Сайт казахскай дзяржаўнай нацыянальнай бібліятэкі [1] Архівавана 11 чэрвеня 2011.
• Сайт праекта Асыл Мура [2] Архівавана 1 кастрычніка 2016.
• Электронная бібліятэка «Ноты для домбры Архівавана 21 кастрычніка 2016.»
• Ноты для домбры. Архівавана 7 студзеня 2017. Прыватная нотная бібліятэка Архівавана 7 студзеня 2017.