Леан Чолгаш

Леан Франк Чолгаш (англ.: Leon Frank Czolgosz; 5 мая 1873, Мічыган — 29 кастрычніка 1901, Оберн, Нью-Ёрк) — амерыканскі анархіст, забойца 25-га прэзідэнта ЗША Уільяма Мак-Кінлі.

Леан Франк Чолгаш
англ.: Leon Czolgosz
Род дзейнасці	Злачынец
Дата нараджэння	5 мая 1873(1873-05-05)
Месца нараджэння	Алпіна[d], Alpena County[d], Мічыган, ЗША
Дата смерці	29 кастрычніка 1901(1901-10-29) (28 гадоў)
Месца смерці	Оберн, Каюга, штат Нью-Ёрк, ЗША
Грамадзянства	ЗША
Веравызнанне	атэізм
Аўтограф
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

Гісторыя перасялення ў ЗША

Бацька будучага тэрарыста Павел Чолгаш, па адных дадзеных, быў выхадцам з Пазнаньскай вобласці ў Прусіі і перасяліўся ў Паўночную Амерыку ў 1871 годзе, дзе пражываў у Кліўлендзе. Па іншых дадзеных, ён вымушаны быў эміграваць з Віленскай губерні ў сярэдзіне 1860-х гадоў, і на гэта магло быць некалькі прычын. У першую чаргу, на яго міграцыю мог паўплываць перапіс насельніцтва, які адбыўся 19 студзеня 1866 года, у выніку якога шмат шляхты, якая не змагла дзеля розных абставін пацвердзіць сваё шляхецтва дакументальна, пазбаўлялася свайго статусу і запісвалася як сяляне ці мяшчане. Па-другое, Павел Жоўгусь (менавіта так звалі бацьку Леана) мог збегчы з родных месцаў, баючыся расправы з боку ўрадавых структур як удзельнік паўстання К. Каліноўскага. У другім выпадку мігранты перабіраліся ў адносна спакойныя ЗША праз Прусію.

Праблема ўстанаўлення продкаў Чолгаша, а таксама яго дакладнага месцажыхарства ў дадзены момант можа лічыцца фактычна невырашальнай, бо ўзнікаюць рознагалоссі ў сувязі з дакументальным напісаннем яго прозвішча. Адзінае, можна меркаваць, што невялікі маёнтак, якім валодаў Жоўгусь-старэйшы, размяшчаўся пад Астраўцом, мястэчкам на тэрыторыі сучаснай Гродзенскай вобласці. На першым часе, пасля эміграцыі, ён пражываў у Германіі, як і большасць яго суайчыннікаў, якія трапілі ў падобны пераплёт, а ўжо ў самым канцы 1860-х ён эмігруе ў ЗША, дзе па прычыне папяровай блытаніны і недастатковай дасведчанасці супрацоўнікаў мытні ў графе «нацыянальнасць» мігранта Жоўгуся афармляюць як венгра і афіцыйна відазмяняюць яго прозвішча. Такім чынам, у выніку бюракратычнага ляпсусу на свет з'явілася новае прозвішча Чолгаш, з якім персанаж гэтага артыкулу ўвайшоў у гісторыю.

Захапленне анархісцкімі ідэямі

Неўзабаве пасля таго, як міграцыйныя праблемы былі ўладжаныя, у сям'і наваспечанага венгра афармляецца папаўненне. На свет у 1873 годзе з'яўляецца Леан, але ўжо пад прозвішчам Чолгаш. Неўзабаве дзіця застаецца без маці, а з другой жонкай бацькі адносіны ў яго не склаліся літаральна з першых хвілін знаёмства. Пазней, ужо ў юнацкім узросце, мачыха пастаянна трэціравала пасынка сваімі дробязнымі прыдзіркамі, што не магло, мабыць, не адбіцца на асобе будучага анархіста. Пры гэтым у школьны перыяд хлопчык падвяргаўся пастаянным здзекам, што таксама адбілася на фарміраванні яго асобы. Пасля малады чалавек адчуваў пэўныя цяжкасці з уступленнем у кантакт са староннімі людзьмі і вельмі часта мяняў працу, нідзе не затрымліваючыся падоўгу.

Роспачнае адчуванне бесперспектыўнасці падштурхнула Чолгаша-малодшага ў абдымкі анархісцкіх рухаў, якія набылі асаблівую папулярнасць на стыку стагоддзяў. Чолгаш пачаў зачытвацца перыядычнымі выданнямі сацыялістычнага і анархічнага кірунку, пачаў актыўна наведваць сходы рэвалюцыйна настроенай моладзі, на якіх выказваліся адкрыта маргінальныя рэвалюцыйныя ідэі. На адным з такіх сходаў у Лявона выспела задума здзейсніць палітычнае забойства высокапастаўленага дзеяча. Натуральным чынам, яго выбар не мог упасці ні на каго іншага, як на галоўную фігуру на палітычнай прасторы краіны, у якой ён жыў. Тым болей, што яшчэ свежым быў прыклад, дадзены нейкім Шарлем Гітоў, які расстраляў амерыканскага прэзідэнта Джэймса Гарфілда ў 1881 годзе на цэнтральным чыгуначным вакзале амерыканскай сталіцы. Лявон свята верыў у тэорыю аб магчымасці дасягнення грамадскай гармоніі і пратэставаў супраць эксплуататарскай стаўлення багацеяў да працоўнага класу, мяркуючы, што метады гвалтоўнай расправы дапамогуць дамагчыся агульнай роўнасці. Тым не менш, яго схільнасць да падобных анархісцкіх поглядаў зусім не замінала яму цягам многіх гадоў з'яўляцца прыхільнікам умеранай паўночна-індустрыяльнай Рэспубліканскай партыі; цалкам магчыма, што сам Чолгаш аддаў свой голас за Мак-Кінлі як за кандыдата ў губернатары штата Агая, калі той балатаваўся на гэты пост у 1891 годзе. Аднак пасля аднаго выпадку (прамова аднаго з найбольш харызматычных лідараў тэрарыстычнага руху ЗША), пра які гаворка пойдзе ніжэй, яго погляды зрушыліся ў радыкальную плоскасць.

Удзел у анархісцкіх мерапрыемствах

Леану Чолгашу ўжо ў дзесяцігадовым веку (у 1883) давялося пачаць самастойна працаваць. Ужо ад самага ранняга дзяцінства ён фактычна займаўся тым, што па амерыканскіх законах не было цалкам забаронена, але перыядычна ганілася прадстаўнікамі Рэспубліканскай партыі, гарачым прыхільнікам якой ён стаў у юнацтве. Справа ў тым, што ў сям'і польскага мігранта з венгерскім прозвішчам было шмат дзяцей, такім чынам, усіх іх неабходна было забяспечыць харчаваннем. Што тычыцца першых мер па абмежаванні дзіцячай працы, то яны афіцыйна былі адобраныя толькі пры Тэадоры Рузвельце на пачатку 1910-х гадоў, гэта значыць, праз тры дзесяцігоддзі пасля апісаных падзей. Між тым, будучы забойца прэзідэнта неаднаразова прымаў удзел у стачках, арганізаваных прадстаўнікамі працоўнага класа ЗША. У ходзе гэтых мерапрыемстваў па выразе масавага пратэсту Чолгаш-малодшы ўступаў у бойкі з ахоўнікамі правапарадку, з-за чаго яму даводзілася расставацца з працай некалькі разоў. Калі яму было ўсяго 13 гадоў, у Чыкага ў 1886 годзе адбылася сумна вядомая Хеймаркецкая бойня, падчас якой адбылося жорсткае сутыкненне паліцэйскіх сіл з забастоўшчыкамі, у выніку чаго шматлікія рабочыя загінулі. У ліку патрабаванняў, якія вылучалі прадстаўнікі працоўных арганізацый, было ўвядзенне васьмігадзіннага працоўнага дня; адзін з пратэстантаў шпурнуў выбуховую прыладу ў кардон паліцыянтаў, што ачапілі плошчу Хеймаркет, што і паслужыла падставай для сіл спецыяльнага прызначэння адкрыць агонь па мітынгоўцах. Менавіта ў памяць аб гэтай крывавай падзеі святкуецца Першае мая — Дзень міжнароднай салідарнасці працоўных.

Неўзабаве ў Кліўлендзе адбыўся адзін з публічных выступаў Эмы Голдман, адной з ідэйных натхняльніц анархічнага індывідуальнага тэрору, які прадугледжваў неабходнасць забойства найбольш ненавісных палітычных і грамадскіх дзеячаў дзеля дасягнення сацыяльнай гармоніі. Лявон, які жыў непадалёк ад Кліўленда, тагачаснага цэнтра анархічнага светапогляду, натхніўся яе палымяным выступам у ліпені 1901, што стала адным з этапаў яго станаўлення як тэрарыста-адзіночкі, які слепа верыў у ідэалы індывідуальнай барацьбы з прыгнятальнікамі працоўнага класа. Такім чынам, да фатальнага верасня 1901 Чолгаш стаў адным з найбольш адданых прыхільнікаў яе анархічных ідэй. Да гэтага Чолгаш неаднаразова планаваў уступіць у шэрагі розных анархісцкіх арганізацый, але кожны раз атрымліваў адмову, што магло быць звязана з яго прыроднай замкнёнасцю; больш за тое, у адным з перыядычных выданняў «Вольнае грамадства», які вызнаваў анархісцкія канцэпцыі, з'явілася рэзкае паведамленне пра тое, што Чолгаш, магчыма, з'яўляецца правакатарам з неправеранай біяграфіяй, якому не варта давяраць.

Яшчэ раней, у 1900 годзе, адбыўся нашумелы замах Гаэтана Брэшы на італьянскага манарха Умберта I; гэтая падзея стала вырашальнай для Чолгаша, бо тэрарыст-адзіночка, які застрэліў у Монца караля, зарэкамендаваў сябе як заўзяты прыхільнік ідэй «Чырвонай Эмы» і сваю анархічнага школу прайшоў у ЗША. Брэшы, прысуджаны італьянскім судом да пажыццёвай катаргі, праз год памёр у перасыльнай камеры пры дагэтуль не высветленых абставінах. Аднак гэты прыклад канчаткова падштурхнуў Лявона на здзяйсненне «тыраназабойства».

Гісторыя замаху

Надыходзяць апошнія дні жніўня 1901, амерыканскі прэзідэнт задумвае забаўляльнае турнэ па знакавых мясцінах даручанай яму дзяржавы. У першую чаргу Мак-Кінлі, дарэчы, які паслужыў прататыпам для вялікага і жудаснага Гудвіна ва ўлюбёным дзецьмі рамане Фрэнка Баўма «Дзіўны чараўнік з краіны Оз», плануе наведаць прыродную славутасць — Ніягарскі вадаспад, а таксама паўдзельнічаць у прамысловай выставе тэхнічных вынаходак, якая павінна была адбыцца ў Бафале. Прадбачлівы Чолгаш, які спланаваў замах і прыехаў у Бафала тыднем раней, здымае пакой і набывае за 15 долараў рэвальвер 32-га калібра. За рэвальвер анархіст выклаў немалую суму, што можа сведчыць пра тое, што ён сур'ёзна і грунтоўна падышоў да справы ўсяго свайго жыцця. Прэзідэнт, які адправіўся на Панамерыканскую выстаўку, быў вясёлы, увесь час жартаваў і раздаваў аўтографы. Да таго ж, 5 верасня, калі Мак-Кінлі ў рамках свайго падарожжа прыбыў на выстаўку (на якой, у прыватнасці, былі прадстаўлены найноўшыя адкрыцці ў галіне рэнтгенаўскіх прамянёў і вынаходніцтвы вядомага майстра Ніколы Тэслы), было афіцыйна абвешчана Днём прэзідэнта. Наступны ж дзень быў прысвечаны візіту на Ніягарскі вадаспад, а ўжо 7 верасня прэзідэнт адправіўся на культурны раўт, які адбыўся ў канцэртнай зале, больш вядомай як Храм музыкі. Прэзідэнт быў упэўнены ў тым, што ніхто не будзе на яго рабіць замах, бо пасля параўнальна лёгкіх выбараў можна было паверыць, што Мак-Кінлі карыстаецца шырокай любоўю народа. Тым больш яго «відавочна» ахоўвалі адзінаццаць узброеных салдат Нацыянальнай арміі, а «таемна» — некалькі байцоў сакрэтнай службы ЗША. Калі аркестр пачаў іграць Шумана, да прэзідэнта з'явілася чарга за поціскамі рукі. Сярод людзей быў і Чолгаш. У той час, як прэзідэнт аддаваўся бясхмарнасці зносін з народам, падышла чарга маладога бландзіна, правая далонь якога была заматана хусткай практычна па локаць. Там быў замаскаваны рэвальвер. Юнак працягнуў прэзідэнту левую руку для поціску, і перш чым супрацоўнікі таемнай службы паспелі што-небудзь западозрыць, пачуліся два стрэлы, і 25-ы прэзідэнт ЗША атрымаў смяротнае раненне. Першая куля трапіла Мак-Кінлі ў гузік на пінжаку і не прынесла істотнай шкоды, аднак другая куля трапіла ў жывот; чалавек, які стаяў следам за Чолгашам у чарзе, ударам у галаву збіў тэрарыста з ног, ахова кінулася звязаць яго, ратуючы ад немінучага лінчавання, а паранены прэзідэнт крыкнуў ахоўнікам з апошніх сіл, каб не дапусцілі таго, што злачынец стане ахвярай народнага гневу. Неўзабаве на месца здарэння прыбылі Тэадор Рузвельт, які на той момант займаў пасаду віцэ-прэзідэнта ЗША, і сенатар, адзін Мак-Кінлі Марк Ханна. Збітага Чолгаша пасадзілі ў клетку і адправілі ў турэмны шпіталь, дзе яго спачатку вылечылі ад наступстваў самасуду натоўпу, а затым, праз 20 дзён, перавялі ў Обернскую турму, дзе над ім адбыўся афіцыйны суд.

Супрацоўнік адной з нью-ёркскіх газет адшукаў Паўла Чолгаша і ўзяў інтэрв'ю. «Не знаходжу ніякага апраўдання для майго сына, — сказаў Павел Чолгаш, — думаю толькі, што ён быў не больш як прыладай іншых».

Газета Die Freiheit, што выходзіла ў Нью-Ёрку пад рэдакцыяй вядомага германскага анархіста Моста, заявіла: «Мы ўхваляем замах, але Чолгаш не належаў да рэгулярных членаў анархісцкай арганізацыі» («Биржевые ведомости», 12 верасня (30 жніўня) 1901).

Мак-Кінлі, нягледзячы на намаганні лекараў (першая куля, што лёгка закранула прэзідэнта, не ўяўляла пагрозы, але другая пашкодзіла мышцы спіны і так і не была вынятая з цела), памёр 14 верасня. Відаць, прычынай смяротнага зыходу стала заражэнне крыві — пасля 12 верасня стан прэзідэнта рэзка пагоршаў, і сам ён заявіў урачом аб неабходнасці бесперапыннай малітвы, бо сам лічыў свой стан безнадзейным.

Пакаранне смерцю

На судзе Чолгаш выглядаў шалёным, а ўжо 29 кастрычніка, калі паводле выраку суду яго пасадзілі на электрычнае крэсла, выказаў шкадаванне з нагоды таго, што яму не наканавана пабачыцца з бацькам.

Я забіў прэзідэнта, таму што ён быў ворагам добрых людзей, працоўных людзей. Я не шкадую аб сваім злачынстве. Шкада, што мне не дазволілі пабачыцца з бацькам.