Трылабіты

Трылабіты (Trilobita) — вымерлы клас марскіх членістаногіх, які меў вялікае значэнне для фаўны палеазойскіх утварэнняў Зямлі. Вядома звыш 10 тыс. выкапнёвых відаў і 5 тыс. родаў, якія аб’ядноўваюцца ў 150 сямействаў з 9-10 атрадаў.

† Трылабіты
Акамянеласць трылабіта Megalaspides sp., ардовік, ЗША
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Жывёлы Падцарства:  Эўметазоі Без рангу:  Двухбакова-сіметрычныя Без рангу:  Першаснаротыя Без рангу:  Ecdysozoa Без рангу:  Panarthropoda Тып:  Членістаногія Падтып:  Трылабітападобныя Клас:  Трылабіты
Міжнародная навуковая назва
Trilobita Walch, 1771
Атрады
Agnostida Redlichiida Corynexochida Lichida Phacopida Proetida Asaphida Harpetida Ptychopariida ? Nektaspida
Геахраналогія млн. гадоў Перыяд Эра Эон 2,588 Чац-ны Ка Ф а н е р а з о й 23,03 Неаген 65,5 Палеаген 145,5 Мел М е з а з о й 199,6 Юра 251 Трыяс 299 Перм П а л е а з о й 359,2 Карбон 416 Дэвон 443,7 Сілур 488,3 Ардовік 542 Кембрый 4570 Дакембрый ◄ Наш час ◄ Мел-палеагенавае выміранне ◄ Трыясавае выміранне ◄ Масавае пермскае выміранне ◄ Дэвонскае выміранне ◄ Ардовік-сілурскае выміранне ◄ Кембрыйскі выбух
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы EOL   46544725 FW   19100; 103809

Марфалогія

Даўжыня цела трылабітаў даходзіла да 90 см. Цела складалася з суцэльнай галавы і сегментаванага тулава. Канечнасці трылабітаў мультыфункцыянальныя, гэта значыць выконвалі адразу некалькі функцый — рухальную, дыхальную і жавальную.

Трылабіты вонкава былі падобны на сучасных мечахвостаў. Сама назва Trilobita азначае «трохчленістыя»: іх панцыр складаўся з трох секцый — цэнтральнай, або восевай, і двух пляскатых бакавых па абодвух яе баках. Большасць трылабітаў мела шчытападобны галаўны аддзел, гнуткі торакс (сярэднюю частку) з сучлененых сегментаў і плоскі хвост, часцяком выцягнуты ў доўгі хваставы шып. Трапляюцца выкапнёвыя трылабіты, звёрнутыя ў клубок, падобна макрыцам — магчыма, так яны абараняліся ад драпежнікаў.

На кожным сегменце тулава трылабіта было па пары канечнасцей. Тыя з іх, што размяшчаліся каля рота, служылі шчупальнымі вусікамі. На іншых канечнасцях размяшчаліся пёрыстыя жабры для дыхання, плавальныя пласцінкі або ножкі для перамяшчэння і спецыяльныя атожылкі, з дапамогай якіх ежа перадавалася ўздоўж цела да ротавай адтуліны. Панцыр часта быў пакрыты баразёнкамі і выпукласцямі, якія раздзялялі яго на часткі. У некаторых трылабітаў панцыры былі пакрыты маленечкімі дзірачкамі — магчыма, у тых месцах, дзе першапачаткова раслі валасінкі, якія служылі органамі дотыку або смаку.

Як і ў іншых членістаногіх, у трылабітаў было цвёрдае вонкавае пакрыццё, якое ім перыядычна прыходзілася скідаць (як пры ліньцы), каб расці. Скінутыя трылабітамі шкуркі выдатна захоўваюцца ў скамянелым выглядзе. Аднак, каб «ліняць» было лягчэй, у панцырах меліся слабыя лініі, або швы. Пахаваныя пад пластом асадкаў панцыры трылабітаў, як правіла, расколваліся па гэтых лініях, так што ў цэлым выглядзе іх знаходзяць вельмі рэдка.

Марфалогія цела трылабітаў цалкам адпавядае арганізацыі тыпу членістаногіх, аднак у іх ёсць рысы падабенства з тыпам кольчатых чарвей (у прыватнасці, іх тулава складалася з мноства гаманомных сегментаў). Будова цела трылабітаў нясе сведчанні прыстасаванасці да прыдоннага ладу жыцця: магутны панцыр, пляскатасць, складаныя вочы на верхнім боку цела, размяшчэнне рота і ног на брушным боку цела.

Асаблівасці біялогіі

Паводле адной з версій, продкам трылабітаў была спрыгіна — арганізм позняга пратэразоя даўжынёй каля 3 см.

Развіццё трылабітаў адбывалася з метамарфоза. Захаваліся іх выкапнёвыя яйкі і лічынкі. Захаваліся сведчанні таго, што трылабіты лінялі, прычым пасля кожнай лінькі іх тулава павялічвалася на некалькі сегментаў.

Сярод трылабітаў некаторыя групы сілкаваліся глеем, іншыя дробнымі бесхрыбтовымі, а некаторыя — планктонам. Многія трылабіты, верагодна, былі драпежнікамі, нягледзячы на адсутнасць сківіц. Для драбнення ежы ім служылі перайначаныя прыдаткі на пачатках канечнасцяў (гнатабазы). Сустракаліся свабоднаплаўныя, паўзуновыя, а таксама рыйныя жывёлы.

Трылабіты былі сапраўднымі гаспадарамі кембрыйскіх мораў. Яны закопваліся ў тоўшчу асадкаў, поўзалі па марскім дне і плавалі ў верхніх пластах мора, працятых сонечным святлом. Многія з іх елі рэшткі мёртвых жывёл і дэтрыт, які назапашваўся ў донных асадках, аднак сустракаліся сярод іх і актыўныя драпежнікі. Некаторыя трылабіты, магчыма, палявалі нават на сваіх суродзічаў. Найбуйныя з трылабітаў мелі даўжыню звыш 70 см, а самыя маленькія не дасягалі і сантыметра.

Пра тое, як перамяшчаліся трылабіты, можна даведацца, вывучаючы скамянелыя адбіткі — сляды, пакінутыя трылабітамі пры руху па дне. Прабіраючыся скрозь тоўшчу глею, яны пакідалі за сабой след, падобны на «ялінку». А калі трылабіты адпачывалі, у пародзе заставаліся меткі, якія нагадваюць сляды ад капытоў.

Трылабіты былі першымі вядомымі нам жывёламі з высокаразвітым зрокам. Магчыма, зрок дапамагаў ім своечасова заўважаць небяспечных драпежнікаў. Падобна вачам сучасных насякомых і ракападобных, фасеткавыя і агрэгатныя вочы трылабітаў складаліся з маленечкіх лінзаў, агульная колькасць якіх даходзіла да 15 000 Лінзы гэтыя аказаліся досыць трывалымі, каб захавацца ў выкапнёвым выглядзе. Памеры і формы вачэй трылабітаў былі надзвычай разнастайныя. Былі і ўвогуле сляпыя трылабіты — магчыма, таму, што жылі яны ў тоўшчы донных адкладанняў або на вялікіх глыбінях, дзе мала святла. У адных трылабітаў былі панарамныя вочы, якія давалі шырокі агляд. У іншых вочы размяшчаліся па баках галавы. У трэціх яны размяшчаліся каля самой патыліцы або нават тырчалі на сцяблінках, так што жывёлы, верагодна, маглі амаль цалкам закопвацца ў глей, але пры гэтым пільна сачыць за магчымай пагрозай або здабычай.

Свайго найвышэйшага росквіту трылабіты дасягнулі ў ардовікскі перыяд, аднак да канца палеазойскай эры, 225 млн. гадоў назад, яны цалкам вымерлі. Бурна эвалюцыяніраваныя малюскі і рыбы навучыліся распраўляцца з імі, нягледзячы на іх панцыры. Да таго ж яны супернічалі з трылабітамі за харчовыя рэсурсы.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).

Спасылкі

• Trilobite Forgery (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 студзеня 2013. Праверана 24 студзеня 2013.
• Western Trilobite Association (нявызн.). *Western Trilobite Association (нявызн.).
• Mark Bourrie’s trilobite collection — another collection of photographs of trilobite fossils (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 6 лістапада 2012. Праверана 24 студзеня 2013.
• A Guide to the Orders of Trilobites (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2019. Праверана 24 студзеня 2013.
• Подробное описание класса трилобитов (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 24 красавіка 2013. Праверана 24 студзеня 2013.