Форт Рос

Форт Рос (руск.: Форт Росс, англ.: Fort Ross) — былая руская крэпасць на заходнім каліфарнійскім беразе ЗША, у 80 км на поўнач ад Сан-Францыска. Заснавана Руска-амерыканскай кампаніяй для промысла і гандлю пушнінай. Функцыянавала з 1812 па 1841 годы. У цяперашні час з'яўляецца музеем пад адкрытым небам, належыць штату Каліфорнія, абвешчана ў ЗША аб'ектам гістарычнай каштоўнасці нацыянальнага значэння.

Капліца ў Форце Рос

Гісторыя

Расійская калонія

Заснаванне

Аляксандр Баранаў

Рашэнне аб стварэнні крэпасці і рускага паселішча ў Каліфорніі прыняў А. А. Баранаў. Каб знайсці месца для паселішча, былі распачаты дзве экспедыцыі пад кіраўніцтвам службоўца Руска-амерыканскай кампаніі лейтэнанта Івана Кускова 1808—1809 і 1811 гадоў. Кускоў звярнуў увагу на плато ў 30 км на поўнач ад заліва Румянцава (цяпер заліў Бадэга), аддзеленае ад астатняй мясцовасці глыбокімі цяснінамі і акружанае страявым лесам і пашамі. У дзесяці кіламетрах працякала рака, названая ім Славянкай (цяпер Рашэн-Рывер, перакладаецца як Руская Рака).

Тут вясной 1812 года Кускоў з 25 рускімі каланістамі і 90 алеўтамі заснаваў умацаванае паселішча, названае 30 жніўня (11 верасня) Росс. Хоць на гэтыя тэрыторыі прад'яўлялі правы іспанцы, тэрыторыі практычна не былі імі каланізаваныя. Іх непасрэднымі гаспадарамі выступалі індзейцы племя кашайя-пома, у якіх зямля пад Росам і была набыта за тры коўдры, тры пары штаноў, дзве сякеры, тры матыгі, некалькі нітак бусаў.

Рос быў самай паўднёвай рускай калоніяй у Паўночнай Амерыцы і ствараўся як сельскагаспадарчае паселішча, прызначанае для забеспячэння Аляскі прадуктамі харчавання. У першыя гады кампанія таксама надавала ўвагу развіццю ў Росе гандлю пушнінай, аднак асновай яго эканомікі стала сельская гаспадарка і дробная прамысловасць.

Узаемаадносіны з іспанцамі

Хата Кускова

Хоць іспанцы і лічылі Каліфорнію сваёй, Руска-амерыканская кампанія паказвала на тое, што мяжа іх уладанняў да поўначы ад Сан-Францыска не вызначана, а мясцовыя індзейцы іспанцам непадуладныя. Міністр замежных спраў Іспаніі Хасэ Луянд не жадаў псаваць адносіны з Расіяй і даў указанне віцэ-каралю Новай Іспаніі «выявіць крайнюю далікатнасць, каб дамагчыся ліквідацыі рускага паселішча без шкоды для дружалюбных адносін паміж дзвюма краінамі».

У 1816 годзе ў Сан-Францыска прайшлі перамовы Ота Яўстаф'евіча Кацэбу і губернатара Верхняй Каліфорніі Пабла Вісентэ дэ Сола, на якіх апошні закрануў пытанне крэпасці Рос. Кацэбу выклікаў Кускова, які заявіў, што заснаваў паселішча па загадзе начальства і пакінуць яго можа толькі па загадзе. Быў падпісаны пратакол з пазіцыямі бакоў, які адправілі ў Санкт-Пецярбург, дзе справу замялі. Усвядоміўшы бесперспектыўнасць процідзеяння рускім, дэ Сола паскорыў іспанскую каланізацыю Каліфорніі.

Узніклая ў 1821 годзе Мексіка таксама зрабіла некалькі спроб дыпламатычнымі метадамі выгнаць рускіх з Роса, аднак усе яны скончыліся тым жа, чым і ў 1816 годзе. Руска-амерыканская кампанія, ў сваю чаргу, спрабавала дамагчыся ад МЗСа імперыі актыўнага ўздзеяння на мексіканскія ўлады з мэтай прызнання і ўсталявання межаў калоніі, аднак міністэрства нязменна ёй адмаўляла, спасылаючыся на адсутнасць дыпламатычных адносін з новай краінай. У 1835 Ф. П. Урангель быў накіраваны кампаніяй у Мехіка з мэтай заключэння гандлёвай дамовы і вывучэння пазіцыі мексіканскіх улад па пытанні Роса. Урангель знайшоў, што Мексіка пагадзіцца саступіць Рос узамен афіцыйнага яе прызнання Расіяй. Ён спрабаваў схіліць Мікалая I да прызнання незалежнасці Мексікі, аднак той адказаў адмовай.

Хоць статус Роса заставаўся нявызначаным, з мексіканцамі вёўся цесны гандаль, чаму спрыяла значнае тэхналагічнае і эканамічнае развіццё рускай калоніі.

Узаемаадносіны з індзейцамі

Калодзеж, сцены і паўднёва-заходні блакгаўз

Індзейцы прыцягваліся да працы ў паселішчы з самага пачатка яго існавання. Іх праца спачатку была наёмнай, рускія плацілі за яго мукой, мясам і вопраткай, давалі жыллё. Пасля сталі практыкавацца «прыгоны» на працы і адносіны з туземцамі пагоршыліся. Тым не менш паміж індзейцамі і рускімі, у адрозненне ад іншых каліфарнійскіх асаднікаў, адзначаецца практычна поўная адсутнасць узброеных сутыкненняў.

Праз індзейцаў Руска-амерыканская кампанія спрабавала таксама легетымізаваць свае ўладанні ў Каліфорніі. У 1817 Л. А. Гагемейсцер наведаў калонію Рос і сустрэўся з правадырамі навакольных індзейскіх плямёнаў. Ён выказаў падзяку за саступку зямлі, уручыў ім падарункі, а правадыра, на землях племені якога стаяла крэпасць, узнагародзіў медалем «Саюзныя Расіі». Пад пратаколам гутаркі падпісаліся толькі прадстаўнікі рускага боку: Ляонцій Гагейместер, Іван Кускоў, камісіянер РАК Кірыл Хлебнікаў і інш. На гэты дакумент Руска-амерыканская кампанія пазней часта спасылалася як на дамову, у прыватнасці, у ім паведамляецца, што правадыры «вельмі задаволеныя займаннем гэтага месца рускімі, што яны жывуць цяпер у бяспецы ад іншых індзейцаў, якія перш рабілі на іх напады — што бяспека тая пачалася толькі ад часу засялення».

За ўвесь час існавання крэпасці ёй ні разу не пагражалі знешнія ворагі.

Эканоміка

Канторы Форт Роса

Менавіта ў Форт Россе з'явіліся першыя ў Каліфорніі ветракі і суднабудаўнічыя верфі, фруктовыя сады і вінаграднікі. Акрамя гэтага рускія каланісты ўпершыню прывезлі ў Каліфорнію шматлікія дасягненні еўрапейскай цывілізацыі, напрыклад аконнае шкло. У 1837—1840 Ягор Чорных вёў першыя ў Каліфорніі сістэматычныя назіранні за надвор'ем.

Земляробства, дзеля якога калонія і засноўвалася, не было асабліва прадуктыўным у Росе. Большага поспеху дасягнула жывёлагадоўля: у канцы 1830-х тут было 1700 галоваў буйнога рагатага ската, 940 канёў і мулаў і 900 авечак.

Штогод выраблялася больш 800 кг воўны, якая ішла на экспарт. Рамеснікі калоніі выраблялі мэблю, дзверы, рамы, чарапіцу з секвоі, тэлегі, калёсы, бочкі, «каляскі аб двух калёсах», вытваралі скуры (у Новаархангельск іх кожны год пастаўлялася 70—90 штук), апрацоўвалі жалеза і медзь. Будаваліся судны, некаторыя з якіх прадаваліся іспанцам, якія не мелі да таго часу тут ніводнага карабля. У 1816—1824 пабудаваны 3 брыга і адна шхуна водазмяшчэннем да 200 т кожная, аднак затым караблебудаванне набыло значна меншыя маштабы.

Фруктовы сад Роса быў створаны ўжо ў 1814 годзе пасадкай персікавых дрэў. У 1817 пасаджаная вінаградная лаза.

Да 1841, паводле дакументаў, складзеных пры продажы форта, сад займаў 2-3 акра і ўключаў 207 яблычных, 29 персікавых, 10 грушавых, 8 вішнёвых і 10 дрэў айвы.

Да 1830-х гадоў у наваколлі было заснавана тры рускіх ранча:

• Ранча Пятра Кастраміцінава на паўднёвым беразе ракі Славянка. Было найбуйным з трох і ўключала ў сябе вялікі набор будынкаў: гаспадарская хата, хата для індзейскіх працаўнікоў, малатарня, свіран, пякарня, кузня, лазні, загон для ската, тытунёвы склад, вінны погрэб. Асновай гаспадаркі была вырошчванне пшаніцы.
• Ранча Ягора Чорных. Размяшчалася ў глыбіні мацерыка далей усяго ад крэпасці, на ёй вырошчвалася гародніна, садавіна, пшаніца. На ранча таксама выраблялася віно.
• Ранча Васіля Хлебнікава знаходзілася ў некалькіх кіламетрах да ўсходу ад заліва Румянцава (Бадэга).

Найблізкая да форта зручная гавань знаходзілася ў заліве Бадэга амаль у 30 км на поўдзень, дзе быў пабудаваны порт Румянцаў. У ім тавары перагружаліся на невялікія судны і транспартаваліся да крэпасці.

Насельніцтва

Форт Рос у 1828 годзе

У 1828 насельніцтва калоніі складала 60 рускіх, 80 алеутаў і 80 мясцовых індзейцаў. Да 1836 насельніцтва ўзрасло да 260 чалавек, вялікая частка якіх жыла на берагах рэчкі Славянкі.

Насельніцтва было шматнацыянальным: тут жылі рускія (у розны час ад 50 да 100 чалавек), прывезеныя з Аляскі алеуты (50-125 чалавек), крэолы (да 1/3 усяго насельніцтва), індзейцы суседніх плямёнаў, якуты, фіны, шведы і нават палінезійцы. Шматлікія індзейцы і алеуты былі хрышчоныя і добра валодалі рускай мовай.

Рускае насельніцтва было прадстаўлена ў асноўным мужчынамі, якія падпісалі з Руска-амерыканскай кампаніяй сямігадовы кантракт. Рускіх жанчын у калоніі практычна не было, таму асабліва былі распаўсюджаныя змяшаныя шлюбы. У 1825 складаўся план куплі для Роса 25 сем'яў прыгонных, якім была бы па прыбыцці ў Амерыку дадзеная воля. Ён, аднак, быў адпрэчаны міністрам замежных спраў Карлам Несельродэ.

Начальнікі форта

• Іван Аляксандравіч Кускоў (1812—1821)
• Карл Юхан фон Шміт (Карл Іванавіч Шміт, 1821—1824)
• Павел Іванавіч Шэліхаў (1824—1830)
• Пётр Сцяпанавіч Кастраміцінаў (1830—1838)
• Аляксандр Гаўрылавіч Ротчаў (1838—1841).

Продаж форта

Увесь час свайго існавання калонія была стратнай для Руска-амерыканскай кампаніі. Да сярэдзіны 1830-х мясцовая папуляцыя пушных звяроў моцна скарацілася, так што гандаль пушнінай амаль перапыніўся. Пасля дамовы адміністрацыі Руска-амерыканскай кампаніі ў Новаархангельску (цяпер Сітка) і Кампаніі Гудзонова заліва ў форце Ванкувер патрэба ў пастаўках харчавання з Форт Роса адпала, а яго міжнародны статус так і не быў вызначаны.

У 1839 года Руска-амерыканская кампанія прыняла рашэнне пакінуць Рос і прадаць яго. Кампанія Гудзонова заліва не зацікавілася прапанаванай ёй здзелкай. Урад Мексікі, які працягваў лічыць зямлю пад Росам сваёй, не пажадаў плаціць за яе, чакаючы што рускія проста закінуць калонію. Нарэшце ў 1841 годзе Рос быў прададзены за $30 000 грамадзяніну Мексікі швейцарскага паходжання Джону Сацеру, заснавальніку паселішча Новая Гельвецыя, які валодаў амаль 200 км² землі ў яе наваколлях.

У якасці аплаты Сацер пастаўляў на Аляску пшаніцу.

Пасля продажу

Джон Сацер

Сацер ніколі не жыў у Форт Росе, прызначаючы туды наёмных кіраўнікоў. Апошнім кіраўніком быў Вільям Бенітц (William Benitz), які потым стаў арандаваць Форт у Сацера. Ён у некалькі раз павялічыў стары рускі сад, пашырыў хату Ротчава (усе прыбудовы былі выдалены ў 1926 годзе), дзе і жыў з 1846 года, пабудаваў прычал. У 1867 Бенітц падзяліў свае ўладанні на дзве часткі і прадаў іх розным пакупнікам. Форт адышоў да Джэймса Дзіксана (James Dixon). У 1873 Джордж Кол (George W. Call) выкупіў Форт за $35 000 і пасяліўся тут з сям'ёй, ператварыўшы яго ў невялікі інтэнсіўна выкарыстоўваўшыся порт. Тады жа былая руская калонія пачынае прыцягваць першых турыстаў.

У 1903 Кол прадаў Форт Каліфарнійскай лізе гістарычных аб'ектаў (California Historical Landmarks League), якая ў 1906 перапрадала яго штату Каліфорнія. Усяго праз месяц адбылося моцнае землетрасенне, якое разбурыла Форт. Да 1916 ён быў адноўлены з выкарыстаннем дэталяў арыгінальных будынкаў, якія захаваліся.

5 кастрычніка 1970 у Форце адбыўся пажар, які цалкам знішчыў капліцу, рэканструяваную ў 1973. Праз некалькі месяцаў пасля гэтага згарэла страха хаты Ротчава.

У цяперашні час лік наведвальнікаў Форт Роса складае 150 000 штогод.

Архітэктура

Хата Аляксандра Ротчава

Форт акружаны квадратам бярвеністых сценаў, зробленых з секвоі, у процілеглых іх кутах знаходзяцца дзве васьмівугольныя вежы — паўднёва-ўсходні і паўночна-заходні блакгаўзы. Форт меў артылерыю — 12 гармат. У самім цэнтры ўмацаванай плошчы знаходзіцца калодзеж. На паўднёвай сцяне размешчаны галоўны ўваход, апроч яго варота меліся на ўсходняй сцяне.

У Форце размешчаны:

• Капліца Святой Троіцы (1825) у паўночна-ўсходнім куту форта, узведзеная на месцы невялікай званіцы і прыбудаваная да ўмацаванняў. У капліцы нерэгулярна праводзяцца праваслаўныя багаслужэнні.
• Хата Івана Кускова (існавала ўжо ў 1820) — служыла рэзідэнцыяй усім начальнікам форта, акрамя Ротчава. У адной з пакояў хаты знаходзіўся арсенал.
• Хата Аляксандра Ротчава (1836) — адзіны ў Форце арыгінальны будынак, які захаваўся (XIX стагоддзе). Па сведчанні аднаго з госцяў, у хаце знаходзілася багатая бібліятэка і стаяла фартэпіяна.
• Кантора

Усярэдзіне Форта знаходзіліся гандлёвая хата, казармы і склады, якія да нашых дзён не захаваліся. За сценамі размяшчаліся жылыя хаты і іншыя гаспадарчыя пабудовы: 2 ветрака, жывёльныя двары, пякарня, лазні і інш. На схілах узгоркаў вакол крэпасці распасціраліся сельскагаспадарчыя ўгоддзі.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Форт Рос
• Официальный сайт
• Майнічава А. Ю. Форт Рос у гістарыяграфіі ЗША Архівавана 5 красавіка 2013.
• Форт Рос в Энцыклапедыі расійска-амерыканскіх адносін
• Форт Рос
  • Барацьба за міжнароднае прызнанне
• Fort Ross Interpretive Association Home Page
  • Fort Ross History на сайце Fort Ross Interpretive Association
• History of Fort Ross
• History of Fort Ross на сайте parks.sonoma.net
• Fort Ross chronology Архівавана 4 красавіка 2015.