Апартэід

Апартэід, апартхейд (афр.: apartheid — «раздзеленасць» «адасобленасць», г. зн. раздзельнае пражыванне, праца, інш.) — афіцыйная палітыка расавай сегрэгацыі, што практыкавалася ў Паўднёвай Афрыцы ў 1948—1994, у тым ліку на тэрыторыі Паўднёва-Заходняй Афрыкі.

Апартэід
Дата заснавання / стварэння	1948
Юрысдыкцыя распаўсюджваецца на	Паўднёва-Заходняя Афрыка[d] і ПАР
Асноватворны дакумент	Prohibition of Mixed Marriages Act, 1949[d], Immorality Act[d] і Population Registration Act, 1950[d]
Асноўваецца на	Baasskap[d], расізм і white supremacy[d]
Папярэдні ў спісе	Паўднёва-Афрыканскі Саюз у Першай сусветнай вайне
Наступны ў спісе	history of South Africa (1944–present)[d]
Першаадкрывальнік	Hendrik Frensch Verwoerd[d]
Дата спынення існавання	1991
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Сутнасць

Апартэід у ПАР прадпісваў народам банту пражываць у спецыяльных рэзервацыях (бантустанах) на тэрыторыі, якая складала каля 30 % плошчы рассялення банту на тэрыторыі Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі да прыходу еўрапейцаў. Выезд з рэзервацыі і з’яўленне ў буйных гарадах маглі здзяйсняцца толькі па спецыяльным дазволе або пры наяўнасці працоўнага месца (мясцовае насельніцтва было занята на непрэстыжных і нізкааплатных працах пераважна ў сферы абслугоўвання). У ходзе ўкаранення сістэмы апартэіду чарнаскурыя жыхары ПАР былі пазбаўленыя амаль усіх грамадзянскіх правоў. Сцвярджалася, што паслугі накшталт адукацыі і аховы здароўя былі «паасобнымі, але роўнымі», аднак якасць тых паслуг, што падаваліся чорным, была звычайна нашмат ніжэй. На падобныя папрокі з боку еўрапейскіх «левых» паўднёваафрыканскі ўрад адказваў, што ўзровень медыцынскага абслугоўвання неграў сапраўды ніжэй, пры роўнай і нават больш высокай удзельнай колькасці ўрачоў на душу насельніцтва сярод неграў. Паводле сцвярджэнняў уладаў, прычына гэтага — больш нізкі ўзровень кваліфікацыі негрыцянскіх лекараў. А ён, у сваю чаргу, быў выкліканы ранейшай памылковай дзяржаўнай палітыкай у галіне адукацыі — больш паблажлівым стаўленнем да негрыцянскіх абітурыентаў з мэтай павялічыць лік чорных студэнтаў. Урад меркаваў, што новыя меры цалкам ліквідуюць няроўнасць ва ўзроўні медыцынскага абслугоўвання да пачатку XXI стагоддзя. Але гэтым планам не наканавана было спраўдзіцца.

Пазбаўленне чорнага насельніцтва палітычных правоў было звычайнай практыкай у еўрапейскіх калоніях, аднак пасля дэкаланізацыі Афрыкі стала разглядацца як частка палітыкі апартэіду.

Барацьба з апартэідам стала адной з прыярытэтных задач ААН у 1970-х і 1980-х гадах. Да барацьбы падключыліся і многія іншыя міжнародныя праваабарончыя арганізацыі. У ПАР таксама актыўна дзейнічала ўнутраны дысідэнцкі рух. Падзенне рэжыму апартэіду звязваецца з актыўнай дзейнасцю Нэльсана Мандэлы і яго прыхільнікаў з Афрыканскага нацыянальнага кангрэса (АНК). Пазней Нэльсан Мандэла быў узнагароджаны за сваю барацьбу Нобелеўскай прэміяй міра. Разам з узброенай барацьбой АНК і міжнароднай ізаляцыяй расісцкага рэжыму асноўнымі прычынамі падзення рэжыму апартэіду стала падзенне колькасці белага насельніцтва з 21 % у 1940 годзе да 11 % у 1990 годзе, а таксама меры па дэмантажы сістэмы апартэіду, якія праводзяцца ў гады кіравання Фрэдэрыка дэ Клерка.

Сімвалам апартэіду лічыцца турма «Робен-Айлэнд», дзе ў часы апартэіду ўтрымліваліся тысячы палітвязняў. Зараз турма з’яўляецца адной з асноўных турыстычных славутасцей ПАР.

Стварэнне сістэмы апартэіду

Наколькі цяпер вядома, упершыню слова «апартэід» (дакладней, «апартхейд», у перакладзе з мовы афрыкаанс — «адасобленасць») ужыў у сваёй прамове ў 1917 годзе Ян Хрысціян Смэтс, які стаў у 1919 годзе прэм’ер-міністрам ПАС. Хоць звычайна апартэід звязваюць з перавагай афрыканёраў ва ўрадзе з 1948 па 1994 год, Брытанская імперыя яшчэ ў XIX стагоддзі абмяжоўвала правы на перасяленне чарнаскурых афрыканцаў са сваіх тэрыторый у рэгіёны Капскай калоніі і Наталя, занятыя белымі і каляровымі. Чарнаскурым афрыканцам забаранялася не толькі перасяляцца ў гэтыя землі, але і наогул перасоўвацца з адной акругі ў іншай без адпаведнага пропуску, які яны павінны былі заўсёды мець пры сабе. У Кейптаўне і гарадах Наталя ім забаранялася выходзіць на вуліцу пасля заходу.

Тым самым часам сцвярджаецца, што палітыка апартэіду была працягам і пашырэннем той сегрэгацыі, якую практыкавалі белыя ўрады ў Паўднёвай Афрыцы. Сярод прыкладаў гэтай палітыкі можна назваць Зямельны акт 1912 года і абмежаванні на наём чарнаскурых афрыканцаў на працу, з’яўленне якіх было звязана з дамоўленасцямі, дасягнутымі бурскімі рэспублікамі (Трансвааль і Аранжавай свабоднай дзяржавай) з Брытанскай імперыяй пасля англа-бурскай вайны. З іншага боку, існуе меркаванне, быццам спачатку ідэя апартэіду мела на ўвазе толькі палітычны падзел («вялікі апартэід»), але не бытавую сегрэгацыю («дробны апартэід»). Напрыклад, падчас Другой сусветнай вайны ўрад Аб’яднанай партыі Смэтса не надта строга сачыў за выкананнем сегрэгацыянісцкіх законаў.

У ходзе перадвыбарчай кампаніі перад усеагульнымі выбарамі 1948 года Нацыянальная партыя (НП) зрабіла асновай сваёй праграмы палітыку апартэіду. НП з невялікім адрывам выйграла выбары, нанёсшы паразу Аб’яднанай партыі Смэтса, і сфармавала кааліцыйны ўрад разам з Партыяй афрыканёраў, які ўзначаліў пратэстанцкі святар Д. Ф. Малан.

Урад неадкладна пачаў рыхтавацца да ўкаранення апартэіду. Былі прынятыя законы, якія забаранялі змешаныя шлюбы, ўведзена расавая класіфікацыя ўсіх грамадзян і створана камісія для разгляду цяжкіх выпадкаў. Асновай апартэіду стаў прыняты ў 1950 годзе Закон аб групавых абласцях (Group Areas Act), мэтай якога быў геаграфічны падзел расавых груп. Афармленне сістэмы апартхейда праходзіла ва ўмовах уздыму антыкаланіяльнай барацьбы ў краінах Азіі і Афрыкі, што не магло не адбіцца на агульным характары палітыкі ўрада Нацыянальнай партыі. Апартхейд павінен быў дапамагчы белым захаваць сваё панаванне праз абмежаванне тэрыторыі пражывання чарнаскурых афрыканцаў адмысловымі тэрыторыямі, хоўмлендамі, якія сталі пасля вядомымі як бантустаны. У іх пад кантролем уласных уладаў, якія складаліся з прадстаўнікоў мясцовай афрыканскай палітычнай эліты, павінна была засяродзіцца асноўная частка чарнаскурага насельніцтва, а на тэрыторыях, зарэзерваваных за белымі, заставаліся толькі тыя, чыя праца была неабходнай для працы прамысловых прадпрыемстваў і абслугоўвання белых. У 1953 годзе быў прыняты закон аб паасобных паслугах (Separate Amenities Act), увод паасобных пляжаў, грамадскага транспарту, бальніц, школ і ўніверсітэтаў. Пашпартны рэжым быў яшчэ больш жорсткім: цяпер чарнаскурыя афрыканцы павінны былі заўсёды мець пры сабе пасведчанні асобы, што моцна ўскладняла іх міграцыю ў «белыя» раёны краіны. З увядзеннем гэтага закона чарнаскурым афрыканцам было забаронена без спецыяльнага дазволу жыць у «белых» гарадах і нават проста наведваць іх. Пражыванне ў вялікіх гарадах дазвалялася толькі тым, хто меў там працу, але не членам іх сем’яў.

Ёханэс Стрэйдам, які стаў прэм’ер-міністрам пасля Малана, пазбавіў чарнаскурых афрыканцаў тых нешматлікіх правоў на галасаванне, якія яны мелі. Папярэдні ўрад у 1951 годзе прыняў Закон аб асобным прадстаўніцтве выбаршчыкаў, аднак яго канстытуцыйнасць была аспрэчана ў судзе групай з чатырох выбаршчыкаў пры падтрымцы Аб’яднанай партыі. Вярхоўны суд Капскай правінцыі адмовіў ім, але Апеляцыйны суд прыняў іх пратэст і прызнаў закон такім, што не мае сілы, паколькі для змены канстытуцыі патрабаваліся галасы за дзве траціны дэпутатаў абедзвюх палат парламента. Тады ўрад прыняў Закон пра парламенцкі вярхоўны суд, даўшы парламенту права адмяняць судовыя рашэнні. Гэта было прызнана незаконным і Апеляцыйным судом, і судом Капскай правінцыі. У 1955 годзе ўрад Стрэйдама павялічыла лік суддзяў у Апеляцыйным судзе з пяці да адзінаццаці, прызначыўшы на новыя месцы суддзяў-прыхільнікаў палітыкі апартэіду. У тым жа годзе з’явіўся Закон аб Сенаце, павялічваецца колькасць дэпутатаў з 49 да 89, прычым у выніку пераразмеркавання ў НП аказалася 79 месцаў. Нарэшце на сумесным пасяджэнні абедзвюх палат Закон аб асобным прадстаўніцтве выбаршчыкаў быў прыняты, у выніку чаго ў Капскай правінцыі быў сфармаваны асобны спіс каляровых выбаршчыкаў.

Галоўнымі «законамі апартэіду» былі наступныя:

• Папраўка да Закона аб забароне змешаных шлюбаў (1949)
• Папраўка да Закона аб амаральнасці (1950)
  • Гэты закон зрабіў крымінальным злачынствам сексуальныя кантакты белага і чалавека іншай расы.
• Закон аб рэгістрацыі насельніцтва (1950)
  • Паводле гэтага закона, кожны грамадзянін павінен быў быць зарэгістраваны як белы, каляровы або банту (урад Нацыянальнай партыі выключыў з афіцыйных дакументаў ужыванне слова «тубылец», звычайна якое выкарыстоўвалася да гэтага для абазначэння прадстаўнікоў карэннага насельніцтва, і замяніла яго словам «банту»).
• Акт аб групавых абласцях (27 красавіка 1950)
  • Па гэтым законе краіна была падзелена на некалькі абласцей, кожная з якіх была аддадзена пэўнай расавай групе. Ён стаў асновай апартэіду, бо менавіта на яго аснове будавалася сістэма палітычнага і сацыяльнага падзелу.
• Закон аб самакіраванні банту (1951)
  • Гэты закон стварыў для чарнаскурых афрыканцаў асобныя «ўрадавыя» структуры.
• Закон аб барацьбе з незаконным заняткам памяшканняў (1951)
  • Гэты закон дазваляў уладам зносіць трушчобы, дзе жылі чарнаскурыя афрыканцы.
• Закон аб тубыльных будаўнічых рабочых, увядзенні падатку на туземныя паслугі (1951)
  • Гэты закон абавязваў белых наймальнікаў аплачваць будаўніцтва жылля для чарнаскурых рабочых, прызнаных законнымі жыхарамі гарадоў.
• Закон аб забеспячэнні паасобных паслуг (1953)
  • Гэты закон забараняў людзям розных рас карыстацца аднымі і тымі ж грамадскімі ўстановамі (пакоямі адпачынку і інш.)
• Закон аб адукацыі банту (1953)
  • Гэты закон цалкам перадаў дзяржаве кантроль над школьнай адукацыяй сярод чарнаскурых афрыканцаў, спыніўшы існаванне місійных школ.
• Закон аб гарадскіх абласцях банту (1954)
  • Гэты закон абмежаваў міграцыю чарнаскурых афрыканцаў у гарады.
• Закон аб шахтах і працы (1956)
  • Гэты закон рабіў афіцыйнай расавую дыскрымінацыю пры прыёме на працу.
• Закон аб паляпшэнні самакіравання чарнаскурых афрыканцаў (1958)
  • Гэты закон увёў асобныя тэрытарыяльныя ўрады ў бантустанах — спецыяльных галінах, дзе ў чарнаскурых афрыканцаў было права голасу. Меркавалася, што яны ў рэшце рэшт стануць незалежныя, аднак на практыцы ПАР аказвала на іх вырашальны ўплыў, нават пасля прадастаўлення некаторым з іх фармальнай незалежнасці.
• Закон аб інвестыцыйных карпарацыях банту (1959)
  • Гэты закон стварыў механізм перакладу капіталу ў бантустаны, што дазволіла б ствараць там рабочыя месцы.
• Закон аб пашырэнні ўніверсітэцкай адукацыі (1959)
  • Гэты закон увёў асобныя ўніверсітэты для чарнаскурых, каляровых і індыйцаў.
• Закон аб фізічным планаванні і выкарыстанні рэсурсаў (1967)
  • Гэты закон дазволіў ураду спыніць будаўніцтва прамысловых прадпрыемстваў у «белых» раёнах і перавесці іх у прыгранічныя раёны бантустанаў. Тым самым магла паскорыцца міграцыя чарнаскурых афрыканцаў у бантустаны, дзе ім было лягчэй знайсці працу.
• Закон аб грамадзянстве бантустанаў (1970)
  • Гэты закон памяняў статус насельнікаў бантустанаў: яны страцілі грамадзянства ПАР. Тым самым меркавалася зрабіць белых большасцю ў «белай» часткі краіны.
• Указ пра выкладанне на афрыкаанс (1974)
  • Паводле гэтага закона, па-за бантустанаў выкладанне павінна было весціся напалову на англійскай, напалову на афрыкаанс.

У той час як іншыя краіны (напрыклад, ЗША) адмянялі дыскрымінацыйныя законы, у Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі, насупраць, уводзіліся ўсё новыя акты, якія рэгулююць расавыя адносіны. Збольшага падтрымка апартэіду белымі паўднёваафрыканцаў была звязана з дэмаграфіяй: яны імкнуліся захаваць уладу ў краіне, колькасць белага насельніцтва ў якой у сувязі з натуральнай стратай скарачалася, у той час як прырост колькасці чарнаскурых у XX стагоддзі быў значны.

Сістэма апартэіду

Штодзённае жыццё

Сістэматыка апартэіду была ўсталяваная законам: усе пералічаныя ніжэй абмежаванні былі замацаваны заканадаўча. Да прыкладу, Закон аб забеспячэнні паасобных паслуг прама дазваляў уладам прадастаўляць розным расам паслугі рознай якасці.

Сцяг ПАР (да 1961 г. — ПАС) з 1928 па 1994 г.

• Афрыканцам забаранялася адкрываць прадпрыемствы або весці практыку ў абласцях, пазначаных як «белая Паўднёвая Афрыка» (па сутнасці, усе важныя гарады і эканамічныя зоны), без спецыяльнага дазволу. Меркавалася, што ім варта пераязджаць у бантустаны і працаваць там.
• Сегрэгацыя праводзілася на транспарце і ў іншых грамадскіх месцах.
• Чарнаскурым афрыканцам забаранялася жыць ці працаваць у белых зонах, калі толькі ў іх не было пропуску (вядомага на афрыкаанс як dompas — «пропуск для тупых»). Гэта патрабаванне не распаўсюджвалася толькі на чарнаскурых афрыканцаў, якія валодалі правамі, апісанымі ў «Раздзеле 10» (якія пераехалі ў гарады да Другой сусветнай вайны). Строга кажучы, белым таксама патрабаваўся пропуск у зоны пражывання чарнаскурых афрыканцаў.
• Пропуск мог атрымаць толькі чалавек, які знайшоў сабе працу. Жонку ці мужа і дзяцей ён узяць з сабой не мог, яны павінны былі заставацца ў бантустанах. Многія белыя сям’і наймалі чарнаскурых афрыканцаў у якасці хатніх работнікаў, і тыя жылі ў хаце — або ў невялікіх памяшканнях па-за самага дома.
  • Пропуск быў сапраўдны толькі на тэрыторыі адной магістратнай акругі (звычайна супадаў з невялікім горадам).
  • Адсутнасць пропуску было падставай для неадкладнага арышту, паданні суду і часцяком дэпартацыі ў адпаведныя бантустаны, а таксама для пакарання наймальніка. Паліцэйскія патрулі пастаянна палявалі за парушальнікамі закона аб пропусках.
  • У негрыцянскіх раёнах часта не было ні водаправода, ні электрычнасці.

Бальніцы і служба «хуткай дапамогі» таксама былі сегрэгіраваных: бальніцы для белых звычайна фінансаваліся добра і выконвалі паслугі высокай якасці, у той час як у шпіталях для чарнаскурых афрыканцаў хранічна не хапала сродкаў і работнікаў. У многіх негрыцянскіх раёнах бальніц не было зусім.

У 1970-я гады дзяржава траціць на адукацыю аднаго чарнаскурага дзіцяці дзясятую долю той сумы, якая прыпадала на аднаго белага. Закон аб адукацыі банту прама прадугледжваў, што чарнаскурым дзецям трэба выкладаць толькі асноўныя навыкі, патрэбныя ў працы на белых. З 1959 года сегрэгацыя была ўведзена і ў вышэйшую адукацыю: усе існуючыя і аўтарытэтныя ўніверсітэты дасталіся белым. Для прадстаўнікоў іншых расавых груп ствараліся свае вышэйшыя навучальныя ўстановы, а для афрыканцаў — нават для кожнай этнічнай групы. Аднак колькасці месцаў для чарнаскурых студэнтаў было вельмі недастаткова. Так, у 1975 годзе ў Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі налічвалася 170 тыс. студэнтаў. З іх 9 тыс. былі афрыканцы, 6 тыс. індыйцы, 4 тыс. каляровыя, а астатнія — белыя.

Сегрэгацыя праводзілася ў аўтобусах і на чыгунцы: аўтобусы спыняліся на розных прыпынках, а ў цягніках чарнаскурым афрыканцам быў адведзены толькі трэці клас.

Грамадскія пляжы таксама былі падзеленыя па расам, прычым белым даставаліся лепшыя, у той час як пляжы для чарнаскурых афрыканцаў знаходзіліся ў аддаленых раёнах і не мелі ніякіх «выгод». Басейнаў і бібліятэк для чарнаскурых афрыканцаў практычна не было.

Сегрэгацыя распаўсюджвалася таксама на пешаходныя масты, кінатэатры пад адкрытым небам, могілак, паркі, пешаходныя пераходы, грамадскія прыбіральні і таксі.

З 1948 года былі забароненыя сексуальныя кантакты і тым больш шлюбы паміж людзьмі розных рас. Калі белы быў за рулём, ён не мог пасадзіць на пярэдняе пасажырскае сядзенне чарнаскурага афрыканца іншага полу.

Чарнаскурыя афрыканцы не маглі наймаць белых на працу. Чарнаскурыя паліцыянты не мелі права арыштоўваць белых людзей.

У тэатры і кінатэатры «белых раёнаў» (гэта значыць усіх значных гарадоў) не дазвалялася дапускаць чарнаскурых афрыканцаў, у той час як у негрыцянскіх раёнах амаль не было ні тэатраў, ні кіно, ні рэстаранаў. Большасць гасцініц і рэстаранаў у белых раёнах маглі ўпускаць чарнаскурых афрыканцаў толькі ў якасці прыслугі без дазволу ўладаў (неабходнага, напрыклад, для абслугоўвання дыпламатаў іншых афрыканскіх краін).

Спачатку чарнаскурым афрыканцам забаранялася купляць моцны алкаголь, хоць пазней гэта патрабаванне стала больш мяккім.

Чарнаскурым афрыканцам не дазвалялася прысутнічаць у «белых» цэрквах у адпаведнасці з папраўкамі 1957 года да Закону аб тубыльцаў і цэрквах. Аднак гэтая забарона ніколі не праводзілася дастаткова жорстка, і ў цэрквах чарнаскурыя афрыканцы з белымі маглі сустракацца на роўных на параўнальна законных падставах.

Хоць прафсаюзы для чарнаскурых і каляровых работнікаў існавалі з пачатку XX стагоддзя, толькі пасля рэформаў 1980-х гадоў сяброўства чарнаскурых афрыканцаў у прафсаюзах стала законным.

Няроўным чынам былі размеркаваны і падаткі: чарнаскурыя афрыканцы плацілі падаходны падатак з мінімальнай сумы 360 рандаў у год (R30 у месяц), а белыя — з 750 рандаў (R62,5 у месяц). З іншага боку, белыя плацілі куды большы працэнт.

Апартэід пракраўся не толькі ў закон ПАР, але і ў яе культуру: гэтая ідэалогія актыўна ўкаранялася многімі СМІ. Адсутнасць магчымасці штодзённых зносін таксама аддаляла расы адна ад адной.

Сістэма бантустанаў

Сельская мясцовасць у бантустане Сіскей

Прыхільнікі апартэіду меркавалі, што пасля поўнага ўвядзення гэтай сістэмы чарнаскурыя афрыканцы павінны былі спыніць быць грамадзянамі Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі; замест гэтага яны павінны былі стаць грамадзянамі незалежных псеўдадзяржаў-рэзервацый (англ. homelands). Такім чынам, жыхары бантустанаў, якія працуюць у Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі, станавіліся працоўнымі імігрантамі, якія валодаюць часовымі дазволамі на працу.

Урад Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі паспрабаваў падзяліць краіну на некалькі дзяржаў. Прыкладна 87 % зямлі (з іх прыкладна 40 % займае пустыннае плато Вельд) было адведзена белым, каляровым і індыйцам. Тыя 13 %, што засталіся, былі падзелены паміж дзесяццю «рэзервацыі» для чарнаскурых афрыканцаў (якія складалі каля 80 % насельніцтва). Некаторым з бантустанаў была прадастаўлена «незалежнасць», не прызнаная, аднак, ні адной трэцяй краінай. Калі чалавек належаў бантустану, які атрымаў незалежнасць, ён губляў грамадзянства ПАР і замест пропуску атрымліваў пашпарт сваёй рэзервацыі. Людзі з «аўтаномных» бантустанаў таксама гублялі частку правоў, звязаных з грамадзянствам ПАР (напрыклад, калі чалавек хацеў зусім пакінуць краіну, ён атрымліваў не пашпарт, а «шляхавыя дакументы»). Урад спрабавала правесці паралель паміж сваімі праблемамі з чарнаскурымі працоўнымі і цяжкасцямі, якія іншыя краіны адчувалі ў сувязі з нелегальнай міграцыяй.

Большасць чарнаскурых афрыканцаў пазбаўляліся грамадзянства ПАР пасля таго, як іх бантустаны абвяшчаліся «незалежнымі». Такім чынам, яны не маглі атрымаць пашпарт ПАР, які дае права выезду за мяжу; зрэшты, і без таго атрымаць гэты пашпарт было складана. Уладанне ім лічылася прывілеем, а не правам, і ўрад не лічыў патрэбным выдаваць чарнаскурым афрыканцам шмат пашпартоў.

Гвалтоўнае высяленне

У 1960-я, 1970-я і ў пачатку 1980-х гадоў урад праводзіў палітыку «перасялення», спрабуючы прымусіць людзей адправіцца ў раёны, прызначаныя для пражывання адпаведных груп. Паводле некаторых звестак, колькасць пераселеных у гэты час дасягала трох з паловай мільёнаў чалавек. Высяленню маглі падвяргацца наступныя групы:

• наёмныя рабочыя на фермах, якія належаць белым;
• жыхары так званых «чорных плям» — участкаў зямлі, якія належаць чарнаскурым афрыканцам і акружаных «белымі» фермамі;
• сем’і рабочых, якія жывуць у прыгарадах паблізу бантустанаў;
• «залішнія людзі» ў гарадах, уключаючы тысячы людзей у цяперашнім Заходнім Капе: мясцовасць была аб’яўлена «вобласцю перавагі каляровай працы», і чарнаскурых афрыканцаў перасялялі ў бантустаны Сіскей і Транскей;
• найбольш вядомыя перасяленні 1950-х гадоў адбыліся ў Ёханэсбургу, дзе 60 000 людзей перасялілі ў новы прыгарад Саўэта (англ. Soweto, скарачэнне ад South Western Townships).

Да 1955 года Сафіятаўн быў адным з нямногіх гарадскіх раёнаў, дзе чарнаскурым афрыканцам дазвалялася валодаць зямлёй; паступова ён развіваўся ў па-сапраўднаму шматрасавае паселішча. Па меры росту Ёханэсбурга Сафіятаўн стаў месцам жыхарства для ўсё большай колькасці чарнаскурых рабочых, паколькі ён быў зручна размешчаны паблізу прамысловага цэнтра. Аднак нягледзячы на пратэсты АНК, 9 лютага 1955 года пачалося рассяленне Сафіятаўна: ранняй раніцай паліцыя ўвайшла ў раён, выгнала жыхароў на вуліцу і пагрузіла іх рэчы на спецыяльна прадастаўленыя грузавікі. Жыхароў адвезлі на набыты ўрадам за два гады да таго ўчастак зямлі прыкладна ў 20 км на паўднёвы захад ад цэнтра Ёханэсбурга, вядомы як Медаўлендс. Сафіятаўн быў знесены, а на яго месцы быў уладкаваны прыгарад для белых пад назвай Triomf («Трыюмф»). У наступныя некалькі гадоў падобныя падзеі адбыліся таксама ў Дурбане (Кейт-Манор, або Мкхумбане) і Кейптаўне (55 000 каляровых і індыйцаў Шостага акругі былі пераселены ў новыя прыгарады). Акрамя чарнаскурага насельніцтва, ад Закона аб групавых абласцях пацярпелі 600 000 каляровых, індыйцаў і кітайцаў, а таксама за 40 000 белых.

«Каляровыя»

Усё насельніцтва было па законе падзелена на чатыры групы: чарнаскурыя афрыканцы, белыя, азіяты (галоўным чынам індыйцы) і «каляровыя». У апошнюю групу ўваходзілі людзі змешанага паходжання, чыімі продкамі былі і прадстаўнікі кайсанскіх народаў, і народаў банту, і еўрапейскіх імігрантаў (а таксама малайцы, асабліва ў заходняй частцы Капскай правінцыі); да «каляровых» адносіліся і некаторыя «чыстакроўныя» кайсаны. Паўднёваафрыканскімі ўладамі былі распрацаваны складаныя правілы для вызначэння таго, хто адносіўся да «каляровых». Прыняцце рашэння ўскладалася на дробных чыноўнікаў. Часам члены адной сям’і маглі трапляць у розныя групы. Пасля далейшага расследавання ўсе каляровыя «каталагізаваныя» па больш дробным падгрупам. У цяперашняй ПАР тэрмін «каляровыя» многім не падабаецца, хоць ён і не мае юрыдычнай афарбоўкі, як раней. У апошнія гады сталі шырока выкарыстоўвацца назвы «так званыя каляровыя» (Sogenaame Kleurlinge) і «карычневыя» (Bruinmense).

У рамках апартэіду каляровыя таксама падвяргаліся дыскрымінацыі: іх перасялялі ў спецыяльныя прыгарады, часам прымушаючы для гэтага пакінуць дамы, якія належалі іх сем’ям вельмі доўгі час. Якасць адукацыі, які прадстаўляе каляровым, была куды горшай, чым якасць адукацыі для белых (хоць і лепшай, чым для чарнаскурых афрыканцаў). Многія каляровыя згулялі важную ролю ў барацьбе з апартэідам: напрыклад, заснаваная ў 1902 году Афрыканская палітычная арганізацыя прымала ў свае шэрагі толькі каляровых.

На працягу амаль усяго часу «афіцыйнага» апартэіду — прыкладна з 1950 па 1983 год — каляровыя былі, як і чарнаскурыя афрыканцы, фактычна пазбаўлены права голасу. У 1983 годзе ў канстытуцыю былі ўнесены папраўкі, згодна з якімі каляровыя і азіяты атрымалі права ўдзельнічаць у выбарах у трохпалатны парламент. Гэтыя папраўкі не атрымалі шырокай падтрымкі. Меркавалася, што «каляровая» меншасць атрымала б права голасу, а прадстаўнікі чарнаскурай большасці стануць грамадзянамі «незалежных» бантустанаў. Такая сітуацыя захоўвалася да адмены апартэіду.

Іншыя меншасці

Складаную праблему для ўрада эпохі апартэіду прадстаўлялі паўднёваафрыканцы ўсходнеазіяцкага паходжання: колькасць іх было зусім невялікай, але іх нельга было з відавочнасцю адносіць ні да адной з чатырох устаноўленых законам груп. Паўднёваафрыканцы кітайскага паходжання, чые продкі прыехалі на руднікі Вітватэрсранд яшчэ ў XIX стагоддзі, звычайна класіфікаваліся як «індыйцы», гэта значыць «небелыя», а імігранты з Тайваня і Японіі, з якімі ПАР падтрымлівала дыпламатычныя адносіны, атрымлівалі статус «ганаровых белых», г. зн. атрымлівалі тыя ж правы, што і белыя. Часам гэты статус атрымлівалі і прадстаўнікі іншых небелых меншасцей (нават чарнаскурыя афрыканцы), калі ўрад лічыла, што гэты чалавек быў «цывілізаваным», цалкам успрыняўшы заходнія каштоўнасці. Часта гэтае правіла ўжывалася да афраамерыканцаў.

Барацьба супраць апартэіду

Белыя праціўнікі апартэіду

Апартэід быў падтрыманы далёка не ўсімі пластамі белага насельніцтва. Кіраўніцтвам і выкладчыцкімі складамі ўніверсітэтаў, дзе склад студэнтаў з самага пачатку быў шмарасавы, палітыка апартэіду крытыкавалася і часта сабатавалася, нягледзячы на намаганні ўрада па ўкараненні сегрэгацыі, у прыватнасці, стварэнне асобных «чорных» універсітэтаў.

Актыўна супрацьдзейнічалі апартэіду некаторыя арганізацыі ветэранаў Другой сусветнай вайны, асабліва з прычыны таго, што Нацыянальная партыя ў ваенны перыяд сімпатызавала нацызму і выступала супраць падтрымкі антыгітлераўскай кааліцыі. Былы ваенны лётчык-ас Адольф Малан праводзіў у 1950-я гг. буйныя маніфестацыі, колькасць удзельнікаў якіх дасягала некалькіх дзясяткаў тысяч.

У Паўднёваафрыканскай камуністычнай партыі, якая змагалася супраць апартэіду, было таксама шмат белых (у сілу гістарычных прычын, галоўным чынам яўрэяў). Сярод яе бачных белых дзеячаў былі Джо Слова, Рут Ферст, Абрахам (Брам) Фішэр, Роні Касрылс.

Супраціўленне чорнага насельніцтва

Прыход да ўлады Нацыянальнай партыі ў 1948 годзе і абвяшчэнне апартэіду афіцыйнай палітыкай новага ўрада і ўзмацненне рэпрэсій адносна нябелага насельніцтва прымусіла актывізаваць сваю дзейнасць Афрыканскі нацыянальны кангрэс (АНК), якія прытрымліваўся да таго досыць умеранай тактыкі. Да кіраўніцтва ў арганізацыі сталі прыходзіць больш радыкальныя лідары, якія выйшлі з Моладзевай лігі АНК. У 1949 годзе АНК упершыню выступіў з праграмай, якая адкрыта прадугледжвала пратэсты ў форме забастовак, пратэстных шэсцяў і акцый грамадзянскага непадпарадкавання. Гэта працягвалася на працягу 1950-х гадоў і часам прыводзіла да беспарадкаў. У чэрвені 1955 года некалькі арганізацый, уключаючы Індыйскі кангрэс і АНК, сабраліся ў Кліптаўне каля Ёханэсбургу і прынялі Хартыю свабоды, дзе вылучалася ідэя Паўднёва-афрыканскага саюза (ПАС) як дэмакратычнай дзяржавы без расавай дыскрымінацыі.

21 сакавіка 1960 года паліцыя ў пасёлку Шарпевіль адкрыла агонь па бяззбройных чарнаскурых дэманстрантах, забіўшы 69 чалавек, што выклікала абурэнне ва ўсім свеце. Пасля гэтага лідары руху супраць апартэіду вырашылі перайсці да гвалтоўных метадаў барацьбы, стварыўшы баявую арганізацыю «Умконта ве сізве» («Дзіда нацыі»). У гэтым жа годзе ПАС выйшаў з брытанскай Садружнасці і абвясціў сябе Рэспублікай (ПАР).

Напружаная абстаноўка ў краіне выклікала ў чэрвені 1976 паўстанне чарнаскурых афрыканцаў у Саўэта — прыгарадзе Ёханэсбургу, якое распаўсюдзілася затым на іншыя гарады. Было ўведзена надзвычайнае становішча, але хваляванні працягваліся амаль цэлы год.

Пасля падзей у Саўэта краіны Захаду ўвялі санкцыі супраць ПАР. У выніку ўрад пачаў асцярожныя рэформы — была адменена сегрэгацыя на транспарце, у спорце, была легалізаваная дзейнасць афрыканскіх прафсаюзаў. Была прынята новая канстытуцыя, якая зрабіла ПАР прэзідэнцкай рэспублікай і прадугледжвала трохпалатны парламент — для белых, каляровых і індыйцаў (пры тым, што чарнаскурыя складалі большасць насельніцтва, яны права голасу не атрымалі). Натуральна, што чарнаскурыя былі незадаволеныя новай канстытуцыяй і пачалі супраць яе дэманстрацыі, падтрыманыя забастоўкамі.

У сакавіку 1985 года паліцыя зноў расстраляла мірную дэманстрацыю. Гэта выклікала ўсеагульную забастоўку, перарослая ў новае паўстанне чарнаскурых афрыканцаў, якое ахапіла амаль усе гарады ПАР. Нягледзячы на арышты каля 25 тыс. чалавек, ураду не ўдавалася справіцца з хваляваннямі да канца 1986 года.

ААН і Міжнародны крымінальны суд

У 1973 годзе Генеральная асамблея ААН прыняла Міжнародную канвенцыю аб спыненні злачынствы апартэіду і пакаранні за яго. Непасрэднай мэтай канвенцыі было стварэнне юрыдычных падстаў для таго, каб краіны-члены ААН маглі ўжываць санкцыі да ўрада ПАР, спрабуючы тым самым дамагчыся змены яго палітыкі. Аднак фармулёўкі канвенцыі маюць больш шырокую дастасавальнасць: тым самым любой дзяржаве забараняецца прымаць падобныя меры. Канвенцыя ўступіла ў сілу ў 1976 годзе.

Рымскі статут вызначае апартэід як адно з 11 злачынстваў супраць чалавечнасці. Грамадзяне большасці дзяржаў (уключаючы ПАР) могуць паўстаць перад Міжнародным крымінальным судом за ўчыненне гэтага злачынства ці спрыянне яму.

Спартыўныя спаборніцтвы

На працягу многіх гадоў спартсмены ПАР не дапускаліся на міжнародныя спартыўныя спаборніцтвы, перш за ўсё па алімпійскіх відах спорту. Шырока вядомы байкот Алімпійскіх гульняў, арганізаваны афрыканскімі краінамі ў 1976 годзе. Гэты байкот быў формай пратэсту супраць правядзення таварыскага матчу па рэгбі паміж ПАР і Новай Зеландыяй. Дыскваліфікацыі падвяргаліся і спартсмены, якія падтрымлівалі кантакты з ПАР.

Канец эпохі апартэіду (1989—1994 гады)

Да пачатку 1990-х гадоў у свядомасці кіруючай эліты ПАР сталі адбывацца перамены. Прычынай гэтага стала агульнае рэзкае змяненне палітычнай сітуацыі ў свеце. Ва ўмовах «Новага сусветнага парадку», абвешчанага прэзідэнтам ЗША Джорджам Бушам (старэйшым), які прадугледжваў пабудову дэмакратыі ва ўсім свеце, далейшае захаванне расава сегрэгіраванага ладу ў паўднёваафрыканскай дзяржаве ўжо не заставалася прыярытэтам ЗША і краін ЕС. Занепакоеныя магчымасцю рэальных эканамічных і палітычных санкцый з боку Захаду, эканамічныя колы ПАР узмацнілі націск на ўрад, кажучы аб неабходнасці «рашучай перамены курсу».

На адкрыцці сесіі парламента ў лютым 1990 года, Фрэдэрык дэ Клерк, які незадоўга да таго (15 жніўня 1989 года) стаў прэзідэнтам ПАР, абвясціў аб зняцці забароны на дзейнасць АНК, Панафрыканскага кангрэса і аб поўным вызваленні Нэльсана Мандэлы.

2 мая 1990 года адбылася сустрэча лідараў АНК з урадам Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі, на якой было дасягнута пагадненне аб правядзенні амністыі і наступнай рэабілітацыі палітвязняў. Вязні сумлення выпускаліся з турмаў, дысідэнты маглі вольна вярнуцца ў ПАР з-за мяжы. Ім гарантавалася далейшы імунітэт ад судовых пераследаў за палітычныя перакананні. Да 30 красавіка 1991 года было вызвалена 933 «змагара супраць апартэіду», аднак 364 тэрарысты засталіся ў зняволенні з-за сур’ёзнасці здзейсненых імі злачынстваў. Усяго ў Паўднёва-Афрыканскую Рэспубліку вярнулася каля 6000 палітычных эмігрантаў (адмоўлена было толькі 100 экстрэмістам).

У тым жа годзе была прапанавана новая дзяржаўная мадэль, паводле якой кожная расавая група павінна мець роўную вагу ў заканадаўчым органе, з тым, каб ні адна з іх не магла панаваць. Аднак Н. Мандэла рашуча адхіліў гэтую прапанову. У сваім выступе на мітынгу чорных радыкалаў у Кейптаўне ён заявіў: «Фактары, якія зрабілі неабходнай узброеную барацьбу, усё яшчэ існуюць сёння, у нас няма іншага выйсця, акрамя як працягваць барацьбу».

Нявызначанасць палітычнай абстаноўкі пастаянна падштурхоўвала дэ Клерка да новых рашучых крокаў. На чарговай сустрэчы з Мандэлай ён падпісаў пратакол, які прадугледжваў, што праект новай Канстытуцыі будзе распрацаваны выбарным канстытуцыйным сходам і што паводле вынікаў выбараў павінны быць сфарміраваны шматрасавы пераходны ўрад. Аналагічныя прапановы высунуў шматпартыйны форум, названы Канвентам за дэмакратычную Паўднёвую Афрыку (КОДЕСА).

Рух «Інката», які цяпер стаў называцца Партыяй свабоды Інката (ПСІ), выступіў супраць гэтага пагаднення, і ў снежні 1992 года правадыр Мангасуту Бутэлезі апублікаваў праект Канстытуцыі будучай дзяржавы ў складзе этнічнага бантустаны Квазулу і правінцыі Натал. Іншыя лідары былых бантустанаў (на той момант дэ-факта незалежных дзяржаў): Бапутатсваны і Сіскея таксама адмовіліся прымаць удзел у стварэнні шматрасавай унітарнай дзяржавы.

Пачаліся масавыя ўзброеныя сутыкненні прыхільнікаў АНК і СПІ.

У той жа час актывізавалі баявыя дзеянні і члены Панафрыканскага кангрэса. Яны перыядычна нападалі на паліцыянтаў і белых фермераў. На мітынгу 27 сакавіка 1993 года кіраўнік ПАК Кларэнс Маквету ў адкрытую ўзяў адказнасць на сваю арганізацыю за забітых незадоўга да гэтага белую жанчыну і двух яе дзяцей, і абвясціў: «Адзін фермер — адна куля! Мы збіраемся забіваць усіх белых — і дзяцей, і старых. Гэта будзе год тэрору!»

Белае насельніцтва між тым актыўна ўзбройвалася. У 1990—1992 гадах у дзень выдавалася больш за 500 ліцэнзій на нашэнне агнястрэльнай зброі. Быў створаны Афрыканерскі народны блок (АПФ), у які ўвайшлі больш за 20 арганізацый белых. Старшынёй яго савета стаў Ф. Харцэнберг, а дырэктарат узначаліў герой вайны ў Анголе, былы камандуючы Сіламі абароны Паўднёвай Афрыкі генерал Констанд Фільюн (Constand Viljoen). Галоўнымі мэтамі АПФ было стварэнне бурскай народнай арміі (з ліку рэзервістаў) і дасягненне самавызначэння для афрыканёраў.

Краіна апынулася на парозе поўнамаштабнай грамадзянскай вайны.

25 ліпеня 1993 года адбыўся тэракт, які меў сур’ёзныя міжнародныя наступствы. Чатыры чарнаскурых уварваліся ў Царкву Святога Якава ў Кейптаўне падчас набажэнства. Ужыўшы ручныя гранаты і аўтаматы, яны забілі 12 і паранілі 47 чалавек. У ліку загінулых апынуліся двое рыбакоў з украінскага траўлера «Апагей», трое былі цяжка паранены

У сітуацыі, якая склалася, улічваючы моцны міжнародны ціск, Фрэдэрыку дэ Клерку фактычна не заставалася нічога іншага, як пагадзіцца на правядзенне ўсеагульных дэмакратычных выбараў.

Выбары адбыліся 26-29 красавіка 1994 г. Перамог АНК, атрымаўшы падтрымку большасці выбаршчыкаў — 63 %, Нацыянальная партыя набрала 21 % галасоў.

9 мая 1994 года Нацыянальная асамблея абрала прэзідэнтам ПАР Нэльсана Мандэлу.

Перыяд апартэіду ў ПАР, які доўжыўся амаль 45 гадоў, завяршыўся.

Пасля апартэіду

Пасля адмены апартэіду карэннае насельніцтва атрымала рэальны доступ да адукацыі, да дзяржаўных пасад і да занятку бізнесам. Былі адмененыя міжнародныя санкцыі супраць ПАР, што выклікала прыток замежных інвестыцый. Асновай канкурэнтаздольнасці ПАР з’яўляецца унікальнае спалучэнне высокапрафесійнага белага менеджменту і таннай чорнай працоўнай сілы. Тым не менш, у 2000—2007 гадах ўзровень беспрацоўя ў Паўднёва-Афрыканскай Рэспубліцы складаў 25-30 %.

Пасля адмены апартэіду ў краіне рэзка павялічылася злачыннасць, у прыватнасці колькасць забойстваў. Рэзка вырас як лік чарнаскурых, так і лік белых, якія сталі ахвярамі забойстваў.

Тым не менш, колькасць забойстваў на 100 000 насельніцтва ўсё ж знізілася з 66,9 ў 1994-95 гадах да 39,5 ў 2005-06 гадах.

Урад АНК ажыццяўляў праграмы, пры якіх пры ўладкаванні на працу перавага аддаецца людзям з чорным колерам скуры. Але кампетэнтных спецыялістаў сярод чарнаскурых пакуль мала. Пры гэтым шматлікія высокаадукаваныя белыя спецыялісты эмігрыравалі з краіны, перш за ўсё з-за ўсплёску злачыннасці. З 1995 па 2008 год з ПАР з’ехала каля 800 тыс. белых з тых чатырох з лішнім мільёнаў, што жылі ў ёй на момант адмены апартэіду.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Апартэід
• ЮАР. Апартеид Архівавана 6 чэрвеня 2011.
• Становление и крушение системы апартеида в Южной Африке. Развитие ЮАР в 1990-е — начале XXI века(недаступная спасылка)
• Жуков Д. Апартеид. История режима
• Гармсон Б. Стив Бико и значение его личности в южноафриканском сопротивлении Архівавана 20 чэрвеня 2009.
• Международная конвенция о пресечении преступления апартеида и наказании за него Архівавана 30 снежня 2008.
• А. Ривз. Шарпевильский расстрел — водораздел в истории Южной Африки
• Shosholoza Песня борцов с апартеидом
• Апартеид Архівавана 6 лютага 2010. на сайте «Про ЮАР»
• Андрей МАНЧУК Страх и ненависть апартхейда Архівавана 3 снежня 2011.
• Смерть Манделы: какой станет ЮАР//Передача радиостанции «Эхо Москвы»