Кітайскі сад

Кітайскі сад (кіт.: 中國園林; піньінь: Zhōngguó yuánlín) — гэта стыль ландшафтнага саду, які развіваўся на прасторах Кітаю на працягу трох тысяч гадоў. Ён уключае ў сябе як велізарныя сады кітайскіх імператараў і членаў іх сем’яў, створаных для задавальнення і ўражання, а таксама больш прыватных садоў навукоўцаў, паэтаў, былых урадавых чыноўнікаў, ваенных і гандляроў, створаных для разважанняў і ўцёкаў ад знешняга свету. Сады ствараюць ідэалізаваныя міні-ландшафты, накіраваныя на выраз гармоніі, якая павінна існаваць паміж чалавекам і прыродай.

Гэта фота Саду шчасця, Шанхай (створаны ў 1559 годзе) паказвае ўсе элементы класічнага кітайскага саду — ваду, архітэктуру, расліннасць і камяні.

Тыповы кітайскі сад акружаны сценамі і ўключае ў сябе адну або некалькі сажалак, каменныя блокі, дрэвы і кветкі, а таксама шэраг залаў і павільёнаў у садзе, злучаных выгнутай сцежкай і зігзагападобнымі галерэямі. Рухаючыся ад будынка да будынка, наведвальнікі могуць убачыць серыю старанна прадуманых пейзажаў, якія разгортваюцца перад імі, як пейзажны скрутак.

Гісторыя

Вытокі

Самыя раннія вядомыя кітайскія сады былі створаны ў даліне Хуанхэ падчас кіравання дынастыі Шан (1600—1046 гг. да н. э.). Гэтыя сады былі вялікімі паркамі, акружанымі сценамі, дзе кіраўнікі і арыстакраты палявалі на дзічыну або дзе вырошчвалі садавіну і гародніну.

Раннія апісанні гэтага перыяду, выгравіраваныя на панцырах чарапах, выкарыстоўваюць тры кітайскія іерогліфы для слова «сад» — you, pu і yuan. You — сад кіраўніка, дзе ўтрымліваліся птушкі і жывёлы, pu — сад раслін. Падчас дынастыі Цінь (221—206 гг. да н. э.), yuan стаў адзіным іерогліфам для ўсіх садоў. Стары іерогліф для yuan уласна з’яўляецца маленькім малюначкам саду; ён акружаны квадратам, што прадстаўляюць сцяну, і мае сімвалы, якія, магчыма, пазначалі план будынка, маленькі квадрат на пазначэнне сажалкі і сімвал пасадкі або гранатавага дрэва.

Вядомым царскім садам позняй дынастыі Хан быў «Тэраса, сажалка і парк» Духа (Lingtai, Lingzhao Lingyou), створаны Вэнь-ванам на захад ад яго сталіцы, Іньсюй. Парк быў апісаны ў «Шы цзін» («Кнізе паэзіі») так:

Валадар ідзе па парку Духа,

алені стаяць на каленях на траве, кормяць алянят,

алені прыгожыя і блішчаць.

Беззаганныя журавы маюць бліскуча-белыя чубкі.

Уладар падыходзіць да сажалкі Духу,

вада поўная рыбы, якая плавае коламі." - пераклад з тэксту ў «Jardins de Chine, ou la quête du paradis»

Яшчэ адным раннім садам быў «Выдмы пяску» (Shaqui), створаны апошнім кіраўніком Шан, Чжоу-сінем (1075—1046 г. да н. э.). Сад складаўся з земляной тэрасы (tai), якая служыла назіральнай платформай у цэнтры вялікага квадратнага парку. Сад апісаны ў адным з самых ранніх класічных твораў кітайскай літаратуры — «Шы цзі». Згодна з гэтым творам, адной з найбольш вядомых рысаў гэтага парку быў «вінны басейн, мясны лес». На палацавых землях быў пабудаваны басейн, досыць вялікі для некалькіх лодак, выкладзены паліраванымі марскімі камянямі, які напаўнялі віном. Пасярод басейна быў маленькі востраў, на якім былі высаджаны дрэвы, з якіх звісалі шампуры з запечаным мясам. Чжоу-сінь з сябрамі і палюбоўніцамі плавалі ў лодках па возеры, пілі віно з возера далонямі і заядалі мясам з дрэў. Пазнейшыя кітайскія гісторыкі і філосафы прыводзілі гэты сад як прыклад дрэннага густу і заняпаду.

Падчас перыяду Вёснаў і Восеняў у 535 г. да н. э. ванам Сінам дынастыі Чжоу была створана «тэраса Шанхуа» з раскошна упрыгожанымі палацамі, а ў 505 годзе да н. э. было пачата будаўніцтва яшчэ больш раскошнага саду — «тэрасы Гусу». Ён быў размешчаны на схіле гары і ўключаў у сябе шэраг тэрас, злучаных галерэямі, і возера, дзе плавалі лодкі ў выглядзе сініх драконаў. З самай высокай тэрасы адкрываўся выгляд аж да возера Тайху.

Легенда аб Востраве несмяротных

Мініяцюрная версія Гары Пенлай, легендарнага дома Васьмі Несмяротных, прайгравалася ў многіх кананічных кітайскіх садах

У раннім дызайне кітайскага саду істотную ролю адыграла старажытная легенда. У IV стагоддзі да н. э. апавяданне з «Канону гор і мораў» апісвала гару пад назвай Пенлай, размешчаную на адным з трох астравоў на ўсходнім ускрайку заліва Бахайвань, паміж Кітаем і Карэяй, якая была домам Васьмі Несмяротных. На гэтым востраве былі палацы з золата і срэбра, каштоўныя камяні на дрэвах; адсутнічалі боль, зіма, келіхі былі заўсёды поўныя віна, чары — рысу, а спажытая садавіна дарыла вечнае жыццё.

У 221 года да н. э., Цынь Шыхуан-дзі пакарыў іншыя дзяржавы-сапернікі і аб’яднаў Кітай у імперыю Цінь, якой кіраваў да смерці ў 210 г. да н. э. Ён пачуў легенду пра астравы і паслаў ганцоў знайсці іх і прынесці эліксір неўміручасці, аднак беспаспяхова. У сваім палацы побач са сталіцай Сяньян ён стварыў сад з вялікім возерам пад назвай Возера Архідэй (Lanchi gong). На востраве ў возеры ён узнавіў копію гары Пенлай як сімвал свайго пошуку раю. Пасля яго смерці імперыя Цінь ўпала ўжо ў 206 г. да н. э.; і сталіца, палац і сад былі знішчаны, аднак легенда працягвала натхняць стваральнікаў кітайскіх садоў. Многія з іх мелі астравы або адзін востраў са штучнай «гарой», якія сімвалізавалі востраў Васьмі Несмяротных.

Дынастыя Хань (206 г. да н. э. — 220 г. н. э.)

Падчас дынастыі Хань горад Чан’ань стаў новай сталіцай імперыі, і імператар Лю Чэ пабудаваў у ёй новы Імперскі сад, які спалучаў рысы батанічнага саду і заапарка з традыцыйнымі паляўнічымі ўгоддзямі. Натхнёны іншай версіяй кітайскіх міфаў пра астравы Несмяротных, выкладзенай у Ле-цзы, ён стварыў штучнае «Возера Вярхоўнай Сутнасці», з трыма штучнымі астравамі па цэнтры, якія прадстаўлялі тры астравы Несмяротных. Гэты сад быў пазней разбураны, але ўспаміны пра яго стагоддзямі натхнялі стваральнікаў кітайскіх паркаў.

Іншым важным прыкладам саду гэтага перыяду быў «Сад генерала Лян Цзі», пабудаваны падчас праўлення імператара Лю Баа (125—144 г. н. э.). За кошт багацця, назапашанага за дваццаць гадоў пры двары імператара (сярод іншага, ён быў братам імператрыцы), Лян Цзі пабудаваў велізарны ландшафтны парк са штучнымі гарамі, ярамі і лясамі, запоўненымі рэдкімі птушкамі і прыручанымі дзікімі жывёламі. Гэта быў адзін з першых садоў, якія спрабавалі узнавіць ідэалізаваную копію дзікай прыроды.

Сады для паэтаў і навукоўцаў (221—618 гг. н. э.)

Каліграф Ван Січжы ў сваім садзе ў павільёне архідэй

Пасля падзення дынастыі Хань ў Кітаі пачаўся працяглы перыяд палітычнай нестабільнасці. Незадоўга да таго імператар Лю Чжуан пазнаёміў Кітай з будызмам, які даволі хутка пачаў распаўсюджвацца. Ужо ў 495 г. н. э. у горадзе Лаян, сталіцы дынастыі Паўночная Вэй, было больш за 1300 будыйскіх храмаў, пераважна ў рэзідэнцыях прыхільнікаў. Каля кожнага храма быў свой маленькі сад.

Карціна «Сад Залатой Даліны», Хуа Янь, 1732, што паказвае Шы Чуна, які слухае музыку Лю Жу, Шанхайскі музей

У гэты перыяд многія былыя ўрадавыя чыноўнікі пакінулі імператарскі двор і запланавалі сады, дзе яны маглі ўцячы ад знешняга свету і засяродзіцца на прыродзе і літаратуры. Паказальны Сад Залатой Даліны (Jingu Yuan), створаны Шы Чунам, арыстакратам і былым урадавым чыноўнікам, які ў 296 г. н. э. завяршыў сад за 10 км на паўночны ўсход ад Лаяна. На баль у сваім садзе ён запрасіў 30 вядомых паэтаў і пакінуў апісанне гэтай падзеі. Следствам балю стаў вядомы зборнік вершаў «Вершы Залатой Даліны» (Jingu Shi), а таксама пачатак працяглай традыцыі пісаць вершы ў садах і пра сады.

Паэт і каліграф Ван Січжы (307—365 г. н. э.) напісаў сваёй выдатнай каліграфіяй эсэ "Саньюэ саньжы Лань-цін шысюй "(«Прадмова да вершаў, [напісаных у] Павільёне архідэй [падчас свята] 3-га дня 3-га месяца»). Гэта павінна была быць Прэамбула да анталогіі «Лань-цін шы» («Вершы павільёна архідэй»), укладзенай пасля сходу паэтаў у сельскай сядзібе «Архідэйны павільён» з садам і звілістым ручаём. Ван Сіджы сабраў вядомых паэтаў у сваім садзе і пасадзіў іх уздоўж ручая. Па ручаю ён пусціў чары з віном. Калі чаша спынялася ля якога-небудзь паэта, ён павінен быў яе выпіць і напісаць верш. Пасля гэтага «сад плывучай чары» (liubei tang) з невялікімі павільёнамі і штучнымі звілістымі ручаямі стаў надзвычай папулярнай рысай імператарскіх і прыватных садоў.

Павільён архідэй натхніў імператара Ян Гуана (604—617 рр. н. э) з дынастыі Суй стварыў новы імперскі «Сад захаду» каля Ханчжоу. У яго садзе былі звілісты ручай для плывучых чараў з віном і павільёны для напісання вершаў. Таксама ён выкарыстаў парк для тэатральных паказаў, у прыватнасці, пускаў ручаём маленькія лодкі з фігурамі, якія рухаліся, ілюструючы гісторыю Кітая.

Дынастыя Тан (618—907 гг. н. э.), першы залаты век класічнага саду

Карціна «Сад вучоных» Хань Хуана

Дынастыя Тан лічыцца перыядам першага залатога стагоддзя класічнага кітайскага саду. Імператар Сюань-цзун стварыў раскошны імператарскі сад — Сад велічнага празрыстага возера недалёка ад горада Сіань, дзе і жыў са сваёй фаварыткай — наложніцай Ян Гуйфэй.

Жывапіс і паэзія дасягнулі нябачанага раней ўзроўню, і сталіцу Чан’ань запоўнілі новыя, вялікія і маленькія, сады, натхнёныя класічнымі легендамі і вершамі. Былі сады тыпу shanchi yuan са штучнымі гарамі і сажалкамі, натхнёнымі легендай аб Астравах Несмяротных, і тыпу shanting yuan з копіямі гор і маленькімі хаткамі для назірання або павільёнамі. Нават у звычайных дамах былі невялікія сады ў дварах, з тэракотавымі гарамі і невялікімі сажалкамі.

Гэтыя класічныя кітайскія сады або сады навукоўцаў (wenren yuan,) натхняліся маляўнічымі і літаратурнымі творамі і, у сваю чаргу, натхнялі класічны кітайскі жывапіс і паэзію. Важным прыкладам быў сад даліны Цзянце паэта і мастака і дзяржаўнага служачага Ван Вэя (701—761 г.н. э.). Ён купіў разбураную вілу паэта, размешчаную ў месцы ўпадзення ракі ў возера, і стварыў там дваццаць невялікіх пейзажных сцэн, якія называліся «Сад магнолій», «Пераплеценыя вербы», «Альтанка сярод бамбука», «Вясна залатой пудры» і «Дом для сузірання побач з возерам». Для кожнай сцэны ён напісаў верш і замовіў вядомаму мастаку распісаць сцены вілы сцэнамі саду. Пасля звальнення са службы ён праводзіў час, плаваючы на лодцы па возеры, граючы на цытры, складаючы і дэкламуючы вершы.

Падчас праўлення дынастыі Тан адбылося значнае развіццё вырошчвання раслін: многія расліны падвяргаліся ўздзеянню інтрадукцыі, адамашнення, пікіравання і прышчэпкі; падкрэсліваліся эстэтычныя рысы раслін, былі напісаны шматлікія кнігі па іх класіфікацыі і культывацыі. Сталіца Чан’ань была касмапалітычным горадам, запоўненым дыпламатамі, купцамі, паломнікамі, манахамі і вучнямі, якія распаўсюджвалі апісанні садоў па ўсёй Азіі. Эканамічны дабрабыт дынастыі Тан прывёў да росту колькасці садоў па ўсім Кітаі.

Апошнім буйным садам перыяду дынастыі Тан стаў «Прытулак гары безтурботнай вясны» (Pingquan Shanzhuang), створаны на ўсход ад Лаяна Лі Дэю, вялікім канцлерам імперыі Тан. Сад быў велізарны, меў больш за 100 павільёнаў і збудаванняў, але больш за ўсё быў вядомы калекцыяй камянёў і раслін экзатычных формаў, сабраных з усяго Кітая. Камяні незвычайнай формы, вядомыя як камяні навукоўцаў, якія часта выбіралі, каб выявіць гару ці горны хрыбет у пейзажнай сцэне, паступова сталі важнай рысай кітайскага саду.

Дынастыя Сун (960—1279 гг.)

«Возера чысціні золата», штучнае возера і сад асалод, пабудаваныя імператарам Хуэй-цзунам у сталіцы Кайфэне

Павільён сіняй хвалі ў Сучжоў (1044 г.н. э.), найстарэйшы захаваны сад дынастыі Сун

Сад гаспадара Цянётаў у Сучжоў (1141 г. н. э.) служыў узорам больш познім садам навукоўцаў

Дынастыя Сун мела два перыяды — Паўночны і Паўднёвы, і абодва яны вядомыя будаўніцтвам значных садоў.

Імператар Хуэй-цзун быў вядомым мастаком жанру «Птушкі і кветкі». Сам навуковец, ён інтэграваў элементы саду навукоўцаў у свой пампезны імператарскі маёнтак. Яго першы сад «Возера чысціні золата» уключаў штучнае возера, акружанае тэрасамі і павільёнамі. Увесну ў сад пускалі грамадскасць для сузірання за гонкамі на лодках і спектаклямі на возеры. У 1117 годзе ён асабіста курыраваў будаўніцтва новага саду, у які яму прывезлі экзатычныя расліны і маляўнічыя камяні з усяго Кітая, асабліва каштоўныя камяні з возера Тайху. Некаторыя з камянёў былі настолькі вялікія, што для транспарціроўкі іх па вадзе Вялікім кітайскім каналам былі разбураны ўсе масты паміж Ханчжоу і Пекінам. Па цэнтры яго саду была створана штучная гара вышынёй 100 м, з абрывамі і цяснінамі, названа «Гарой стабільнасці» (Genyue). Работы над садам былі завершаны ў 1122 годзе, а ўжо ў 1127 годзе імператар быў вымушаны бегчы з Кайфэну, калі сталіцу аблажыла армія дынастыі Цзінь пад кіраваннем чжурчжэняў. Калі ён вярнуўся як палонны чжурчжэняў, то ўбачыў свой сад цалкам знішчаным: усе павільёны былі спалены, а мастацкія работы выкрадзеныя. Стаяла толькі гара.

Хоць найбольш вядомыя імператарскія сады, у гарадах, такіх як Лаян, будавалі шмат меншых, але жывапісных садоў. Сад манастыра нябесных кіраўнікоў у Лаян быў знакаміты сваімі півонямі, на красаванне якіх прыходзіла Паглядзець увесь горад. Сад шматлікіх веснавых быў вядомы відамі на горы. Але самым вядомым у Лаяне быў Сад адзінокай радасці (Dule Yuan), створаны паэтам і гісторыкам Сыма Гуанам (1021—1086 рр.). Яго сад меў плошчу восем му (каля 1,5 га). У цэнтры ўзвышаўся Павільён даследавання з бібліятэкай на пяць тысяч тамоў. На поўнач ад яго размяшчалася штучнае возера з маленькім востравам, на якім стаяла маляўнічая хаціна рыбака. На ўсход быў сад лекавых траў, а на захад — штучная гара з бельведэрам на вяршыні для агляду наваколля. У сад за маленькую плату мог трапіць любы жадаючы.

Пасля падзення Кайфэна сталіца дынастыі Сун была перанесена ў Лінань (Сучасны Ханчжоу), і даволі хутка ў горадзе на беразе Заходняга возера было створана больш за 50 садоў. Іншым горадам у гэтай жа правінцыі, вядомым сваімі садамі, стаў Сучжоў, дзе свае рэзідэнцыі з садамі пабудавалі многія навукоўцы, купцы і дзяржаўныя служачыя.

Некаторыя з іх захаваліся да сённяшняга дня, хоць і значна зменены за мінулыя стагоддзі. Самы стары захаваны сад Сучжоў «Павільён сіняй хвалі» («Цанлан»), створаны ў 1044 годзе паэтам Су Шуньцінем. У часы дынастыі Сун ён уключаў павільён для сузірання на вяршыні ўзгорка. Пазней былі дададзены іншыя павільёны на беразе возера, у тым ліку Зала пабожнасці, Зала дэкламацыі і спецыяльны павільён для назірання за рыбамі. За стагоддзі сад быў значна зменены, але да гэтага часу захоўвае першапачатковую планіроўку.

Іншы садам Сучжоў, які існаваў з часоў дынастыі Сун, — гэта Сад гаспадара Цянётаў. Ён створаны ў 1141 Шы Чжэнчжы, намеснікам міністра грамадзянскай службы ўрада дынастыі Паўднёвая Сун. У садзе была бібліятэка (Зала дзесяці тысяч тамоў) і датычны да яе сад пад назвай «Прытулак рыбалкі». Сад быў значна перабудаваны паміж 1736 і 1796 гадамі, але застаецца адным з лепшых прыкладаў садоў навукоўцаў эпохі дынастыі Сун.

У горадзе Усі паміж берагам возера Тайху і падножжам двух гор гісторык дынастыі Сун Чжоу Мі налічваў 34 сады. Найбольш вядомымі з іх былі Сад поўначы (Beiyuan) і Сад поўдня (Nanyuan); абодва належалі Шэн Дэхе (Shen Dehe), вялікаму канцлеру імператара Гаа-цзуна (1131—1162 гг.). Сад поўначы быў класічным, з гарой і возерам (shanshui) — меў возера з востравам Неўміручасці (Penglai dao), на які перанеслі вялікія валуны з возера Тайху. Сад поўдня прадстаўляў сабой водны сад з пяццю вялікімі азёрамі, злучанымі з возерам Тайху каналамі. Наведвальнікі маглі назіраць за возерам Тайху і гарамі з тэрасы.

Дынастыя Юань (1279—1368 гг.)

«Ільвіны гушчар» ў Сучжоў (1342 г.), вядомы сваімі фантастычнымі і гратэскавымі камянямі

Самым вядомым садам дынастыі Юань быў Летні палац і сад Хубілая ў Шанду. Лічыцца, што Венецыянскі падарожнік Марка Пола наведаў Шанду каля 1275 года і апісаў гэты сад наступным чынам:

«Вакол гэтага палаца пабудавана сцяна, якая ахоплівае перыметр у 16 міль, і ў сярэдзіне парку ёсць фантаны і рэкі, і ручаі, і выдатныя паляны з рознымі відамі дзікіх жывёл (акрамя тых, якія маюць агрэсіўную прыроду), якія імператар набыў і змясціў там у ежу для яго крэчатаў і ястрабаў, якіх ён трымае ў клетках. У яго не менш за 200 крэчатаў без уліку іншых ястрабаў. Хан сам кожны тыдзень наведвае сваіх птушак у клетках, і часам ён едзе праз парк верхам на кані, а за спіной у яго сядзіць леапард; і калі нейкая жывёла кідаецца яму ў вочы, ён цкуе на яе леапарда, а тушу аддае для кармлення ястрабам у клетцы. Гэтым ён займаецца для разнастайнасці.»

Гэта кароткае апісанне пазней натхніла англійскага паэта Сэмюэла Тэйлара Колрыджа на няскончаную паэму «Хубілай Хан».

Па заснаванні сталіцы ў Даду Хубілай пашырыў штучныя азёры, створаныя стагоддзем раней дынастыяй Цзінь, і пабудаваў востраў на Ойнху, стварыўшы кантраст паміж звілістымі берагамі возера і саду і выразнай геаметрыяй вострава, які пазней стаў Забароненым горадам Пекін. Гэты кантраст бачны дагэтуль.

Нягледзячы на мангольскія ўварванні, класічны кітайскі сад вучонага працягваў развівацца ў іншых рэгіёнах Кітая. Выдатным прыкладам з’яўляецца «Ільвіны гушчар» у Сучжоў. Сад быў пабудаваны ў 1342 годзе і атрымаў назву ад калекцыі фантастычных і гратэскавых нагрувашчванняў камянёў, перанесеных з возера Тайху. Лічыцца, што некаторыя з іх падобныя на галовы львоў. Імператары Сюанье і Цяньлун з дынастыі Цінь некалькі разоў наведвалі сад і выкарыстоўвалі яго як мадэль уласнага летняга Ссаду ідэальнай раскошы (Юаньміньюань) у Горным прытулку ад летняй спякоты.

У 1368 годзе сілы дынастыі Мін пад кіраўніцтвам Чжу Юаньчжаня выбілі манголаў з Даду і зрынулі дынастыю Юань. Чжу Юаньчжан загадаў спаліць палацы дынастыі Юань у Даду.

Дынастыя Мін (1368—1644 гг.)

«Сад захаплення» (Jichang) ва Усі (1506—1521)

З захаваных найбольш вядомым садам дынастыі Мін з’яўляецца Сад сціплага чыноўніка ў Сучжоў, пабудаваны пры імператары Чжэнждэ (1506—1521 гг.) Ванам Цяньчэнам, урадавым чыноўнікам невысокай пасады, які сышоў з дзяржаўнай службы і прысвяціў сябе свайму маёнтку. З часу пабудовы сад значна змяніўся, але цэнтральная яго частка захавалася — вялікая сажалка, поўная кветак лотаса, акружаная будынкамі і павільёнамі, спраектаванымі як назіральныя пляцоўкі для возера і садоў. На сажалцы размешчаны востраў Духмяны ў форме лодкі. У садзе шырока выкарыстоўваецца прынцып «запазычанага пейзажу» (jiejing), то ёсць відаў на навакольныя горы, уважліва акружаных раслінамі і будынкамі саду як рамкамі, сярод якіх і знакаміты від на далёкую пагаду.

«Сад, які зацягвае» з’яўляецца яшчэ адным прыкладам садоў дынастыі Мін, пабудаваным у часы праўлення імператара Чжу Іцзюнь (1573—1620 гг.). У часы наступнай дынастыі Цын у сад былі дададзены 12 высокіх вапняковых камянёў, якія павінны былі сімвалізаваць горы. Найбольш відовішчны з іх быў названы «Спрыяльная вяршыня, пакрытая аблокамі» і стаў цэнтральным упрыгожваннем саду.

Трэці важны і найбольш добра захаваны сад дынастыі Мін у Сучжоу «Сад вырошчвання», створаны на аснове больш старога саду «Зала асалод» падчас праўлення імператара Цяньцы (1621-27) унукам мастака і каліграфа Вэнь Чжэнміна — стваральніка Саду сціплага чыноўніка. Ён паўстаў як навакольны сад з Павільёнам даўгалецця на поўначы, Павільёнам паджаркі на ўсходзе, дзіўным садам камянёў на поўдні і рабочым кабінетам стваральніка — Сціплым будыначкам — на захадзе.

• 
  Сад вырошчвання (1541)
• 
  Сад сціплага чыноўніка (1506–1521)
• 
  Сад, які зацягвае (1593), напоўнены ўражлівымі камянямі, як і многія сады дынастыі Мін
• 
  Сад шчасця ў Шанхаі (1559)

Дынастыя Цын (1644—1912 гг.)

Павільён «Мармуровая ладдзя» ў садзе Летняга палаца Пекіна (1755). Калі ён быў разбураны ў час англа-французскай кампаніі 1860 года, імператрыца Цысі забрала сродкі, прызначаныя на мадэрнізацыю Бэянскага флоту, на яго аднаўленне.

Найбольш вядомым садамі перыяду дынастыі Цын (апошняй у Кітаі) былі сады Летняга палаца і Старога Летняга палаца ў Пекіне. Абодва яны сталі сімвалам раскошы і вытанчанасці і шырока апісваліся еўрапейцамі, якія наведалі іх.

Напрыклад, французскі святар-езуіт Жан Дэні Атырэ, які быў прыдворным мастаком імператара Цяньлуна у 1738—1768 гадах, так апісваў Нефрытавую тэрасу вострава Несмяротнасці на возеры Летняга палаца:

Сапраўдная каштоўнасць — скала або востраў пасярод гэтага возера, на якім пабудаваны невялікі палац з сотняй пакояў ці салонаў… прыгажосці і густу, якія я не магу вам перадаць. Выгляд годны ўвагі…

Большая частка імперскай казны была выдаткавана на будаўніцтва і паляпшэнне садоў. Так, імператрыца Цысі забрала сродкі, прызначаныя для будаўніцтва Бэянскага флоту, на аднаўленне Летняга палаца і «Мармуровай ладдзі» (летняга дома для чаявання) на возеры Куньмінху. Летні палац і «Мармуровая ладдзя» былі знішчаны падчас Баксёрскага паўстання кампаній еўрапейскіх армій на працягу XIX стагоддзя, але цяпер іх паступова аднаўляюць.

Акрамя Старога Летняга палаца і Летняга палаца, паміж 1703—1792 гадамі імператары дынастыі Цын пабудавалі новы комплекс садоў і палацаў у гарах у 200 кіламетрах на паўночны ўсход ад Пекіна, каб пазбегнуць летняй спякоты сталіцы. Ён атрымаў назву «Горны прытулак ад летняй спёкі», які займаў 560 гектараў, меў 72 асобных пейзажных выгляды, якія прайгравалі ў мініяцюры пейзажы розных рэгіёнаў Кітая. Гэты велізарны сад захаваўся ў адносна першапачатковай форме і ўключаны ў спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА.

Сярод значных садоў навукоўцаў таго перыяду, якія захаваліся да нашага часу, ёсць Сад адзіноты пар (1723—1736) і Сад адзіноты і разважання (1885), абодва — у Сучжоў.

• 
  Стары Летні палацза 8 км на поўнач ад Пекіна, амаль цалкам зруйнаваны падчас англа-французскай кампаніі 1860 года.
• 
  Рэшткі саду Старога Летняга палаца
• 
  Летні палац у Пекіне цяпер
• 
  Доўгі калідор у Летнім палацы (1750) мае 728 м. у даўжыню і ўключаны ў Кнігу рэкордаў Гінеса. Ён быў пабудаваны для таго, каб імператар мог шпацыраваць па садзе незалежна ад умоў надвор'я.
• 
  Сады Горнага прытулку ад летняй спёкі.
• 
  «Мой мілы павільён» у Садзе адасобленых пар
• 
  Сад Ке Юань у правінцыі Гуандун (1850)
• 
  Сад Хе ў Янчжоу, правінцыя Цзянсу (1880), класічны сад прыватнай рэзідэнцыі эпохі дынастыі Цын.

Дызайн класічнага кітайскага саду

Кітайскі сад не прызначаўся для сузірання за адзін раз; яго план даваў наведвальніку магчымасць убачыць пэўныя абрамленыя пейзажныя карцінкі — від на сажалку, камень, бамбукавы гушчар, квітнеючае дрэва, далёкія гару або пагаду. Кітайскі пісьменнік і філосаф XVI стагоддзя Цзі Чэн у сваёй працы «Мастацтва садоў» настаўляў садаводаў «хаваць вульгарнае і звычайнае ад поглядаў і ўключаць цудоўнае і выдатнае».

Планіроўка кітайскіх садоў і збудаванняў у іх ажыццяўлялася па прынцыпах фэншую, каб забяспечыць свабодны і спрыяльны паток энергіі Цы для забеспячэння і прымнажэння здароўя, дабрабыту і багацця жыхароў і наведвальнікаў саду.

Намаляваная карта Саду гаспадара Цянётаў, які быў упершыню створаны ў 1140 годзе, рэканструяваны ў 1736—1796 гадах

На думку некаторых з першых заходніх наведвальнікаў кітайскіх імператарскіх садоў, яны былі хаатычныя, празмерна і бязладна запоўненыя будынкамі рознага стылю. Аднак для святара-езуіта Жана Дэні Атырэ сады мелі «выдатны беспарадак, антысіметрыю»: «захапляешся мастацтвам, з якім створана гэтая нерэгулярнасць. Усё з добрым густам і так добра размешчана, што не існуе вугла, пад якім можна ўбачыць усю прыгажосць; яе трэба разглядаць частку за часткай».

Класічныя кітайскія сады значна адрозніваліся па памеры. Самы вялікі сад у Сучжоў, Сад сціплага чыноўніка, меў плошчу крыху больш за 10 га, пятая частка якой была занятая возерам. Іншыя былі значна меншыя. Так, Цзі Чэн пабудаваў для У Юю (Wu Youyu), казначэя Цзіньліна, сад памерам крыху менш за 1 га, шпацыр па якім займаў ўсяго 400 крокаў ад уваходу да апошняй назіральнай кропкі, аднак для У Юю сад утрымліваў ўсе цуды правінцыі ў адным месцы.

Класічны сад быў акружаны сцяной, звычайна пабеленай, якая служыла фонам для рознакаляровых кветак і дрэў. У цэнтры часта была сажалка, а шматлікія вялікія і маленькія пабудовы размяшчалі вакол сажалкі. У садзе У Юю, апісаным вышэй, пабудовы займалі ⅔ плошчы, а сад — толькі астатняе. У садзе вучонага цэнтральным будынкам была бібліятэка або кабінет, злучаны галерэямі з іншымі павільёнамі, якія служылі назіральнымі пляцоўкамі для пейзажаў. Гэтыя будынкі таксама дапамаглі падзяліць сады на асобныя сцэны. Важнымі для саду вучонага былі кветкі, дрэвы і камяні, старанна ўпісаныя ў асобныя ідэальныя пейзажы, але сады навукоўцаў таксама выкарыстоўвалі так званыя запазычаныя пейзажы (借景 jiejing), калі нечаканыя віды за межамі саду, напрыклад, від на горны хрыбет, здаваліся працягам самога саду.

Архітэктура

Павільён для сузірання саду камянёў у маёнтку князя Гуна у Пекіне (1777)

Месячныя вароты ў Садзе адзіноты пар у Сучжоў

Арнаментаваная аконная рама для сузірання за садам у Садзе шчасця, Шанхай

Кітайскія сады напоўнены архітэктурай — залы, павільёны, храмы, галерэі, масты, альтанкі і пагады займаюць большую частку плошчы. Сад сціплага чыноўніка ў Сучжоў мае 48 будынкаў, у тым ліку жылы будынак, некалькі залаў для сямейных сустрэч і забаў, 18 павільёнаў для сузірання розных пейзажаў, а таксама розныя пагады, галерэі і масты, распрацаваныя, каб убачыць розныя часткі і пейзажы саду з розных пунктаў назірання. Усе садовыя збудаванні спраектаваны так, каб быць у гармоніі з садам, а не дамінаваць над ім.

Класічныя кітайскія сады традыцыйна маюць наступныя пабудовы:

• цырыманіяльная зала (ting або tang) — будынак, які выкарыстоўваецца для сямейных урачыстасцяў і цырымоній, часта з унутраным дваром, размешчаны недалёка ад уваходу.
• асноўны павільён (dating) — служыў для прыёмаў гасцей, банкетаў і святкавання такіх святаў, як Новы год ці Фестываль ліхтарыкаў. Ён часта мае веранду па перыметры для цені і прахалоды.
• павільён кветак (huating) — размешчаны побач з жылым будынкам, ён мае задні двор, запоўнены раслінамі і невялікім садам камянёў.
• павільён з выглядам на чатыры бакі свету (simian ting), мае складаныя або перасоўныя сцены, якія можна адкрываць па чарзе для панарамных відаў на сад.
• павільён лотаса (hehua ting) — будаваўся побач з лотасавай сажалкай, каб сузіраць за красаваннем і атрымліваць асалоду ад водарам.
• павільён качак-мандарынак (yuanyang ting) — гэты будынак падзяляўся на дзве часткі: частка з выглядам на поўнач, на лотасавую сажалку атрымлівала халаднаватае паветра і выкарыстоўвалася летам; частка з выглядам на поўдзень выкарыстоўвалася зімой і выходзіла ў дворык з вечназялёнымі іглічнымі і слівавымі дрэвамі, чые кветкі абвяшчалі аб прыходзе вясны.

Акрамя гэтых вялікіх па памеры залаў і павільёнаў, сад запоўнены меншымі павільёнамі (таксама званымі ting), спраектаваных для абароны ад сонца або дажджу, для разважанняў над пейзажам, дэкламацыі вершаў, выкарыстання брызу ці проста адпачынку. Яны могуць размяшчацца ў месцы, дзе лепш за ўсё сузіраць за світаннем або за месячнай дарожкай на вадзе, дзе лепшы від на восеньскае адзенне дрэў, дзе лепш за ўсё чуць стук дажджу па бананавым лісці або свіст ветру ў гушчары бамбука. Часам яны далучаны да сцяны іншага будынка, часам з’яўляюцца самастойнымі збудаваннямі на назіральных кропках, каля сажалкі або на ўзгорку, і часта адкрыты з трох бакоў.

Назвы павільёнаў у кітайскіх садках паказваюць на выгляд або адчуванне, якое яны прапануюць наведвальнікам:

• Павільён ўшанавання горных вяршыняў (Сад, які зацягвае)
• Зала аддаленых араматаў (Сад сціплага чыноўніка)
• Пагада з выглядам на горы (Сад сціплага чыноўніка)
• Павільён Месяца і ветру (Сад гаспадара Цянётаў)
• Павільён у брызе з водарам лотаса (Сад сціплага чыноўніка)
• Павільён слухання дажджу (Сад сціплага чыноўніка)
• Зала сузірання за хвоямі і шанавання карцін (Сад сціплага чыноўніка)
• Месца, куды вяртаюцца для чытання (Сад, які зацягвае)
• Павільён паміж гарамі і вадой (Сад адзіноты пар)
• Павільён, які абапіраецца на нефрыт (Сад сціплага чыноўніка)
• Тэраса «Ціхі дождж прыносіць прахалоду» (Сад адзіноты і разважання)
• Пагада доўгай вясны і сузірання за Месяцам (Сад адзіноты і разважання)

У садах часта таксама прысутнічаюць двухпавярховыя пагады (lou або ge), пераважна на мяжы саду, ніжні паверх якіх каменны, а верхні — пабелены, драўляны і вышынёй ⅔ ад ніжняга. З пагады адкрываўся від зверху на пэўныя пейзажы саду ці ж на далёкі пейзаж за межамі саду.

У некаторых садах на возеры быў пабудаваны павільён у выглядзе лодкі (пад назвамі xie, fang або shifang), які звычайна меў тры часткі — альтанка з крылатымі франтонамі наперадзе, больш прыватная зала ў цэнтры і двухпавярховы будынак з панарамным выглядам на возера ў канцы.

У садах часта былі вылучаныя дворыкі (yuan) — невялікія закрытыя сценамі будынкаў участкі, якія забяспечвалі цішыню і адзінота для медытацыі, малявання, чаявання ці гульні на цыні.

У кітайскіх садках папулярнымі былі і галерэі (lang) — вузкія крытыя калідоры, якія злучаюць будынка, абаранялі ад сонца або дажджу, а таксама аддзялялі адну частку саду ад іншай. Адпаведна яны рэдка былі прамымі, часцей мелі звілістую форму, ідучы паралельна знешняй сцяне або беразе возера, або серпантын паднімаючыся на пагорак саду камянёў. Галерэі мелі невялікія вокны, часам круглыя ці дзіўных геаметрычных формаў, праз якія між іншым можна ўбачыць пэўны пейзаж саду.

Вокны і дзверы ў цэлым былі важнымі архітэктурнымі элементамі класічнага кітайскага саду. Яны маглі быць круглыя (месячныя вокны або месячныя вароты), авальныя, шасці-або васьмікутныя, у форме вазы ці нейкага фрукта. Асобныя з іх маюць вельмі арнаментаваныя керамічныя рамы. Вокны часта служылі рамай для нейкага пейзажу, такога як галінка хвоі або квітнеючае слівавае дрэва.

Важнымі для кітайскага саду былі і масты. Як і галерэі, яны рэдка былі прамымі, часцей звілістымі або выгнутымі аркамі над сажалкамі, імітуючы масты сельскага Кітая і падаючы пункты для агляду саду. Іх у асноўным будавалі з неапрацаванага дрэва або з таго ж каменя, што і дарожкі, але ў некаторых садках былі ярка афарбаваныя або лакаваныя масты, што надавала ім лёгкасць.

Таксама сады, асабліва сады навукоўцаў, часта ўключалі невялікія аскетычныя домікі для адзіноты і медытацыі, часам у форме вясковых хацін рыбака, а таксама ізаляваныя дамы, якія служылі бібліятэкамі або працоўнымі кабінетамі (shufang).

• 
  Зала з трыма пралётамі, паўнаскатным дахам і плоскімі карнізамі ў Садзе адзіноты і разважання (1885)
• 
  Мост Лятучай Вясёлкі ў Садзе сціплага чыноўніка спраектаваны такім чынам, каб у возеры было адлюстраванне ў форме вясёлкі
• 
  Галоўная зала ў Садзе адзіноты і разважання
• 
  Павільён з акном у выглядзе веера на возеры ў Садзе сціплага чыноўніка
• 
  Павільён у садзе Кеюань
• 
  Доўгая галерэя для назірання за лотасавай сажалкай у маёнтку Гунванфу ў Пекіне
• 
  Садовая брама маёнтка князя Гуна

Матэрыялы

Для стварэння архітэктурных элементаў выкарыстоўваліся розныя матэрыялы:

• камяні;
• драўніна такіх парод дрэў як нэн, хвоя, камфоравае дрэва, гінкга — тых, якія мелі эстэтычны выгляд і здольнасць доўгі час процідзейнічаць шкоднікам;
• цэгла і чарапіца, розны колер якіх дасягаўся з дапамогай рознай тэмпературы абпалу і колькасці кіслароду

Штучныя горы і сады камянёў

Камень вучонага з возера Тайху ў Пекінскім батанічным садзе

Сад камянёў у маёнтку прынца Гуна ў Пекіне, уключаючы грот

Штучная гара (jiashan) або сад камянёў была неад’емнай часткай класічнага кітайскага саду. Вяршыня гары з’яўляецца сімвалам гонару, сталасці і стойкасці ў філасофіі Канфуцыя і ў «Кнізе перамен». Гара на востраве таксама з’яўляецца цэнтральнай часткай легенды аб Астравах Несмяротных, таму яна таксама стала цэнтральным элементам многіх класічных садоў.

Першы вядомы сад камянёў у кітайскай гісторыі садоў з’явіўся ў «Трусіным садзе» (Tu Yuan), пабудаваным у часы дынастыі Заходняя Хань. У часы дынастыі Тан, камень быў узняты да статусу мастацкага аб’екта, які ацэньваўся па форме (xing), складу (zhi), колеру (se) і тэкстуры (wen), а таксама па мяккасці, празрыстасці і іншых характарыстыках. Паэт Бо Цзюі (772—846) напісаў каталог знакамітых камянёў з возера Тайху «Taihu Shiji». Гэтыя камяні, у асноўным вапняковыя і моцна высечаныя эрозіяй, сталі вельмі каштоўнымі для садоў.

У часы дынастыі Сун штучныя горы будаваліся ў асноўным з зямлі. Але імператар Хуэй-цзун амаль разбурыў эканоміку імперыі Сун, калі знішчыў усе масты на Вялікім кітайскім канале, каб перавезці на баржах вялікія камяні ў свой Імперскі сад. Падчас дынастыі Мін, выкарыстанне камянёў для стварэння штучных гор і гротаў дасягнула піка, а ў часы дынастыі Цын сады камянёў дынастыі Мін лічыліся занадта штучнымі, і новыя горы ўжо будаваліся з камянёў і зямлі.

Сёння штучная гара ў кітайскіх садах мае невялікі відавы павільён наверсе. У невялікіх класічных садах адзіны даволі вялікі камень вучонага выступае ў ролі гары, а шэраг камянёў можа прадстаўляць сабой горны хрыбет.

• 
  Камень вучонага «Прыемная вяршыня, схаваная хмарамі» у Садзе, які зацягвае
• 
  Сад камянёў у «Горнай віле з захапляльнай прыгажосцю»
• 
  Вяршыня дзевяці львоў у Ільвіным гушчары

Вада

Возера ў Садзе сціплага чыноўніка

Возера ў Маёнтку князя Гуна, Пекін

Возера ці сажалка з’яўляюцца цэнтральным элементам класічнага кітайскага саду. Асноўныя будынкі, як правіла, размешчаны побач з ім, а павільёны вакол возера дазваляюць разглядаць яго з розных кропак. Сад часта меў лотасавую сажалку з залатымі рыбкамі, адпаведна былі і павільёны для сузірання за лотасам і рыбкамі.

У садзе возера мела важную сімвалічную ролю. У «Кнізе перамен» вада азначае лёгкасць і зносіны і нясе ежу жыцця на сваім шляху праз даліны і раўніны. Яна таксама дапаўняе гару, яшчэ адзін цэнтральны элемент саду, і азначае сны і бясконцасць прасторы. Форма возера часта хавае свае берагі ад назіральнікаў з іншага берага, ствараючы ўражанне яго бясконцасці. Мяккасць вады кантрастуе з цвёрдасцю камянёў. Вада адлюстроўвае неба і таму пастаянна мяняецца, але найменшы ветрык здольны размыць або сцерці малюнак на вадзе.

На азёры і павільёны на іх берагах таксама паўплываў іншы класічны твор кітайскай літаратуры, «Новы пераказ казак свету» (Shishuo Xinyu) Лю Іцына (403—444), у якім ён апісваў прагулкі імператара Сыма Ю па берагах рэк Хаа і Пу, у Садзе цудоўнага лесу (Hualin yuan). Многія сады, у першую чаргу сады Цзяннаня і імператарскія сады паўночнага Кітая, маюць элементы і назвы, узятыя з гэтай кнігі .

У маленькіх садах была адна сажалка з садам камянёў, раслінамі і будынкамі ўздоўж яе берагоў. У садах сярэдняга памеру ўжо будзе альбо адно возера з некалькімі ручаямі, якія ўпадаюць у яго, і мастамі праз ручаі, альбо адно доўгае возера, падзеленае на дзве часткі вузкім пралівам, праз які перакінуты мост. У вельмі вялікім садзе, такім як Сад сціплага чыноўніка, галоўная асаблівасць-вялікае возера з астравамі, якія сімвалізуюць выспы Несмяротных, і ручаямі, якія ўпадаюць у возера. На возеры размешчана шмат збудаванняў, што ствараюць розныя віды, — каменная лодка, крыты мост, некалькі павільёнаў.

Ва ўнутраных дварах некаторых садоў стваралі вобраз возера за кошт ўчастка з выраўнаваным белым пяском, акружанага камянямі. У месячным святле гэта выглядала як сапраўднае возера. Гэты стыль быў пазней запазычаны японцамі і стаў асновай японскага саду камянёў.

Ручаі ў кітайскім садзе заўсёды звілістыя і на шляху час ад часу хаваюцца за камянямі і раслінамі. Французскі святар-езуіт Жан Дэні Атырэ так апісаў адзін з убачаных ім садоў:

«Каналы там не такія як нашы, закутыя ў камяні правільнай формы, яны вельмі вясковыя і акружаны камянямі, якія то выступаюць, то патопленыя і размешчаны з такім майстэрствам, што можна падумаць, што гэта зроблена прыродай»

• 
  Сажалка Сада, які зацягвае
• 
  Возера з вадзянымі лілеямі ў Садзе, які зацягвае
• 
  Залатыя рыбкі ў Садзе шчасця ў Шанхаі
• 
  Возера і павільён у Садзе сціплага чыноўніка

Кветкі і дрэвы

Квітнеючае дрэва над возерам у маёнтку прынца Гуна, Пекін

У Садзе, які зацягвае, кветкі кантрастуюць з каменем вучонага, які паказвае гару Цьен-Тай, адзін з цэнтраў заснавання кітайскага будызму.

Чацвёртым важным элементам кітайскага саду (побач з вадой, камянямі і архітэктурай) з’яўляюцца кветкі і дрэвы. Яны малююць прыроду ў яе самай яркай форме і кантрастуюць з прамымі лініямі архітэктуры і са сталасцю, вострымі вугламі і нерухомасцю камянёў. Яны змяняюцца з цягам часоў года, ствараюць гукі (гук дажджу па лісці банана ці ветру ў бамбуку) і водары для задавальнення наведвальніка.

Чжаа Мэнцзянь. «Тры сябры зімы»

Кожная кветка і дрэва ў садзе мелі сімвалічнае значэнне. Паколькі хвоя, бамбук і кітайская сліва заставаліся зялёнымі або квітнелі зімой, яны лічыліся «трыма сябрамі зімы» (歲寒三友) — навукоўцамі, якія стварылі класічныя сады. Часта іх і малявалі разам, напрыклад мастак Чжаа Мэнцзянь. Для іх хвоя была сімвалам даўгалецця і стойкасці, а таксама сталасці ў сяброўстве; бамбук з полым сцяблом, быў сімвалам сціплага мудраца, які імкнецца да ведаў, а таксама быў адзначаны за гнуткасць у шторм і нязломнасць; сліва шануецца як сімвал адраджэння пасля зімы і прыходу вясны. У часы дынастыі Сун любімым дрэвам было дрэва зімовай слівы, якое рана заквітала бела-ружовымі кветкамі з салодкім водарам.

Персікавае дрэва ў кітайскім садзе сімвалізавала доўгае жыццё і неўміручасць; яно асацыявалася з класічнай гісторыяй «Фруктовы сад Сі Ван Му, Каралевы-Маці Захаду». Па гэтай гісторыі, у легендарным пладовым садзе Сі Ван Му персікі квітнелі толькі праз тры тысячы гадоў, давалі плады толькі яшчэ праз тры тысячы гадоў, якія спелі яшчэ праз тры тысячы гадоў. А хто такі персік з’ядаў, станавіўся Несмяротным. Гэты легендарны сад фігуруе ў многіх кітайскіх карцінах і пейзажах ў садах.

Груша была сімвалам справядлівасці і мудрасці. Кітайская назва для грушы гучала аднолькава са словам «пакінуць», «разлучыцца», і таму зрэзаць грушу азначала наклікаць няшчасце — страту дружбы або любові. Паколькі дрэва жыло доўга, груша таксама сімвалізавала працяглую дружбу ці каханне.

Абрыкос сімвалізаваў шлях мандарына — дзяржаўнага чыноўніка. У часы дынастыі Тан, тых, хто здаў вышэйшы ўзровень дзяржаўных экзаменаў чакаў баль у садзе абрыкосавых дрэў (Цзіньюань, Xingyuan).

Плод граната дарылі маладым, як пажаданні дзяцей-хлопчыкаў і шматлікіх нашчадкаў у цэлым.

Вярба была сімвалам дружбы і жыццёвых задавальненняў, і гасцям прапаноўвалі галіны вярбы ў знак дружбы.

З кветак больш за ўсё шанаваліся архідэі, півоні і лотасы. У часы дынастыі Тан самай каштоўнай кветкай саду лічылася півоня, як сімвал раскошы і за тонкі водар. Архідэі ж былі сімвалам высакароднасці і немагчымай любові, пра што сведчыць кітайскі выраз «далёкая архідэя ў адзінокай даліне». Лотас шанаваўся за чысціню, а за намаганні, якія расліна прыкладае, каб кветка распусцілася ў паветры над вадой, ён таксама стаў сімвалам імкнення да ведаў. Пісьменнік і філосаф Чжоў Дуньі напісаў вядомую элегію лотаса, дзе параўнаў яго з junzi — чалавекам, які мае цэласнасць і баланс.

Хрызантэме элегію напісаў паэт Таа Юаньмін, які акружыў свой дом гэтымі кветкамі:

«Ля падножжа ўсходняга плота, сарваў я хрызантэму, Удалечыні, абыякавыя і спакойныя, я бачу горы поўдня.»

Стваральнікі класічных кітайскіх садоў імкнуліся захаваць натуральны выгляд пейзажу. Калі яны наогул рабіліся, абрэзка кроны і каранёў была накіравана на захаванне натуральнай формы. Асабліва ў міні-пейзажах кітайскіх садоў шанаваліся карлікавыя дрэвы, калі яны выглядалі старымі і скручанымі.

• 
  Півоня малочнакветкавая (Paeonia lactiflora)
• 
  Кветкі слівы Prunus mume у Слівавым садзе, Цзянсу
• 
  Кветка лотаса Nelumbo nucifera
• 
  Лотасавая сажалка ў Садзе сціплага чыноўніка
• 
  Бамбук у садзе Летняга палаца

«Запазычаны пейзаж», час і поры года

Паводле кнігі XVI стагоддзя Цзі Чэна «Мастацтва садоў», «запазычаныя пейзажы» (jiejing) былі найбольш важным элементам саду.

Гэта магло азначаць выкарыстанне пейзажаў за межамі саду, такіх як від на далёкую гару або дрэвы ў суседнім садзе, каб стварыць уражанне значна большага памеру саду чым насамрэч. Знакамітым прыкладам з’яўляецца акружаны туманам далёкі від на пагаду Паўночнага храма ў Сучжоў, які можна было ўбачыць праз возера ў Садзе сціплага чыноўніка.

Але, як пісаў Цзі Чжэн, гэта таксама маглі быць «ідэальная стужка ручая, жывёлы, птушкі, рыбы або іншыя прыродныя элементы (дождж, вецер, снег) ці нешта менш матэрыяльнае, напрыклад, прамень месячнага святла, малюнак на паверхні возера, ранішні туман або чырвонае неба на заходзе». Гэта мог быць і гук; ён рэкамендаваў размяшчаць павільён побач з храмам, каб можна было чуць малітвы; саджаць пахучыя кветкі побач з дарожкамі і павільёнамі, каб наведвальнікі маглі атрымаць асалоду ад іх водарам; ствараць курасадні для птушак, каб яны прыляталі і спявалі; будаваць ручаі так, каб іх гук быў прыемным, і саджаць бананавыя дрэвы ў дворыках так, каб дождж тупаў па іх лісці. «Разумнае запазычанне не мае прычыны, — пісаў Цзі Чжэн, — яно нараджаецца проста з адчування, спароджанага прыгажосцю пейзажу».

Поры года і гадзіна дня таксама былі важныя — пры стварэнні пейзажаў стваральнікі саду ўлічвалі, што будзе лепш за ўсё глядзецца ў пэўны час года, на што лепш за ўсё глядзець ноччу, раніцай ці пасля абеду. Цзі Чжэн пісаў: «У цэнтры шумнага горада варта выбраць ціхамірныя і хупавыя карціны: з ўзвышша вы глядзіце на далёкі гарызонт, акружаны гарамі як экранам; у адкрытым павільёне лёгкі пяшчотны брыз пранікае ўнутр; ад уваходу ручай цячэ ў напрамку балота».

Утойванне і неспадзяванасць

Утойванне і неспадзяванасць таксама былі важныя для кітайскага саду — не павінна была існаваць магчымасць ўбачыць увесь сад з адной кропкі, сад павінен быў раскрывацца серыяй пейзажаў. Наведвальнікі перамяшчаліся ад пейзажу да пейзажу альбо па закрытых галерэях, альбо па звілістых дарожках, якія хавалі наступны пейзаж да апошняга моманту. Новы пейзаж раптам з’яўляўся пры павароце дарожкі, альбо скрозь акно галерэі, альбо схаваны за бамбукавым экранам. Пейзажы маглі адкрывацца праз круглыя вокны, вокны незвычайнай формы або вокны са складанай разьбой, якія разбівалі від на дэталі.

У мастацтве і літаратуры

Карціна «Вясновы вячэрні баль у садзе цвіцення персікаў і сліў», Лэн Мэй (Leng Mei, 1677—1742) ілюструе знакаміты садовы верш Лі Бо.

Кітайскі сад і кітайскае мастацтва і літаратура ўзаемна натхнялі адно аднаго. Напрыклад, мастацкая школа «Шань-шуй» (літаральна «Горы і вада», фактычна — «пейзаж»), карані якой у V ст. н. э., ўстанавіла прынцыпы кітайскай пейзажнага жывапісу, вельмі падобныя на прынцыпы кітайскага садоўніцтва. Карціны не павінны былі быць рэалістычнымі; яны павінны былі адлюстроўваць тое, што мастак адчуваў, а не тое, што бачыў.

У XVII стагоддзі пейзажыст Шытаа пісаў, што ён хацеў «…стварыць пейзаж, які не быў бы скажоны якой-небудзь вульгарнай банальнасцю…» Ён хацеў стварыць у наведвальніка адчуванне галавакружэння: «адлюстраваць свет, недаступны чалавеку, без шляху, які б да яго вёў, як астравы Бахай, Пэнлай і Фанчжан, дзе могуць жыць толькі Несмяротныя, і якія смяротны чалавек не можа ўявіць. Гэта галавакружэнне, якое існуе ў Сусвеце, і каб адлюстраваць яго на карціне, трэба паказаць вострыя вяршыні, абрывы, вісячыя масты, глыбокія цясніны. І для чароўнасці эфекту, гэта варта зрабіць толькі пэндзлікам». Менавіта гэтую эмоцыю стваральнікі садоў хацелі выклікаць сваімі камянямі навукоўцаў і мініятурнымі «горнымі хрыбтамі».

У літаратуры сады былі прадметам такога кірунку паэзіі, як «Цянь-юань» (Tianyuan, літаральна — «Палі і сады»), які дасягнуў свайго найвышэйшага развіцця ў часы дынастыі Тан у творчасці такіх паэтаў як Ван Вэй. У сваю чаргу, назвы такіх садоў Сучжоў як Сад бурных хваль або Сад медытацыі ўзятыя з кітайскай паэзіі, а ў саміх садах асобныя павільёны і назіральныя кропкі часта прысвячалі радкам вершаў, якія выразалі на камянях або таблічках. Напрыклад, Павільён «Месяц узыходзіць разам з брызам» у Садзе адзіноты пар, які выкарыстоўваўся для сузірання за Месяцам, меў разьбу з цытатай з верша Хань Юя:

«Змярканне прыносіць восень: а вецер прыносіць сюды Месяц.»

А Зала півонь у тым жа садзе была прысвечана Лі Бо:

«Вясновы брыз лёгка кранаецца балюстрады: а півоня прасякнута расой.»

Ван Вэй быў паэтам, мастаком і будыйскім манахам, які да пераезду ў правінцыю Ланьцянь працаваў ва ўрадзе. У правінцыі ён пабудаваў адзін з першых садоў навукоўцаў (wenren yuan) пад назвай Даліна Янтэ. У гэтым садзе наведвальніку адзін за адным, як карціны ў скрутку, адкрываліся 20 пейзажаў, кожны праілюстраваны вершам. Напрыклад адзін з пейзажаў ілюстраваў такі верш:

«Белая скала выходзіць з плыні;

Халоднае неба з чырвоным лісцем:

Па горным шляху бяжыць дождж,

і блакіт пустаты змочвае наша адзенне»

Сад даліна Янтэ даўно знік, але памяць пра яго ў карцінах і вершах натхніла многія іншыя сады навукоўцаў.

Сацыякультурнае значэнне саду праілюстравана ў класічным рамане «Сон у Чырвоным цераме» пісьменніка Цаа Сюэцыня, падзеі ў якім разгортваюцца амаль выключна ў садзе.

Філасофія

Зігзагападобны мост у Садзе сціплага чыноўніка ілюструе прыказку «Доступ да таямніц толькі ўскосным шляхам.»

Хоць усё [у садзе] — стварэнне чалавека, мусіць здавацца, што створана яно небам... —– Цзі Чжэн "Мастацтва садоў" (Yuanye, 1633)

Кітайскі класічны сад меў шмат функцый — ён можа быць выкарыстаны для банкетаў, урачыстасцяў або для кахання; для адзіноты і разважанняў; як ціхае месца для малявання, паэзіі, каліграфіі і музычных практыкаванняў; для вывучэння класічных тэкстаў; месца для чаявання і месца, дзе паэты п’янелі ад віна; месца дэманстрацыі густу ўладальніка і магчымасцяў культывацыі. Але сады мелі і філасофскае значэнне.

Даасізм аказаў моцны ўплыў на класічныя кітайскія сады. Пасля дынастыі Хань сады часта ствараліся як жыллё ўрадавых чыноўнікаў, якія страцілі свае пасады або хацелі пазбегнуць ціску і негатыўнага ўплыву жыцця пры двары. Яны выбіралі жыццё па ідэалах даасізму па ўхіленню ад клопатаў свету. Для прыхільнікаў даасізму прасвятлення можна было дасягнуць разважаючы аб адзінстве тварэння, у якім парадак і гармонія ўласцівыя прыродзе.

Сады павінны былі выклікаць ідылічнае пачуццё вандравання па прыродным ландшафце, блізкасці да старадаўняга ладу жыцця і шанаваць гармонію паміж чалавекам і прыродай.

У даасізме камяні і вада з’яўляюцца супрацьлегласцямі інь і ян, якія, аднак, дапаўняюць і дапасоўваюць адна адну. Каменне з’яўляецца моцнымі, аднак вада яго точыць, і моцная эрозія камянёў з возера Тайху, якія размяшчалі ў садках, дэманстравала гэты прынцып.

Сваё пасланне мелі і звілістыя дарожкі, масты і галерэі ў форме зігзага, вядучыя ад аднаго пейзажу да іншага, — яны ілюстравалі кітайскую прыказку, «Доступ да таямніц толькі ўскоснымі шляхам.».

На думку ландшафтнага гісторыка і архітэктара Чэ Бін Чу, кожны сад быў «імкненнем да рая, страчанага свету, утапічнага сусвету. Сад вучонага ўдзельнічаў у гэтым пошуку — з аднаго боку пошуку Дома несмяротных, з другога — пошуку свету Залатога Веку, прага якога была ў сэрцы навукоўца».

Чжоў Ганчжы, прэзідэнт Кітайскага Саюза ландшафтнай архітэктуры і акадэмік Кітайскай акадэміі навук, выказаў у 2007 годзе больш сучасны погляд на філасофію саду: «класічныя кітайскія сады з’яўляюцца ідэальным злучэннем прыроды і працы чалавека. Яны з’яўляюцца імітацыяй прыроды і цалкам паказваюць яе прыгажосць. Але яны могуць разглядацца і як паляпшэнне прыроды, з якога ззяе мастацкі геній чалавека».

Уплыў

Кітайскі ўплыў на японскія сады

Класічныя кітайскія сады аказалі значны ўплыў на раннія японскія сады. Уплыў Кітая ўпершыню дасягнуў Японіі праз Карэю да 600 г. н. э. У 607 годзе. н. э., японскі наследны прынц Сётоку даслаў да кітайскага двара дыпламатычную місію, якая пачала культурны абмен, што доўжыўся стагоддзямі. Сотні японскіх навукоўцаў адправілі ў Кітай для вывучэння мовы, палітычнай сістэмы і культуры. Японскі пасол у Кітаі Она но Імока апісаў японскаму двару вялікія ландшафтныя сады кітайскага імператара, і яго справаздачы аказалі значны ўплыў на развіццё японскага ландшафтнага дызайну.

У перыяд Нара (710—794 ), калі японская сталіца размяшчалася ў Нары, і пазней у Хэян-кё, японскі двор стварыў вялікія ландшафтныя сады з азёрамі і павільёнамі па кітайскім узоры, каб арыстакраты маглі шпацыраваць і павольна плаваць у маленькіх лодках, і меншыя прыватныя сады для разважанняў і рэлігійнай медытацыі.

Японскі манах Эйсай (1141—1215) прынёс з Кітая ў Японію Рындзайскую школу дзэн-будызму, што спрыяла стварэнню знакамітага унікальнага стылю — японскага саду камянёў, прыкладам якога з’яўляецца сад манастыра Роан. Ён таксама прывёз з Кітая зялёны чай, спачатку як танізавальны сродак для манахаў, каб яны не засыпалі падчас доўгай медытацыі. Гэта спрыяла з’яўленню чайнай цырымоніі, якая стала важным рытуалам у японскіх садах.

Мохавы газон у Садзе імхоў манастыра Сайхо ў Кіёта

Японскі дызайнер садоў Мусо Сасэкі (1275—1351) стварыў знакаміты Сад імхоў манастыра Сайхо ў Кіёта, які ўключаў аднаўленне вострава Васьмі Несмяротных, які на японскай называецца Гарай і які быў важнай рысай многіх кітайскіх садоў. У перыяд Камакура (1185—1333) і асабліва ў перыяд Мурамаці (1336—1573) японскі сад паступова стаў больш строгім, чым кітайскі, развіваючыся па ўласных эстэтычных прынцыпах.

У Еўропе

Прадстаўленне аб кітайскім садзе мастака Франсуа Бушэ (1742)

Першым еўрапейцам, які апісаў кітайскі сад, быў Марка Пола, які наведаў летні палац Хубілая ў Шанду. Гэты сад аказаў далейшы ўплыў на еўрапейскую культуру — у 1797 годзе ён натхніў на паэму «Хубілай Хан» англійскага паэта-рамантыка Сэмюэла Тэйлара Колрыджа.

Марка Пола таксама апісаў сады імперскага палаца ў Ханбалыку (мангольская назва горада, які стаў Пекінам) — валы, балюстрады і павільёны, што атачалі глыбокае возера, поўнае рыбы, з лебедзямі і іншымі воднымі птушкамі; цэнтральнай рысай саду быў штучны пагорак у сотню крокаў уверх і тысячу крокаў па перыметры, засаджаны вечназялёнымі дрэвамі і упрыгожаны камянямі зялёнага азурыта.

Першы святар-езуіт Францыск Ксаверый прыбыў у Кітай у 1552 годзе, а езуіт Матэа Рычы атрымаў дазвол пасяліцца ў Пекіне ў 1601 годзе, пачаўшы там місію. У рамках сваёй ордэнскай перапіскі езуіты пачалі дасылаць у Еўропу і апісанні кітайскай культуры і садоў. Луі дэ Камтэ, матэматык французскага караля, наведаў Кітай у 1685 годзе. Ён пісаў, што кітайскія сады мелі гроты, штучныя пагоркі і складзеныя ў кучу камянёў, каб імітаваць прыроду, у адрозненне ад строгіх геаметрычных формаў тагачасных французскіх садоў.

У XVIII стагоддзі, калі кітайскі фарфор і іншыя дэкаратыўныя прадметы пачалі пранікаць у Еўропу, адбылося развіццё стылю шынуазры, усплёску цікавасці да ўсяго кітайскага, уключаючы сады. Мастакі Антуан Вато і Франсуа Бушэ малявалі кітайскія сцэнкі, як яны іх прадстаўлялі, а Кацярына II запатрабавала перарабіць адзін з палацавых пакояў у кітайскім стылі.

У 1738 годзе француз-езуіт і мастак Жан Дэні Атырэ накіраваўся ў Кітай, дзе стаў прыдворным мастаком імператара Цяньлуна. Ён шмат апісваў жыццё пры двары, сядзібы і сады і ў тым ліку напісаў:

«Усё сапраўды велічна і прыгожа, як па дызайне, так і па выкананні: і [сады] мяне больш за ўсё ўражваюць, паколькі я ніколі не бачыў нічога падобнага на іх, у любой частцы свету, дзе я ўжо быў».

Імператар Цяньлун таксама цікавіўся Еўропай. Ён замовіў езуіту-мастаку Джузэпэ Кастыльёнэ, які меў інжынерныя навыкі, пабудаваць палац у стылі барока і фантаны, падобныя на тыя, што, як ён чуў, былі ў садах Версаля.

Пагада ў Каралеўскіх батанічных садах ў К’ю, Лондан (1761)

Кітайская архітэктура і эстэтыка аказалі некаторы ўплыў і на англійскі сад. у 1685 годзе англійскі дыпламат і пісьменнік сэр Уільям Тэмпл напісаў эсэ «У садзе Эпікура», у якім супрацьпастаўляў еўрапейскія тэорыі сіметрычных садоў з асіметрычнымі садамі Кітая. Тэмпл сам у Кітаі не быў, але чытаў творы еўрапейцаў, якія наведалі краіну. Ён адзначаў, што ў кітайскіх садах пазбягаюць шэрагаў дрэў і кветнікаў, а замест гэтага размяшчаюць дрэвы, кветкі і іншыя элементы саду так, каб ствараць прыемныя воку кампазіцыі. Пазней яго назіранні пра кітайскі сад працытавалі Джозэф Эдысан у эсэ 1712 года, з мэтай нападак на англійскіх садаводаў, якія на яго думку замест імітацыі прыроды спрабавалі ствараць сады ў французскім стылі, далёкім ад натуральнага.

У першай палове XVIII стагоддзя англійскі пейзажны парк ужо быў дастаткова развіты пад уплывам падарожжаў брытанскай арыстакратыі ў Італію і іх жадання мець сады, якія б падыходзілі паладыянскаму стылю іх загарадных маёнткаў, а таксама пад уплывам рамантычных пейзажаў Клода Ларэна і іншых мастакоў. З распаўсюджаннем захаплення экзатычным кітайскім мастацтвам і архітэктурай у Еўропе, у 1738 годзе першы ў Англіі кітайскі домік з’явіўся ў Стоўв Хаўс, побач з рымскімі храмамі, гатычнымі руінамі і іншымі архітэктурнымі элементамі.

Пры першым поглядзе на ўзбярэжжа Кітая замежнік падумае, што яго насельніцтва - гэта нацыя садоўнікаў. —– Main, James. "Gardener's Magazine", 1827, Volume II, c. 135

Стыль набыў яшчэ большую папулярнасць дзякуючы архітэктару Уільям Чамберсу, які жыў у Кітаі ў 1745—1747 гадах і напісаў кнігу «Малюнкі, будынкі, мэбля, звычкі, машыны і сталовыя прыборы кітайцаў» (1757), дзе заахвочваў заходніх садовых дызайнераў выкарыстоўваць такія кітайскія стылістычныя сродкі як утойванне, асіметрыю і натуралізм. У 1772 годзе ён надрукаваў сваю «Дысертацыю ўсходняга садаводства» — вольны роздум на тэму сучасных яму ідэй натуралістычнага стылю кітайскага садаводства. Ён верыў, што сад павінен быць поўным нечаканасцяў. У 1761 годзе ён пабудаваў у Каралеўскіх батанічных садах ў К’ю кітайскую пагаду, домік і сад разам з мячэццю, храмам Сонца, разбуранай аркай і паладыянскім мостам.

Дзякуючы Чамберсу кітайскія пабудовы пачалі з’яўляцца ў іншых англійскіх садах, затым у Францыі і іншых месцах Еўропы. Луіс Карагіс Кармантэль дадаў Кітайскі павільён у свой сад у парку Мансо ў Парыжы (1772), а герцаг Эцьен-Франсуа Шуазёль пабудаваў пагаду ў сваім маёнтку ў Шантлу ў 1775—1778 гадах Руская імператрыца Кацярына II пабудавала пагаду ў садзе палаца Царскага Сяла паміж 1778 і 1786 гадамі. Паколькі кантынентальным крытыкам не спадабаўся тэрмін «англійскі сад», яны нават пачалі выкарыстоўваць тэрмін «англа-кітайскі стыль» для апісання стылю. У канцы XIX стагоддзя ў многіх парках па ўсёй Еўропе былі маляўнічыя кітайскія пагады, павільёны або масты, але толькі некалькім з іх была ўласцівая больш стрыманая сапраўдная эстэтыка кітайскага саду.

Сучасныя кітайскія сады на Захадзе

З 1970-х гадоў у Еўропе і ЗША пачалі з’яўляцца сапраўдныя кітайскія сады, часта ў рамках праграмы гарадоў-пабрацімаў. У такіх выпадках іх стваралі кітайскія садоўнікі з выкарыстаннем кітайскіх раслін і архітэктурных элементаў. Некаторыя прыклады:

• Кітайскі садовы дворык Музея мастацтва Метраполітэн у Нью-Ёрку, створаны як рэпліка аднаго з панадворкаў Сада гаспадара Цянётаў у Сучжоў (1980)
• Сад водару і раскошы ў Мюнхене (1983)
• Кітайскі сад сяброўства ў Сіднеі (1988)
• Сад нябеснай радасці ў Франкфурце-на-Майне (1989)
• Кітайскі сад у Цюрыху (1994)
• Сад адноўленага Месяца у Берліне (2000)  самы вялікі кітайскі сад у Еўропе (2,7 га)
• Сад многіх відаў у Мангейме (2001)

Літаратура

• Baridon, Michel (1998). Les Jardins- Paysagistes, Jardiniers, Poetes(фр.). Paris: Éditions Robert Lafont. ISBN 978-2-221-06707-9.
• Chang, Elizabeth Hope (2010). Britain's Chinese eye: Literature, empire, and aesthetics in nineteenth-century Britain. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-5945-8. Архівавана з арыгінала 2016-06-17. Праверана 2015-09-14.
• Chaoxiong, Feng (2007). The Classical Gardens of Suzhou. Beijing: New World Press. ISBN 978-7-80228-508-8.
• Chen, Gang (2011). Landscape architecture: Planting design illustrated (3rd ed.). ArchiteG, Inc. ISBN 978-0-9843741-9-9. Архівавана з арыгінала 2016-08-01. Праверана 2015-09-14.
• Chiu, Che Bing (2010). Jardins de Chine, ou la quête du paradis(фр.). Paris: Éditions de la Martinière. ISBN 978-2-7324-4038-5.
• Clunas, Craig (1996). Fruitful sites: garden culture in Ming dynasty China. Durham: Duke University Press.
• Ji, Cheng (1988). The Craft of Gardens. London and New Haven: Yale University Press., translated by A. Hardie
• Keswick, Maggie (2003). The Chinese garden: history, art, and architecture (3rd ed.). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
• Kilpatrick, Jane (2007). Gifts from the gardens of China. London: Frances Lincoln. ISBN 978-0-7112-2630-2. Архівавана з арыгінала 2014-06-28. Праверана 2015-09-14.
• Sirén, Osvald (1949). Gardens of China. New York, NY: Ronald Press.
• Sirén, Osvald (1950). China and Gardens of Europe of the Eighteenth Century.
• Smith, Kim (2009). Oh garden of fresh possibilities!. Boston: David R. Godine, Publisher. ISBN 978-1-56792-330-8. Архівавана з арыгінала 2016-06-17. Праверана 2015-09-14.
• Song, Z.-S. (2005). Jardins classiques français et chinois: comparaison de deux modalités paysagères(фр.). Paris: Editions You Feng.
• Stepanova, Jekaterina (2010). Kraushaar, Frank (рэд.). Eastwards: Western views on East Asian culture. Bern: Peter Lang. ISBN 978-3-0343-0040-7. Архівавана з арыгінала 2016-06-29. Праверана 2015-09-14.
• Tan, Rémi (2009). Le Jardin Chinois par l'image. Paris: Editions You Feng. ISBN 978-2-84279-142-1.
• Thacker, Christopher (1985). The history of gardens. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-05629-9. Архівавана з арыгінала 2016-06-17. Праверана 2015-09-14.
• Tong, Jun. Gazetteer of Jingnan Gardens (Jingnan Yuanlin Zhi).
• Wong, Young-tsu (2001). A paradise lost: The imperial garden Yuanming Yuan. Honolulu: University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-2328-3. Архівавана з арыгінала 2016-06-25. Праверана 2015-09-14.