Новы час

Новы час (ці новая гісторыя) — перыяд у гісторыі чалавецтва, які знаходзіцца паміж Сярэднявеччам і Найноўшым часам. У дадзены адрэзак часу адбываецца ўзнікненне новай цывілізацыі, новай сістэмы адносін і маштабная экспансія Заходняй Еўропы ў іншыя раёны свету. Гэты адрэзак перыяду сусветнай гісторыі характарызуецца каланізацыяй і беспрэцэдэнтнай спробай Іспанскай і Брытанскай імперый падпарадкаваць сябе і сваім інтарэсам увесь свет. Гэты працэс суправаджаўся масавым знішчэннем карэннога насельніцтва Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі, а таксама узнікненнем рабства для шматлікіх афрыканскіх народаў.

Перыядызацыя

Для Гегеля Новы час (ням. Die neue Zeit) пачынаецца з Рэфармацыі.

Пачатак Новага часу звязвалі з ангельскай рэвалюцыяй сярэдзіны XVII стагоддзя,Рэфармацыяй (1517), адкрыццём іспанцамі у 1492 годзе Новага Свету і падзеннем Канстанцінопаля (1453).

Разгляд падзей, звязаных з Новым часам, завяршаецца Першай сусветнай вайной (1914—1918).

Ўнутры эпохі Новага часу звычайна вылучаюцца два подэтапа, іх мяжой служыць канчатак Напалеонаўскіх войнаў і пачатак працы Венскага кангрэса.

Вялікія геаграфічныя адкрыцці

Адной з самых важных змен стала пашырэнне вядомай еўрапейцам тэрыторыі культурнай айкумены. За вельмі кароткі перыяд (канец XV стагоддзя- пачатак XVI стагоддзя) еўрапейскія мараплаўцы абмінулі Афрыку, праклалі марскі шлях у Індыю, адкрылі новы кантынент — Амерыку і здзейснілі кругасветнае плаванне. Характэрна, што менавіта адкрыццё Калумбам Амерыкі (1492 г.) прынята лічыць сімвалічным заканчэннем Сярэдніх стагоддзяў.

Гэтыя вандроўкі былі б немагчымы без перадумоў, галоўнымі з якіх з’яўляюцца: вынаходства компаса і стварэнне судна, здольнага пераадольваць велізарныя адлегласці ў адкрытым моры. Цікава, што першае з гэтых вынаходак зроблена задоўга да наступлення Новага часу.

Так, компас быў вынайдзены ў Кітаі яшчэ ў III стагоддзі да н. э. (Праўда, гэты тып компаса, які ўяўляў сабой намагнічаны металічны прадмет, які ляжыць на адпаліраванай пласціне ў форме разліўнога лыжкі, быў непрыдатны для мараходства), аднак новае вынаходніцтва пранікла ў Еўропу толькі ў XIII стагоддзі праз пасярэдніцтва арабаў, якія пачалі ўжываць компас у XII стагоддзі.

Каланізацыя Амерыкі

Каланізацыя Амерыкі — гэта працяглы працэс заваёвы еўрапейцамі тэрыторыі Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі, які праходзіў з моманту адкрыцця гэтай частцы света ў 1492 годзе да канца XVIII стагоддзя.

Еўрапейская каланізацыя прывяла да трагедыі бяспрыкладных і беспрэцэдэнтных маштабаў: змяншэння колькасці насельніцтва Амерыкі ў выніку дзеянняў еўрапейскіх каланізатараў і іх нашчадкаў (у тым ліку выміранне ад занесеных імі хвароб) з моманту яе адкрыцця Хрыстафорам Калумбам у 1492 годзе і да канца XX стагоддзя склала, як мяркуецца, 100 мільёнаў чалавек карэннага насельніцтва Амерыкі.

Да сярэдзіны XVI стагоддзя дамінаванне Іспаніі на амерыканскім кантыненце было амаль абсалютным, каланіяльныя ўладанні, якія распасцерліся ад мыса Горн да Нью-Мексіка, прыносілі велізарныя даходы каралеўскай казне. Спробы іншых еўрапейскіх дзяржаў заснаваць калоніі ў Амерыцы не ўвянчаліся прыкметнымі поспехамі.

Але ў той жа час стаў змяняцца баланс сіл у Старым Свеце: каралі трацілі патокі срэбра і золата з калоній, і мала цікавіліся гаспадаркай метраполіі, якая пад цяжарам неэфектыўнага, карумпаванага адміністрацыйнага апарата, клерыкальнага засілля і адсутнасці стымулаў да мадэрнізацыі стала ўсё больш адставаць ад эканомікі Англіі. Іспанія паступова страчвала статус галоўнай еўрапейскай дзяржавы. Шматгадовая вайна ў Нідэрландах, велізарныя сродкі, якія выдаткоўваюцца на барацьбу з Рэфармацыяй па ўсёй Еўропе, канфлікт з Англіяй паскорылі закат Іспаніі. Апошняй кропляй стала гібель Непераможнай Армады ў 1588 годзе. Пасля таго, як ангельскія адміралы, а ў большай ступені жорсткі шторм разграмілі самы буйны флот таго часу, Іспанія адышла ў цень, ніколі больш не акрыяўшы ад гэтага ўдару.

Лідарства ў «эстафеце» каланізацыі перайшло да Англіі, Францыі і Нідэрландаў.

Рэфармацыя

Рэфармацыя (лац. Reformatio — выпраўленне, ператварэнне, пераўтварэнне, рэфармаванне) — шырокі рэлігійны і грамадска-палітычны рух у Заходняй і Цэнтральнай Еўропе XVI — пачатку XVII стагоддзя, накіраваны на рэфармаванне каталіцкага хрысціянства ў адпаведнасці з Бібліяй.

Вынікі рэфармацыйнага руху немагчыма ахарактарызаваць адназначна. З аднаго боку, каталіцкі свет, які аб’ядноўваў ўсе народы Заходняй Еўропы пад духоўным кіраўніцтвам папы рымскага, спыніў існаванне. Адзіная каталіцкая царква была заменена мноствам нацыянальных цэркваў, якія часта знаходзіліся ў залежнасці ад свецкіх кіраўнікоў, тады як раней клірыкі маглі апеляваць да папы ў якасці арбітра. З іншага боку, нацыянальныя царквы спрыялі росту нацыянальнай свядомасці народаў Еўропы. Пры гэтым істотна падвысіўся культурны і адукацыйны ўзровень жыхароў Паўночнай Еўропы, якая да гэтага была як бы ускраінай Хрысціянскага Свету — неабходнасць вывучэння Бібліі прыводзіла да росту як пачатковых навучальных устаноў (у асноўным у форме царкоўна-прыходскіх школ), так і вышэйшых, што выявілася ў стварэнні універсітэтаў для падрыхтоўкі кадраў нацыянальнай царквы. Для некаторых моў спецыяльна была распрацавана пісьменнасць, каб мець магчымасць выдаваць на іх Біблію.

Ангельская рэвалюцыя

Ангельская рэвалюцыя XVII стагоддзя (вядомая таксама як ангельская грамадзянская вайна, у Англіі — «Слаўная рэвалюцыя») — працэс пераходу ў Англіі ад абсалютнай манархіі да канстытуцыйнай, пры якой улада караля абмежавана уладай парламента, таксама гарантаваны грамадзянскія свабоды. Рэвалюцыя адкрыла шлях да прамысловага перавароту ў Англіі і капіталістычнага развіцця краіны.

Вайна за незалежнасць ЗША

Вайна за незалежнасць ЗША (1775—1783) — вайна паміж Вялікабрытаніяй і лаялістамі (лаяльнымі законнаму ураду брытанскай кароны) з аднаго боку і рэвалюцыянерамі 13 брытанскіх калоній (патрыётамі) з другога, якія абвясьцілі сваю незалежнасць ад Вялікабрытаніі як самастойнае саюзную дзяржаву ў 1776 годзе.

Прамысловая рэвалюцыя

Прамысловая рэвалюцыя — пераход ад ручной працы да машыннай, ад мануфактуры да фабрыкі; пераход ад пераважна аграрнай эканомікі да індустрыяльнай вытворчасці, у выніку якога адбылася трансфармацыя аграрнага грамадства ў індустрыяльнае.

Прамысловы пераварот адбываўся ў розных краінах не адначасова, але ў цэлым можна лічыць, што перыяд, калі адбываліся гэтыя змены, пачынаўся ад другой паловы XVIII стагоддзя і працягваўся на працягу XIX стагоддзя. Характэрнай рысай прамысловай рэвалюцыі з’яўляецца імклівы рост вытворчых сіл на базе буйной машыннай індустрыі і зацвярджэнне капіталізму ў якасці пануючай сусветнай сістэмы гаспадаркі.

Вялікая французская рэвалюцыя

Вялікая французская рэвалюцыя — найбуйнейшая трансфармацыя сацыяльнай і палітычнай сістэм Францыі, якая адбылася ў канцы XVIII стагоддзя, у выніку якой быў знішчаны стары парадак і Францыя з манархіі стала рэспублікай дэ-юрэ свабодных і роўных грамадзян. Дэвіз — Свабода, роўнасць, братэрства. Пачаткам рэвалюцыі стала ўзяцце Бастыліі 14 ліпеня 1789 года, а яе заканчэннем розныя гісторыкі лічаць 27 ліпеня 1794 (Тэрмідарыянскі пераварот) або 9 лістапада 1799 года (Пераварот 18 брюмера).

Напалеонаўскія войны

Напалеонаўскія войны — войны, якія вяліся Напалеонам I з рознымі дзяржавамі Еўропы, калі ён быў Першым консулам і імператарам (лістапад 1799 — чэрвень 1815). У 1812 г. Напалеон са сваім войскам прыйшоў з вайной і на беларускую зямлю. Гэта вайна стала сапраўды вялікай трагедыяй для беларускага народа, які страціў у баях, ад голаду і разрухі мільён чалавек — кожнага чацвёртага …

Венскі кангрэс

Венскі кангрэс 1814—1815 гг. — агульнаеўрапейская канферэнцыя, падчас якой была выпрацавана сістэма дагавораў, накіраваных на аднаўленне феадальна-абсалютысцкіх манархій, разбураных французскай рэвалюцыі 1789 года і напалеонаўскімі войнамі, і былі вызначаны новыя межы дзяржаў Еўропы.

Паўстанне дзекабрыстаў

Паўстанне дзекабрыстаў — спроба дзяржаўнага перавароту, якая адбылася ў Пецярбургу, сталіцы Расійскай імперыі, 14 (26) снежня 1825 года. Паўстанне было арганізавана групай дваран-аднадумцаў, многія з іх былі афіцэрамі гвардыі. Яны паспрабавалі выкарыстоўваць гвардзейскія часці для недапушчэння ўступлення на трон Мікалая I. Мэтай змоўшчыкаў было скасаваньне самадзяржаўя і адмена прыгоннага права. Паўстанне ашаламляльна адрознівалася ад змоў эпохі палацавых пераваротаў па сваіх мэтах і мела наймацнейшы рэзананс у расійскім грамадстве, аказаўшы значны паўплыў на грамадска-палітычнае жыццё.

Першая опіумная вайна

Першая опіумная вайна 1840—1842 — вайна Вялікабрытаніі супраць імперыі Цын. Мэтай ангельскіх войскаў была абарона гандлёвых інтарэсаў Вялікабрытаніі ў Кітаі і пашырэнне гандлю, у першую чаргу опіюмам (адсюль назва), якому перашкаджала кітайская палітыка забароны марскі гандлю.

Англія змагла наладзіць масіраваную пастаўку опіуму на тэрыторыю Кітая, атрымліваючы велізарныя матэрыяльныя каштоўнасці, золата, срэбра і мех. Акрамя таго дасягалася і ваенна-стратэгічная мэта — разлажэнне кітайскай арміі, чынавенства, народа, страту імі волі да супраціву. У выніку, з мэтай пазбавіцца ад разбэшчвальнага ўплыву опіуму і выратавання краіны, кітайскі імператар ў 1839 годзе пачаў масіраваную аперацыю па канфіскацыі і знішчэнню запасаў опіюму ў Кантоне.

Каланіяльныя суда з грузам опіуму проста пачалі тапіць ў моры. Фактычна гэта была першая ў свеце спроба барацьбы з наркагандлем на ўзроўні дзяржавы. Лондан адрэагаваў вайной — пачаліся Опіумныя вайны, Кітай пацярпеў паразу і вымушаны быў прыняць кабальныя ўмовы ангельскай дзяржаўнай наркамафіі. Гэта прыносіла ангельскай эліце велізарныя прыбытку, у тым ліку і Брытанскай каралеўскай сям’і. Страты для Кітая былі страшныя: у наркатычным дурмане гінулі цэлыя пакаленні, плюс інтэлектуальная і фізічная дэградацыя народаў. Толькі ў 1905 годзе ўлады Кітая змаглі прыняць і пачаць выконваць праграму паэтапнай забароны опіуму. Да цяперашняга часу ў Кітаі самая жорсткая ў свеце антынаркатычная палітыка, а барацьба з наркотыкамі — найважнейшая задача дзяржавы.

Падсадзілі на опіум і ангельскіх працоўных — прыкладна 5 % насельніцтва Англіі.

Паўстанне сіпаяў

Паўстанне сіпаяў (таксама Індыйскае народнае паўстанне 1857—1859, Сіпайское паўстанне) — мяцеж індыйскіх салдат супраць унутреіндыйскай палітыкі ангельцаў у 1857—1859 гадах. Паўстанне пачалося на поўначы ад Бенгаліі да Пенджаба і ў цэнтральнай Індыі. Асноўная ініцыятыва была распачатая з боку арміі і незадоўга да гэтага адхілены ад улады махараджа, але ў некаторых абласцях яго падтрымалі сяляне, і яно ператварылася ў агульнае паўстанне. Дэлі быў захоплены паўстанцамі, аднак пазней быў акружаны і ўзяты англічанамі. Паўстанне паклала канец ўлады Брытанскай Ост-Індскай кампаніі і прывяло да замены прамым праўленнем ангельскай кароны. Паўстанне выклікала бурную хвалю самых разнастайных водгукаў, як у ангельскіх прэсе і літаратуры (уключаючы ультррасісцкія выказванні Чарльза Дзікенса), так і за яе межамі (асабліва ў Францыі), дзе пэўныя колы выказваліся за саюз з Расійскай імперыяй з мэтай выцяснення Вялікабрытаніі з Азіі.

Грамадзянская вайна ў ЗША

Грамадзянская вайна ў ЗША (вайна Поўначы і Поўдня; англ. American Civil War) 1861—1865 гадоў — вайна паміж штатамі Поўначы і 11 рабаўладальніцкага штатамі Поўдня. Баявыя дзеянні пачаліся з абстрэлу форта Самтер 12 красавіка 1861 года і завяршыліся здачай рэшткаў арміі паўднёўцаў пад камандаваннем генерала К. Сміта 26 мая 1865 гады. У ходзе вайны адбылося каля 2 тысяч бітваў. Вынік вайны — адмена рабства.

Першая сусветная вайна

Першая сусветная вайна 1914—1918 гг. — адзін з самых крывавых узброеных канфліктаў у гісторыі чалавецтва. Пачаткова вайна вялася 8 краінамі, у канцы — 38 з агульнай колькасцю насельніцтва звыш 1,5 млрд чал. Працягвалася 51 месяц і 2 тыдні, чалавечыя страты ўсіх бакоў каля 9,5 млн забітых, каля 20 млн параненых.

Лютаўская рэвалюцыя

Лютаўская рэвалюцыя 1917 года ў Расіі — падзеі ў Петраградзе, у выніку якіх імператар Мікалай II адрокся ад пасады. Рэвалюцыйныя падзеі ахапілі перыяд канца лютага — пачатку сакавіка 1917 г. (па юліянскім календары, які дзейнічаў у той час у Расіі). Лютаўская рэвалюцыя пачалася як стыхійны пратэст народных мас, якому спрыяў і востры палітычны крызіс у вярхах, рэзкая незадаволенасць ліберальна-буржуазных колаў самадзяржаўнай палітыкай цара. Хлебныя бунты, антываенныя мітынгі, дэманстрацыі, стачкі на прамысловых прадпрыемствах горада наклаліся на незадаволенасць шматтысячнага сталічнага гарнізона, які далучыўся да народных мас. У выніку да ўлады прыйшоў Часовы ўрад (2 (15) сакавіка 1917 — 26 кастрычніка (8 лістапада) 1917).

Кастрычніцкая рэвалюцыя

Кастрычніцкая рэвалюцыя (іншыя назвы: «Кастрычніцкі пераварот», «Кастрычніцкае паўстанне», «Бальшавіцкі пераварот») — адна з найбуйнейшых палітычных падзей XX стагоддзя, якая паўплывала на далейшы ход сусветнай гісторыі. У выніку рэвалюцыі пачалася Грамадзянская вайна, быў звергнуты Часовы ўрад, і да ўлады прыйшоў ўрад, сфармаваны II Усерасійскім з’ездам Саветаў, абсалютная большасць дэлегатаў якога складалася з бальшавікоў.

Перадзел свету

Падчас перадзелу пасляваеннага свету, многія еўрапейскія краіны акупавалі дзяржавы Афрыкі, Азіі і Блізкага Усходу, тым самым, заклаўшы перадумовы кровапралітным узброеным канфліктам у наступныя гады.