Оркі

Оркі (англ.: Orcs) — істоты ў казках народаў Заходняй Еўропы і ў сучасных творах жанру фэнтэзі. Оркі маюць вялікае падабенства з гоблінамі і ўваходзяць у лік «стандартных» відаў істот у фэнтэзі.

Орк у Базыля Джамбатысты

У сусветнавядомага казачніка Базыля Джамбатысты з Неапаля, які жыў у XVII стагоддзі, у кнізе «Казка казак, ці Забава для малых дзяцей» чытаем наступнае апісанне орка:

І прыйшоў да падножжа гор, ды такіх высокіх, што з аблокамі гулялі ў чахарду, хто каго вышэй. І тут, на каранях таполі, каля вусця пячоры, высечанай у скале, сядзеў орк; і — матухна мая — які ж ён быў страшны! Быў ён маленькага росту і пачварны целам, з галавой больш індзейскага гарбуза. Твар у гузах, зрослыя бровы, вочы касыя, пляскаты нос, ноздры — як дзве дзіркі ў прыбіральным месцы, рот — як млын, з двума ікламі даўжынёй да каленяў, грудзі валасатыя, рукі — як ткацкае матавіла, крывыя ногі, а ступні шырокія, як гусіныя лапы. А калі сцісла, падобны ён быў на дэмана, як малююць на карцінах, дзе яго архангел Міхаіл кап’ём паразіў, на агароднае пудзіла, на соннае насланнё, на злы прывід, што словамі немагчыма апісаць, а хіба толькі сказаць, што ён навёў бы дрыжыкі на Роланда, нагнаў жаху на Скандэрбега і прымусіў бы збляднець самага адпетага вясковага драчуна.

Паходжанне слова

У жанр фэнтэзі оркаў увёў Джон Толкін у рамане «Уладар кольцаў». Сам Толкін сцвярджаў, што ўзяў слова «orc» са 112 верша сярэднявечнай паэмы «Беавульф», дзе ёсць слова «orcneas» — «Падводныя пачвары» (слова з’яўляецца гапаксам паэмы, трактоўкі яго сэнсу і этымалогіі разыходзяцца: паводле некаторых з іх частка -neas адбываецца ад гоцкага naus або старанарвежскага nár, якія азначаюць «труп» і «мярцвяк», або ад староанглийского -né, вытворнага ад nebbed — «мярцвяк на ложку»). У пазнейшых лістах і некаторых неапублікаваных працах Толкін пісаў гэтае слова як «ork».

Класік амерыканскай дзіцячай літаратуры Лаймэн Фрэнк Баўм увёў у свае творы аб краіне Оз выглядаюць экстравагантна, лётае, нязлой істота Орк (у арыгінале — the Орков). Па словах Орка, знакомящегося з галоўнымі героямі, ён жыве ў сваёй уласнай краіне Оркинии (у арыгінале — Orkland). Ён дапамагае героям, перавозячы іх на сабе па небе. У прыватнасці, пра гэта можна прачытаць у аповесці «Страшны з краіны Оз», апублікаванай яшчэ ў 1915 г.

Оркамі ў Англіі называлі нарманаў. Даслоўна орк азначае чужаземец, які нясе зло і смерць (гл. паэму «Бітва пры Гасцінгсе»). У старажытнарымскай міфалогіі Орк (Orcus) — адно з імёнаў Аіда, бога апраметнай. Па распаўсюджанай версіі, ангельскае orcneas можа быць звязана з лацінскім orcus, хоць Толкін выказваў сумневы ў гэтым.

Оркі Міжзем’я

Оркі Міжзем’я былі злосным народам, які падпарадкоўваўся Цёмнага Уладару і складалі яго орды. Гэта былі цемнаскурыя істоты з ростам сярэднестатыстычнага мужчыны, створаныя з самых крыважэрных жывёл і закатаваных Мелькарам эльфаў. Пры іх стварэнні Цёмны Уладар — Моргат — дапусціў памылку, фатальную для оркаў і троляў. Іх стварэнне адбывалася ў цемры, таму оркі, хоць, у адрозненне ад троляў, і не камянеюць, але моцна слабеюць на святле. Пасля гэты недахоп быў выпраўлены Саруманам, які стварыў разнавіднасць — урук-хай.

Сучасны тыпаж оркаў

У далейшым оркі сталі папулярныя ў раманах фэнтэзі і гульнях, пабудаваных на іх аснове, часцяком як асобны ад гоблінаў выгляд. Традыцыйнае апісанне орка ў сучасных творах фэнтэзі прыкметна адрозніваецца ад гоблінаў Толкіна і адбываецца, у асноўным, з правілаў настольных гульняў D&D і Warhammer (Прычына зялёнага колеру). Оркаў апісваюць як высокіх, моцных, ваяўнічых істот з аліўкава-зялёнай скурай, вялікімі ікламі і плоскімі, як у малпаў, насамі. Іх часта надзяляюць варварскай культурай і стэрэатыпна атрыбутыкай вікінгаў або качавых народаў (напрыклад, гунаў або манголаў), часта ў спалучэнні з элементамі культуры індзейцаў. У большасці выпадкаў оркі маюць буйное целасклад і добра развітую мускулатуру.

Традыцыйна оркі выступаюць як антаганісты эльфаў, ім прыпісваюцца розныя негатыўныя характарыстыкі: крыважэрнасць, скудоумие, ваяўнічасць, падступства, вероломность, схільнасць да канібалізму і г . д. У некаторых сеттингах, такіх як «Готыка», оркі — антаганісты людзей. У большасці выпадкаў небяспека, якая зыходзіць ад оркаў, заключаецца ў іх колькасці, сіле і лютасьці, а не ў вайсковым ўменні. Армія оркаў часцей за ўсё ўяўляе сабой дрэнна арганізаваную, хаатычнай сілу. Орочьи камандзіры часта апісваюцца як моцныя харызматычныя лідары, але дрэнныя стратэгі.

У апошні час, як у літаратуры жанру фэнтэзі, так і ў камп’ютарных гульнях, стэрэатып оркаў як «монстраў» часта парушаецца, і гэты выгляд паўстае ў больш станоўчым святле. У гульнях серыі Аллоды, The Elder Scrolls оркі выступаюць як дастаткова прыязныя істоты, не адрозныя маральна ад іншых відаў, за іх таксама можна гуляць, хоць яны па-ранейшаму маюць варварскую культуру і атрыбутыку. Ў сусвеце Lineage II оркі з’яўляюцца выглядам, якія валодаюць буйнымі памерамі (на галаву вышэй за чалавека), шэра-зялёнай скурай, незвычайнай сілай, але не занадта спрытным. У літаратуры оркі ўпершыню выступілі станоўчымі істотамі ў орочьем цыкле раманаў Стэна Нікалса.

У гульнях серыі Might & Magic

Асобны, нестандартны вобраз оркаў назіраецца ў другой, чацвёртай гульнях серыі Heroes of Might and Magic, а таксама ў гульнях Might and Magic II: Gates to Another World і Might and Magic IV: Clouds of Xeen. Там оркі намаляваныя ў абліччы выродлівых свиноподобных гуманоідаў. У астатніх жа гульнях «геройскай» серыі оркі выглядаюць па-рознаму: у Heroes of Might and Magic III яны маюць цалкам традыцыйны выгляд і зялёную скуру; у Heroes of Might and Magic V яны з’яўляюцца незалежным выглядам істот з нядрэнным складам розуму, маюць аранжавую або карычневую скуру і пазіцыянуюцца як полулюди-паўдэманы. Акрамя таго, культура гэтых оркаў нагадвае цюркскіх і мангольскай культуры. І оркі тут паўстаюць у выглядзе самых заклятых ворагаў дэманаў і з’яўляюцца, у цэлым, станоўчымі персанажамі.

У гульні Heroes of Might and Magic V: Tribes of the East распавядаецца аб паходжанні орков. Падчас вайны з дэманамі ў горадзе Шахибдия ў злачынцаў кроў улівалі дэманаў, каб стварыць выгляд воінаў-рабоў. Калі вайна скончылася, оркаў зрабілі рабамі, але мудры орк Куньяк разам з шаманам Бату здолелі вызваліцца з кайданоў «Сталёвых Мужоў» і заснавалі сваё племя. Яго нашчадак Курак працягнуў справу продка: вызваліў астатніх оркаў-рабоў і знішчыў горад Герцагства Варона. Пры новым хане Готае яны аб’ядналіся з іншымі росамі Асхана і выбілі ненавісных ўсіх дэманаў.

У гульні Might & Magic Heroes VI оркі гуляюць тую ж ролю, што і ў папярэдняй гульні серыі, пры гэтым з’яўляючыся вернымі сябрамі герцагства Грыфона. У гэтай гульні культура оркаў створана з упорам на ацтекскую, магчыма з-за іх пражывання на выспах у джунглях. Асабліва ярка гэта выяўляецца ў абліччы Сноходцев і Воінаў-Ягуараў.

У Might and Magic: Heroes VII оркі зноў вяртаюцца ў якасці играбельный фракцыі. Ролю ў іх аналагічная такой у Heroes VI. Але ў гэты раз з’яўляецца новая іх разнавіднасць — «Пустынныя оркі», якія вандруюць па пустыні Сахаара на поўдзень ад краіны чараўнікоў. Гэтыя оркі створаны пад уплывам арабскай і бедуінскай культуры (цюрбан на галовах ваяроў, атрыбуты абароны ад спякоты, зачыняюць асобы гарпу вэлюму, і так далей).

Такім чынам на дадзены момант у абноўленай сусвету Heroes of Might and Magic існуе тры разнавіднасці оркаў: Стэпавыя, якія пражываюць на прасторах Ранаара; Астраўныя, якія жывуць на архіпелагу Пао; і Пустынныя, вандроўныя па пясках Сахаары.

У сусвеце Warcraft

У гульнях Warcraft: Orcs & Humans і «Warcraft II: Tides of Darkness» оркі намаляваныя бязлітаснымі монстрамі, апантанымі ідэяй захопу свету Азерот. Яны ўступаюць у разлютаваную вайну з Альянсам, які спрадвечна жыве ў Азероте. У абедзвюх гульнях оркам у пачатку спадарожнічае поспех, але ў канцы яны церпяць канчатковы разгром.

У Warcraft III: Reign of Chaos пазнаецца, што оркі былі совращены і паняволеныя дэманічным Палаючым Легіёнам, які выкарыстаў іх як марыянетак для знішчэння Азерота. Оркі першапачаткова з’яўляюцца высакароднай расай, якая мае свае законы, асновы і правілы. І яны, адраджаючы сваё высакароднае пачатак, вызваляюцца ад згубнага ўплыву Легіёна. Пачынаючы з гэтай гульні оркі паўстаюць станоўчымі персанажамі. Характэрна, што ў Warcraft III некаторыя лідары оркаў (майстры мячоў) нагадваюць самураяў і нават носяць імёны, падобныя на японскія (Самуро, Гэндзюрос, Дзюбей).

У World of Warcraft оркі прапануюцца гульцу ў якасці адной з рас, за якія можна гуляць.

Гл. таксама

• Оркі (Warhammer 40,000)
• Гобліны
• Тролі

Літаратура

• Цюленяў. П. Бестыярыюм. Оркі і гобліны Архівавана 1 сакавіка 2009. // Свет фантастыкі. — № 6; лютага 2004.