Троя

Троя (грэч. Τροία, Τροίη, хец. Taruisa; турэцк.: Truva), інакш званая І́ліян (грэч. Ἴλιον,) — старажытнае ўмацаванае паселішча ў Малой Азіі, ва ўзбярэжжа Эгейскага мора, недалёка ад уваходу ў праліў Дарданэлы. Гэта горад, апеты ў паэме «Іліяда», аўтарам якой лічыцца Гамер. Падзеі, апетыя Гамерам, у цяперашнім паданні гісторыкаў, ставяцца да крыта-мікенскай эпохі (Троя VII). Народ, які засяляў Трою, у старажытнагрэчаскіх крыніцах мянуецца тэўкрамі.

Троя*
Troy**
Сусветная спадчына ЮНЕСКА
Краіна	Турцыя
Тып	Старажытны горад
Крытэрыі	ii, iii, vi
Спасылка	849
Рэгіён***	Турцыя
Гісторыя ўключэння
Уключэнне	1998  (22 сесія)
* Міжнародная канвенцыя «ЮНЕСКА» ** Назва ў афіцыйным англ. спісе *** Рэгіён па класіфікацыі ЮНЕСКА

Назва

карта Траады

Імя «Троя» фігуруе ў хетскіх архівах як Таруіша. На егіпецкай стэле часоў Рамзэса III згаданая яго перамога над марскім народам «турша». Гэтая назва часта супастаўляюць з народам «тэрэш», згаданым некалькі раней на знакамітай стелле Мернептаха. Адзінствы ў меркаваннях аб тым, ці былі гэтыя прышэльцы траянцамі, у навуковым міры не назіраецца.

Перш выказваліся меркаванні, што тэрміны «Троя» і «Іліян» маглі пазначаць розныя гарады адной і той жа старажытнай дзяржавы, альбо адзін з гэтых тэрмінаў мог пазначаць сталіцу, а іншы — уласна дзяржаву, і «зліліся» у адзін тэрмін толькі ў «Іліядзе». Такі пункт гледжання не пазбаўленны падстаў, паколькі ў «Іліядзе», у сваю чаргу, вылучаюцца фрагменты з раўналежнымі сюжэтамі, гэта значыць, магчыма, узыходзячыя да розных пераказванняў аднаго і таго жа сюжэту; да таго ж, «Іліяда» паўстала шмат стагоддзяў пасля падзей Траянскай вайны, калі шматлікія дэталі маглі забыцца.

Археалогія Троі

Тоеснасць узвышша Гісарлык з гамераўскай Трояй усталяваў Генрых Шліман, першым мэтанакіравана даследвалы гэты ўчастак у канцы XIX стагоддзя. Большасць яго знаходак цяпер захоўваюцца ў Пушкінскім музеі (Масква), а таксама ў Дзяржаўным Эрмітажы. Да цяперашняга часу археолагі выявілі на тэрыторыі, асацыяванай з старажытнай Трояй, сляды дзевяці крэпасцей-селішчаў, існавалых у розныя эпохі.

Першае з знойдзеных на месцы Троі паселішчаў (так званая Троя I) уяўляла сабой крэпасць дыяметрам меней 100 м і, відавочна, існавала на працягу доўгага перыяду. Да гамераўскай эпохі ставіцца сёмы пласт, які ўяўляе Трою ў выглядзе шырокага (пляцам звыш 200 тыс. кв. м.) паселішча, абнесенага дужымі сценамі з дзевяціметровымі вежамі. Буйныя раскопкі 1988 г. паказалі, што насельніцтва горада ў гамераўскую эпоху складала ад шасці да дзесяці тысяч жыхароў — па тых часах, вельмі вялікі лік.

Дзевяць асноўных пластоў старажытнай Троі

• Троя I (3000-2600 гг. да н.э.): Першае Траянскае паселішча, дыяметрам 100 м, было забудавана вельмі прымітыўным жыллём з гліняных цаглін. Судзячы па пакінутых слядах, яно загінула падчас пажару.
• Троя II (2600—2300 гг. да н.э.): Наступнае паселішча выглядае больш развітым і багатым. У 1873 годзе нямецкі археолаг Шліман выявіў у гэтым пласце знакаміты траянскі скарб, які складаўся з шматлікай зброі, медных цацанак, частак каштоўных упрыгожванняў, залатых пасудзін, магільных пліт дагістарычнага перыяду. У III тысячагоддзі да н.э. гэтая высокаразвітая культура была таксама знішчаная пажарам
• Троя III—IV-V (2300—1900 гг. да н.э.): Гэтыя пласты сведчаць аб перыядзе заняпаду ў гісторыі старажытнага горада.
• Троя VI (1900—1300 гг. да н.э.): Горад павялічыўся ў дыяметры да 200 метраў. Селішча стала ахвярай моцнага землетрасення 1300 г. да н.э.
• Троя VII-A (1300—1200 гг. да н.э.): Да гэтага перыяду ставіцца знакамітая Траянская вайна. Пазней афіняне разрабавалі і разбурылі паселішча.
• Троя VII-B (1200—900 гг. да н.э.): Паўразбураная Троя была захопленая фрыгійцамі.
• Троя VIII (900—350 гг. да н.э.): У гэты час горад засялялі аліанскія грэкі. Цар Ксеркс наведваў тады Трою і прынёс тут у ахвяру больш за 1000 галоў быдла.
• Троя IX (350 г. да н.э. — 400 г. н.э.): Даволі буйны цэнтр эліністычнай эпохі.

Мова і пісьменнасць

Пытанне аб мове Гектара і Прыама даўно займае вучоных. Некаторыя старажытнагрэчаскія гісторыкі меркавалі, што іх прамова магла быць блізкая фрыгійскай. Затым выказвалася меркаванне, што жыхары гамераўскай Троі былі продкамі этрускаў. У сярэдзіне 1980-х гг. Н. Н. Казанскі апублікаваў некалькі абломкаў гліняных пасудзін з Троі з незразумелымі знакамі, нагадвалымі крыцкі ліст — ён назваў гэтыя знакі траянскім лістом. Аднак, па меркаванню іншых спецыялістаў, гэта маглі быць не надпісы, а толькі перайманне пісьменнасці.

У 1995 г. у пластах Троі VII быў выяўленны друк з лувійскімі іерогліфамі. У спалучэнні з апошнімі дадзенымі аб тым, што імёны Прыама і іншых траянскіх герояў хутчэй за ўсё маюць лувійскае паходжанне, у навуковым міры ўсё больш укараняецца меркаванне аб тым, што старажытныя траянцы казалі на лувійскім дыялекце. У выпушчанай у 2004 годзе Оксфардскім універсітэтам манаграфіі Іаахім Латач прыходзіць да высновы, што лувійская мова была афіцыйнай мовай гамераўскай Троі. Пытанне аб паўсядзённай мове траянцаў пакуль застаецца адчыненым.

Народы T-K-R і T-R-S, меркавана атаясняныя з тэўкрамі (сінонім траянцаў) і траянцамі (або тырсенамі?), згадваюцца ў надпісах эпохі Рамзэса II сярод «народаў мора».

Гл. таксама

• Заходнеанаталійская цывілізацыя
• Траянская вайна
• Траянскі конь
• Эфіопы, міфалогія
• Аповесць пра Трою

Літаратура

• Гиндин Л. А. Население Гомеровской Трои, 1993.
• Гиндин Л. А., Цымбурский В. Л. Гомер и история Восточного Средиземноморья. М. 1996.
• История древнего Востока, ч. 2. М. 1988.

Спасылкі

• Ілюстраваная археалагічная гісторыя Троі (на англ. мове)