Karlo I, kralj Engleske

Karlo I (19. novembar 1600 – 30. januar 1649) bio je vladar Engleske, Škotske i Irske od 27. marta 1625. do njegovog pogubljenja 1649. Bio je drugi sin škotskog kralja Jakova VI. Nakon što je njegov otac naslijedio engleski tron 1603. godine, on se preselio u Englesku gdje je proveo veći dio svog života. Postao je nasljednik engleskog, škotskog i irskog prijestolja nakon smrti njegovog starijeg brata Henrika Fridrika, princa od Velsa, 1612. Nakon neuspješnog pokušaja ženidbe sa španskom princezom 1623, ženi se dvije godine kasnije s francuskom princezom Henrikom Marijom.

Karlo I
Kralj Engleske, Irske i Škotske
Vladavina	27. mart 1625 - 30. januar 1649
Prethodnik	Jakov I i VI
Nasljednik	de jure Karlo II de facto Oliver Cromwell (kao lider Commonwealtha)
Krunidba	2. februar 1626
Supružnik	Henrika Marija od Francuske
Djeca	Karlo II, kralj Engleske Marija Henrika od Engleske Jakov II, kralj Engleske Henrik, vojvoda od Gloucestera Henrika Ana od Engleske
Dinastija	Stuart
Otac	Jakov I, kralj Engleske
Majka	Ana od Danske
Rođenje	19. novembar 1600.
Smrt	30. januar 1649.

Nakon dolaska na prijestolje, Karlo se posvađao sa Parlamentom Engleske, koji je nastojao da ograniči njegova kraljevska prava. Karlo je vjerovao u Božansko pravo kraljeva i mislio je da može vladati prema svojoj savjesti. Mnogi njegovi podanici su bili protiv njegove politike, posebno zbog naplate poreza bez parlamentarnog pristanka. Njegove postupke su smatrali postupcima apsolutne monarhije. Njegova vjerska politika, koja je bila naklonjena rimokatoličkoj crkvi, je regenerisala antipatiju i nepovjerenje reformisanih grupa kao što su puritanci i kalvinisti. Njegovi pokušaji da prisilili crkvu Škotske da usvoji anglikansku praksu je dovela do Biskupskih ratova, jačanja moći engleskog i škotskog parlamenta i ubrzavanja njegove propasti.

Karlo se od 1642. godine borio protiv vojske engleskog i škotskog parlamenta u Engleskom građanskom ratu. Nakon poraza 1645. godine, predao se škotskoj vojsci koja ga je predala engleskom parlamentu. Karlo je odbio da prihvati zahtjeve tamničara za ustavnom monarhijom, i privremeno je pobjegao iz zatočeništva u novembru 1647. godine. Pobjegao je na ostrvo Wight gdje je kovao zavjeru kako bi se vratio na tron. Nakon što je Oliver Cromwell konsolidovao svoju kontrolu u Engleskoj, Karlo je uhvaćen i pogubljen zbog veleizdaje u januaru 1649. godine. Ukinuta je monarhija i proglašena je republika pod nazivom Commonwealth Engleske. Monarhija je obnovljena 1660. godine kada na vlast dolazi Karlov sin, Karlo II.

Mladost i razdoblje do vladavine

Rođen je u palači Dunfermline 19. novembra 1600. godine kao drugi sin engleskog kralja Jakova I i Ane od Danske. Bio je prilično nerazvijeno dijete, pa se navodi da nije mogao hodati niti govoriti do dobi od tri godine. Kada je u martu 1603. godine umrla engleska kraljica Elizabeta I, a njegov otac postao kralj Engleske, Karla su zadržali u Škotskoj na medicinskoj skrbi jer su smatrali da bi put od Škotske do Engleske mogao biti koban za njegovo zdravlje. U Englesku je došao tek 1604. godine. Kada je odrastao Karlo je bio visok svega 162 centimetra.

Njegov stariji brat, Henrik Fridrik, bio je službeno proglašen nasljednikom krune i dobio titulu princa od Velsa, dok je Karlo 1605. godine dobio titulu vojvode od Yorka. Dvije godine prije, u Škotskoj je dobio titulu vojvode od Albanyja. Godine 1612. Henrik Fridrik umro je od tifusa, čime je Karlo postao službeni nasljednik krune, pa je 1616. dobio titulu princa od Velsa.

Karlo je bio pod velikim uticajem Georgea Villiersa, 1. vojvode od Buckinghama, omiljenog dvorjanina i savjetnika njegovog oca. Sa Villiersom je 1623. godine krenuo u Španiju, kako bi dogovorili eventualni brak između Karla i španske princeze, kćerke kralja Filipa III. Kako su na španskom dvoru zahtijevali da se Karlo preobrati na katoličanstvo, brak je odbijen. Obojica su nakon povratka u Englesku od Jakova I zahtijevali objavljivanje rata sa Španijom.

Vraćajući se iz Španije, Karlo je u Parizu upoznao Henriku Mariju, sestru francuskog kralja Luja XIII. Pon povratku u Englesku zatražio je od parlamenta da mu odobri brak sa Henrikom Marijom, što je ovaj i učinio.

Vladavina

Karlo I, portret Anthonisa van Dycka

Karlo je preuzeo kraljevske ovlasti 27. marta 1625. godine nakon očeve smrti, a 13. juna iste godine vjenčao se sa Henrikom Marijom. Prvi parlament izabran nakon njegove inauguracije u maju te godine bio je protivan njegovom braku sa Henrikom Marijom jer je smatrao da će katolkinja na mjestu kraljice uticati na Karla, te ukinuti ograničenja vjerskih sloboda za katolike i potkopati protestantizam kao službenu vjeru. Karlo je okrunjen 2. februara 1626. godine u Westminsterskoj opatiji, ali sam, budući da Henrika Marija kao katolkinja nije prisustvovala protestantskoj krunidbenoj ceremoniji i nije krunisana kao kraljica pratilja.

Protestantske sumnje u Karla povećale su se nakon što se okružio osobama sklonim Katoličkoj crkvi, a naročito klerikom Richardom Montaguom koji je u jednom svom pamfletu napao Calvinovo učenje. Tim pamfletom Montagu je postao ozloglašen među tada vrlo uticajnim puritancima u parlamentu. Karlo je Montagua uzeo u zaštitu što je dodatno pojačalo sumnje i neprijateljstvo prema njemu.

Sukobi sa parlamentom

Jedna od Karlovih preokupacija tokom vladavine bila je vanjska politika. Želeći pomoći mužu svoje sestre Elizabete, Fridriku V, izbornika Palatinata, koji je upravo bio izgubio češku krunu. Zaratio je sa španskim kraljem Filipom IV, što mu je bila želja još od njegova neslavnog boravka u Madridu, kada je pokušao isprositi ruku njegove sestre. Nadao se da će katolički španski kralj, usput, intervenisati kod cara Svetog Rimskog Carstva i vratiti Fridrika na češki tron.

Međutim, i u slučaju rata sa Španijom, Karlo i parlament nisu našli zajednički jezik. Naime, parlament je preferirao jeftin pomorski napad na španske kolonije u Novom Svijetu, u nadi da bi se pljačkom španskog blaga moglo finansirati rat sa Španijom. Karlo je, sa druge strane, preferirao agresivniji (i skuplji) rat na kontinentu, pa mu je parlament izglasao nedovoljna novčana sredstva za takav rat, a i onemogućio ga u autonomnom prikupljanju sredstava za svoje potrebe što su vladari prije njega mogli činiti. Karlo se oglušio na tu odluku parlamenta te postupio mimo te odluke.

Tokom januara 1629. godine otvoreno je drugo zasijedanje parlamenta tokom Karlove vladavine. U svjetlu nedavnog ubistva vojvode od Buckinghama Karlo je taj parlament nazvao buntovnim. Jedna od glavnih tema tog zasijedanja bio je slučaj jednog građanina kojem je sva imovina bila konfiscirana budući da je odbio platiti kralju prilikom njegova autonomnog prikupljanja sredstava za rat protiv Španije. Parlament je izglasovao rezoluciju kojom je svakog onoga ko plaća kralju porez i davanje koje nije odobrio parlament proglašava "izdajicom i neprijateljem". Karlo je time bio onemogućen u provođenju svoje ratne politike pa je razriješio parlament.

Rat sa Španijom završio se krajnje nepovoljno po Englesku, najviše zahvaljujući nesposobnosti vojvode od Buckinghama. Karlo je potakao nove nemire uvođenjem poreza sa kojim se parlament nije složio. Iako je njime uspio sakupiti nešto novca potrebnog za nove vojne pohode, vojvoda od Buckinghama ga je spiskao u još jednom vojnom fijasku. Vojvoda od Buckinghama je ubijen 23. augusta 1628. godine i njegovom smrću završeni su katastrofalni ratovi, ali ne i sukobi između Karla i parlamenta po pitanjima poreza i religije.

Vladavina bez parlamenta

Karlo je odlučio postati finansijski nezavistan od parlamenta, te je sklopio mir sa Francuskom i Španijom, a narednih jedanaest godina vladao je apsolutistički, bez parlamenta. Te godine poznate su kao "jedanaest godina tiranije".

Vladajući bez parlamenta Karlo je nastavio svoju politiku nemilosrdnog uvođenja novih nameta kako bi popunio svoju kraljevski blagajnu. Pri tome je u upotrebu vratio davno zaboravljene feudalne propise njegovih prethodnika koji su bili opterećujući za narod, a i djelovali kao anahronizam. Tako je novčano kaznio sve koji nisu prisustvovali njegovoj krunidbi 1626. godine, a novce je prikupljao i na druge nepopuarne načine što je izazvalo revolt i otpor. Mnogi su se pokušali oduprijeti plaćanju, a kažnjavanje je ovisilo o Karlovoj "dobroj volji", jer je porez, prema njegovom tumačenju, bio kraljevska privilegija i pravo.

Vjerski sukobi

Karlo I iz 1631. godine

Karlo je imao namjeru Anglikansku crkvu udaljiti od učenja Jeana Calvina i preusmjeriti ju u nešto tradicionalnijem smijeru. Važan uticaj na Karla po tom pitanju imao je njegov politički savjetnik, William Laud, nadbiskup canterburyjski. U tom smislu je 1633. godine Karlo započeo nepopularne vjerske reforme koje su Englesku crkva trebale izmijeniti u ceremonijalnom dijelu liturgije. Nadbiskup Laud je vjersku ujednačenost pokušao osigurati otpuštanjem svećenstva koje nije pristajalo uz reforme, te gašenjem i zabranjivanjem puritanskih vjerskih organizacija. To su bili otvoreno neprijateljski potezi prema svim novim vjerskim tendencijama koje su nastajale u krilu kalvinističkog vjerskog pokreta u Engleskoj i Škotskoj u tom vremenu.

Dodatno ulje na vatru dolijevalo je uvođenje posebnih sudova koji su trebali kažnjavati protivnike vjerskih reformi, a kazne su sezale do fizičkog mučenja, jedino isključujući smrtnu kaznu. Bezakonje i voluntarizam tih sudova ponekad su premašivali sva bezakonja i samovolje njegovih prethodnika. Optužene su redovito privodili na sud bez optužnice, osuđivani su bez suočavanja sa svjedocima, a priznanja su dobijana mučenjem.

Prve godine Karlove jedanaestogodišnje apsolutističke vladavine odlikovale su se relativnim mirom u kojem su tek pojedinačni otpori pokazivali nezadovoljstvo naroda i vjerskih krugova. Međutim, kada je Karlo svoju vjersku politiku pokušao provesti u Škotskoj suočio se sa brojnim teškoćama. Uvođenje novog molitvenika u vjerski obred Škotske crkve shvaćeno je kao nametanje anglikanskog modela u Škotsku, što je izazvalo otpor nižeg svećenstva. Godine 1638. ovaj otpor kulminirao je smjenom Karlu lojalnog biskupa i uvođenjem prezbiterijanske vlade u Škotskoj crkvi pomoću koje je Karlu nelojalno niže svećenstvo upravljalo crkvom. To je Karlo shvatio kao pobunu i ustanak protiv kraljevske vlasti.

Godine 1639. izbio je Prvi biskupski rat. Karlo je bezuspješno pokušao novac sakupiti oporezivanjem svojih podanika. Rat je završio ponižavajućim porazom u junu iste godine, pa je Karlo bio primoran zagarantovati građanske i vjerske slobode svojim škotskim podanicima. Vojni neuspjeh u ovome ratu označio je kraj Karlove vladavine bez parlamenta. Godine 1640. bio je primoran opet sazvati sjendicu parlamenta kako bi povećao prihode i prevladao finansijsku krizu. Bilo je to prvo sazivanje parlamenta nakon jedanaest godina samovoljne vladavine znane kao "jedanaest godina tiranije", a sve zahvaljujući njegovoj nemilosrdnoj poreznoj politici i vjerskim reformama pod uticajem canterburyjskog nadbiskupa Williama Lauda.

Sukob sa Škotskom i ponovno sazivanje parlamenta

Na zasjedanju parlament i Karlo su zauzeli različite stavove o ugovoru između Karla i Škota. Usprkos tome što je Karlo pristao obustaviti svoju kontroverznu poreznu politiku, a parlament pristao povećati novčana izdvajanja za nastavljanje Karlove ratne politike, neslaganje je nastalo kad je parlament potegao pitanje kraljevskih zlouporaba vlasti tokom jedanaest godina svoje apsolutističke vlasti. Kako Karlo opet nije našao zajednički jezik sa parlamentom, u maju 1640. godine ga je opet razriješio i nastavio sa svojom samovladom. U međuvremenu Karlo je pokušao poraziti Škote, ali taj je pokušaj neslavno propao. Ponižavajućim ugovorom potpisanim u septembru 1640. godine Karlo je morao pristati platiti troškove škotske vojske koje je ona imala braneći se od njegovih napada.

Svi ovi događaji uzrokovali su u studenom 1640. ponovno sazivanje parlamenta. Da bi došao do prijeko potrebih novčanih prihoda Karlo je u februaru 1641. pristao na mnoge parlamentarne zahtjeve kao što su obvezivanje kralja da barem jednom u tri godine mora sazvati parlament, a ukoliko ga ne sazove parlament bi se mogao sam sazvati. U maju iste godine pristao je na novi zahtjev parlamenta prema kojem parlament ne može biti razriješen bez vlastitog pristanka. Nadalje, Karlo je dao formalni pristanak na pogubljenje njegovih najbližih saradnika Thomasa Wentwortha i Williama Lauda, ukidanje svih svojih samovoljnih poreznih propisa i omraženih kraljevskih sudova.

Tokom mjeseca novembra 1641. parlament je Karla optužio za zlouporabe tokom njegove samovoljne jedanaestogodišnje vladavine što je izazvalo nove napetosti, a situacija se pogoršala iste godine i protiv-protestantskim ustankom u Irskoj. Karlo je okupio vojsku radi suzbijanja ustanka ali parlament je, bojeći se da Karlo vojsku ne iskoristi radi pacifikacije svojih protivnika u Engleskoj, donio odluku kojom je Karla razvlastio od zapovijedanja vojskom. Karlo na to nije želio pristati.

Kako bi spriječio kralja da raspušta ga tako često, parlament je izglasao Aktove o disoluciji, koji su propisivali da se parlament mora sastajati najmanje jednom u tri godine, i to u odsutnosti kralja ako je potrebno. Karlo je ubrzo počeo popuštati zahtjevima parlamenta, te se složio sa aktom koji je određivao da ga ni on kao kralj ne može raspustiti ukoliko se članovi parlamenta ne slože. Uskoro je bio primoran autoritizirati egzekuciju Williama Lauda, svoga dotadašnjeg saveznika i savjetnika. Svi propisi koje je Karlo donio za vrijeme raspuštenosti parlamenta proglašeni su nevažećim.

U novembru 1641. usvojena je lista kazni za Karlove ministre čije su odluke bile klasifikovane kao zloupotreba kraljevskih ovlasti koje je Karlo počinio tokom svoje vladavine bez parlamenta. Tenzije su dostigle vrhunac u trenutku pobune Iraca koju je ugušila vojska, ali mnogi članovi Doma naroda bojali su se da će je Karlo poslije upotrijebiti protiv samog Parlamenta. Karlo je odbio sljedeći zakon kojeg je parlament pokušao usvojiti, a sastojao se od oduzimanja kralju zapovjedništvo nad vojskom.

Ratni sukobi

Kada su do Karla stigle glasine da parlament namjerava njegovu kraljicu Henriku Mariju optužiti za zlouporabe vlasti, Karlo je poduzeo drastične korake. Zapovijedio je hapšenje petero članova parlamenta koje je optužio za veleizdaju, a 4. januara 1642. naoružane jedinice pod kraljevim zapovjedništvom upale su u parlament iz kojeg su Karlovi protivnici već bili pobjegli. Ovaj kraljev potez građani Londona smatrali su nečuvenim, pa su čvrsto stali na stranu parlamenta što je u daljnjem toku događanja bilo vrlo bitna činjenica. Karlo se više nije osjećao sigurnim u Londonu pa ga je sa obitelji ubrzo napustio.

Otvoreni sukob još u tom trenutku nije počeo, ali su se obje strane počele ubrzano naoružavati. Karlo je svoje sjedište dvora uspostavio u Oxfordu odakle je nadzirao sjever i zapad zemlje, a parlament je imao sjedište u Londonu odakle je kontrolirao jug i istok zemlje. Građanski rat počeo je 25. oktobra 1642. Bitkom kod Edgehilla i nastavljen je s promjenjivom srećom tokom 1643. i 1644. godine kada je u bici kod Nasebyja vojna ravnoteža preokrenuta u korist parlamenta i njegovih pristaša.

Nakon bitke kod Nasebyja došlo je do opsade Karlovog sjedišta Oxforda zbog čega je Karlo u aprilu 1646. morao pobjeći. Istog mjeseca škotska pobunjenička vojska je u Newarku zarobila Karla. Škoti su sa snagama parlamenta postigli sporazum temeljem kojeg su Karla 1647. godine izručili njegovim protivnicima.

Karla su tokom zarobljeništva prebacivali na nekoliko mjesta a cijelo vrijeme njegova zatočeništva trajali su pregovori o njegovu statusu. Karlov plan bio je prebaciti se u inostranstvo ili pod nadzor nekoga ko mu je naklonjen. Karlo se pokušavao sporazumjeti sa različitim stranama ali je sa škotskim prezbiterijanskim pobunjenicima postigao sporazum pristajući na njihove zahtjeve. Škoti su, stoga, stali na stranu rojalističkih snaga.

Rojalisti su se digli na ustanak u julu 1648. godine čime je počeo drugi dio građanskog rata, a Škoti su, u dogovoru sa Karlom, napali Englesku. U područjima gdje škotske snage nisu prodrle ustanci su od strane snaga odanih parlamentu vrlo brzo bili ugušeni. Međutim, porazom škotskih snaga u bici kod Prestona 1648. godine rojalisti su izgubili rat.

Suđenje i pogubljenje

Smaknuće Karla I

Zarobljenog Karla su krajem 1648. premjestili u dvorac Windsor. Kao odgovor na Karlovo organiziranje ustanka iz zatočeništva parlament je svojom odlukom formirao sud koji bi mu sudio. Još dok je u prvom navratu bio zarobljen parlament je bio spreman ponuditi mu časnu odstupnicu no nakon posljednjih događanja smatrali su ga odgovornim za neopravdano krvoproliće i odlučili su mu suditi.

Suđenje Karlu pod optužbom za veleizdaju počelo je 2. januara 1649. godine, ali on se nije želio upuštati u spor jer je smatrao da niti jedan sud nema jurisdikciju nad njim budući da je on krunjenjem i pomazanjem dobio vlast od Boga. Dana 29. januara 1649. godine donešena je presuda kojom je Karlo zbog veleizdaje osuđen na smrtnu kaznu. Stratište na kojem će biti izvršena dekapitacija izgrađeno je u palači Whitehall.

Karlo je javno pogubljen 30. januara 1649. godine. Tada jedan od čelnika parlamentarnih snaga, Oliver Cromwell, zapovijedio je da se Karlova glava prišije na tijelo kako bi ga obitelj mogla pokopati. Karlo je pokopan noću 7. februara 1649.

Nakon obaranja monarhije državom je vladalo Državno vijeće čiji je član bio Oliver Cromwell. On je kasnije stekao titulu lorda generala parlamentarne vojske. Parlament kojeg je Karlo bio sazvao 1640. godine i koji je protiv njega digao pobunu raspušten je 1653. godine Cromwellovom odlukom. Cromwell je od tada bio poznat kao lord protektor Engleske, Škotske i Irske. Nakon njegove smrti 1658. godine naslijedio ga je nesposobni sin, Richard Cromwell, što je utrlo put ponovnom okupljanju parlamenta 1659. godine, te restauraciji monarhije.

Potomstvo

Sa Henrikom Marijom Karlo je dobio devetero djece, od kojih je preživjelo tri sina i tri kćeri:

• Karlo II, koji ga je naslijedio
• Marija Henrika Stuart, brakom princeza od Oranje
• Jakov II i VII, koji je naslijedio brata
• Elizabeta Stuart, umrla sa četrnaest godina
• Ana Stuart, umrla sa tri godine
• Henrik Stuart, vojvoda od Gloucestera
• Henrika Ana Stuart, brakom vojotkinja od Orléansa (kroz koju se Karlova linija nastavila)

Vjeruje se da je Karlo I imao jednu vanbračnu kćerku začetu prije braka sa Henrikom Marijom, zvanu Joanna Brydges.

Naslijeđe

Po dolasku njegovog sina, Karla II, na tron, Karlo I je kanoniziran kao jedini post-reformacijski svetac Engleske crkve i osnovan je kult "Kralja mučenika".

Tadašnja britanska kolonija u Sjevernoj Americi, Karolina, a na čijem području su današnje američke države Sjeverna i Južna Karolina, su nazvane po Karlu I. Sjevernije, na području SAD-a, u današnjoj američkoj državi Virdžiniji po Karlu su nazvani Cape Charles, Charles River, te dva historijska okruga iz kojih svoje ime vuče današnji okrug u toj državi, Charles City County.

Prethodi:	Kralj Engleske, Irske i Škotske	Slijedi:
Jakov I i VI		Karlo II

Reference