Porez

Ekonomija portal Odjeljak posvećen ekonomiji

Porez je finansijska naplata, ili druga nametnuta obaveza, koju svaki pojedinac ili pravni entitet mora plaćati državi ili funkcionalnom ekvivalentu državi (npr. plemena). Porezi su najizdašniji dio javnih prihoda.

Pojmovno određivanje poreza u pravilu polazi od toga da se radi o općem, prinudnom i bez protivnaknade davanja u novcu, koje se utvrđuje prema poreskoj snazi obaveznika, a čija sredstva se koriste od strane države radi pokrića općih potreba i interesa.

Postoje različite vrste poreza koji se mogu kvalificirati prema različitim kriterijima. U tom smislu treba voditi računa o poreznoj snazi i drugim subjektivnim okolnostima, s obzirom na to porezi se dijele na subjektivne (porez na dohodak pojedinca ili porodice) i objektivne (porez na neki dio imovine).

Postoji nekoliko vrsta poreznih oblika:

• Porez na dohodak
• Porez na dobit
• Porez na dodatu vrijednost
• Porez na promet
• Porez na imovinu
• Akcize

Također dijele se na neposredne i posredne.

Neposredni porezi su oni kod kojih se porezni obaveznik izravno oporezuje i gdje je porezno obaveznik istovremeno i porezni destinator, tj. osoba koja bi trebala da snosi teret poreza.

Posredni porezi imaju negativan uticaj na raspodjelu dohotka, i oni zastupaju stanovište da su porezni obaveznik i porezni destinator različite osobe. Porez se dalje dijele na specifične i ad valorem poreze.

Specifični porezi se plaćaju po jedinici proizvoda, a ad valorem u postotnom iznosu porezne osnovice.

Prema redistributivnom učinku porezi se dijele na proporcionalne, progresivne i regresivne. Kod progresivnih poreza porezna stopa raste brže od porezne osnovice, kod proporcionalnih taj je rast isti, dok je kod regresivnih porezni rast stopa sporiji od rasta porezne osnovice

Također se može navesti i vrsta poreza koji se nazivaju paušalni, to su oni koji se plaćaju unaprijed u utvrđenom iznosu, pa zbog toga njihova visina ne ovisi o ponašanju poreznih obaveznika.

Svrha i efekti

Osnovna svrha ubiranja poreza je finansiranje budžeta i propisanih nadležnosti države i njenih jedinica. Porezi su najvažniji izvor budžeta i bez njih država ne bi mogla da funkcionira i finansira javna dobra i zajedničke potrebe, kao što su odbrana, zaštita svojine i prava građana, javni red i mir, obrazovanje, zdravstvo, infrastruktura i slično. Pored ovog glavnog cilja, drugi ciljevi oporezivanja su: a) redustribucija dohotka ili imovine, gdje se neki građani opterećuju porezom više, a drugi manje, b) destimuliranje neželjenog ponašanja, kao potrošnje duhana i alkohola kroz visoke akcize, i/ili c) ugradnja stabilizatora ukupnog dohotka zemlje kroz progresivno oporezivanje, kako vjeruju neki ekonomisti. Važna osobina pojedinih poreza je vrsta poreske stope. Ona može biti proporcionalna, kada stopa ostaje ista bez obzira na rast dohotka, progresivna, kada stopa raste sa povećanjem dohotka, i regresivna, kada se stopa smanjuje sa povećanjem dohotka.

Opća pravila oporezivanja

Važno mjesto u poreskoj teoriji i politici zauzimaju i opća pravila oporezivanja koja je u finansijskoj teoriji istaknuo Adam Smith, a najšire su u upotrebi načela A. Wangera.

A. Wanger je istaknuo svoja četiri poznata poreska načela, a to su:

• finansijsko
• ekonomsko-političko
• socijalno-političko
• administrativno-političko

Finansijsko načelo, odnosi se na finansijsko oporezivanje. Postoje dva zahtjeva ovog načela a to su:

• izdašnost poreza, treba da obezbjedi dovoljno radi pokrića javnih prihoda
• elastičnost poreza, oni trebaju da automatski budu u skladu sa konjukturnim kretanjima u privredi

Ekonomsko političko načelo, insistira na ekonomskom efektu oporezivanju. Imaju dva zahtjeva:

• izvor poreznog izvora, što znači da forme oporezivanja treba da budu racionalne i da se ne mijenjaju kako ne bi došlo do poremećaja u privredi.
• vođenje računa o učincima pojedinih poreza, tj. porezi trebaju da budu stimulativni

Socijalno-političko načelo, odnosi se na oduzimanje moći poduzeća i građana od strane države. I u ovom načelu postavljaju se dva osnovna zahtjeva ovog načela, a to su:

• općenitost poreza, znači da su svi građani dužni da snose poreski teret
• ravnomjernost poreza, što znači da se poreske obaveze raspoređuju prema ekonomskim mogućnostima obaveznika, s obzirom na to koriste se različite poreske stope:

1. proporcionalne su one stope ostaju iste nezavisno od rasta poreske osnovice, plaćeni porez raste jednako sa osnovicom
2. progresivne stope rastu u manjem ili većem intezitetu sa rastom poreske osnovice, pa plaćeni porez progresivno raste sa rastom osnovice
3. degresivne stope su slične progresivnim samo je razlika u tome što se ovdje uzima najveća stopa pa se onda ide ka manjim stopama, što bi značilo da poreska osnovica opada

Administrativno-političko načelo oporezivanja poznaje također dva zahtjeva, a to su:

• određenost poreza, to znači da se trebaju da utvrde osnovni elementi poreza u zakonu kao što su: obaveznik, osnovica, stopa, oslobađanja i olakšice, obračun i naplata.
• ugodnost plaćanja, što znači da se rokovi za plaćanje poreza prilagođavaju obavezniku da bi mogao lakše da podnese poreski teret.
• jeftinoća ubiranja poreza, tj. ekonomičnost što predstavlja manje izdatke čime se neposredno umanjuje njihov finansijski neto.

Ovi zahtjevi su u skladu su sa savremenim tretiranjem alokacije, redistribucijske i stabilizacijske politike javnih finansija.

Jednakost u oporezivanju

U normativnoj teoriji oporezivanja postavlja se pitanje na koji način izvršiti podjelu poreza da bi se ostvarila jednaklost poreznih obaveznika. U tom smislu A. Smith je istakao svoja četiri kanona u kojim je ukazao na taj problem kao i mogućnost rješavanja te problematike. I on govori o dva pristupa na kojima se temelje sva dotadašnja razmatranja ovog pitanja, a to su:

1. načelo koristi i
2. načelo porezne snage.

Prema načelu koristi porez bi trebali biti svojevrsna cijena tih dobara. Prednost ovog načela je što povezuje javne prihode i javne rashode. Načelo korisnosti ne može primijeniti jednu vrlo važnu kategoriju javnih rashoda, a to transferi. Kod zadovoljavanja mješovitih dobara primjena načela korisnosti je prihvatljiva (npr. odnosi na nadoknadu za korištenje usluga javnog prevoza, aerodromske usluge).

Načelo porezne snage je suprotno načelu korisnosti, ono je pitanje jednakosti u raspodjeli poreznog tereta.

Proporcionalni, progresivni, regresivni porez

Proporcionani porez je onaj porez gdje sa rastom porezne osnovice u istoj mjeri raste i porezna stopa. Progresivni porez je onaj gdje s rastom porezne osnovice porezna stopa raste brže. Regresivni porez je onaj gdje s rastom porezne osnovice porezna stopa sporije raste.

Direktni i indirektni porez

Direktni porez bi bio gdje su porezni obaveznik i porezni destinater iste osobe (Porez na dohodak, porez na dobit, porez na imovinu). Indirektni porezi su oni u kojima postoji prevaljivanje poreza (Porez na promet).

Također pogledajte

• Globa
• Sistem javnih prihoda

Vanjski linkovi

• WikiCPA.com članci o porezima
• TaxAlmanac Arhivirano 23. 7. 2008. na Wayback Machine
• Porezna fondacija
• Enciklopedija za investitore