Gusle

Gusle su narodni gudački instrument raširen među narodima Balkana kamo je dopro možda iz zapadne Azije preko Bizantije oko 8.-9. vijeka. Prave se najčešće od jednog komada orahova, hrastova, borova ili javorova (gusle javorove) drva. Sastoje se od donjeg izdubljenog dijela u obliku uzduž razrezane kruške, nazvanog varjača (vagan, korito itd.) i vrata koji završava glavom sa izrezbarenim likom životinje, historijske ličnosti i sl. Na varjači je razapeta tanka štavljena koža u koju je užeženo 5-10 rupica, glasica. Radi bolje rezonancije su urezane rupice u obliku krsta i na poleđini varjače. Žica, obično jedna rjeđe dvije, načinjena od strune konjskog repa, napeta je preko konjića i na donjem dijelu varjače pričvršćena o zapinjaču (uvo) a na gornjem kraju vrata o ključ (zavijač). Na gudalu od tanka pruta napeta je tetiva obično konjske strune. Zvuk gusala je mehak i elegičan poput zvuka viole. Na guslama sa jednom žicom mogu se proizvesti 4 do 5 tonova. Gusle sa dvije žice javljaju se vrlo rijetko u sjevernoj Dalmaciji, Lici i sjeverozapadnoj Bosni. Gusle služe samo za pratnju pjevanja.

Guslari, u nekim krajevima zvani i guslači, su posebna kategorija među izvođačima narodnih pjesama. Vještiji i sposobniji, te zato i poznatiji guslari, dobro poznaju stare junačke pjesme. U novije vrijeme neke tekstove su naučili iz štampanih pjesmarica. Vole da pjevaju i šaljive pjesme, rugalice; znaju i novije pjesme, ponekad ih sami sastavljaju. Premda takvi guslari relativno često sviraju, oni nisu profesionalni pjevači uz gusle, pa gotovo nikad ne primaju plate za svoje izvedbe. Manje vješti guslari također često i rado pjevaju uz gusle, najviše u užem krugu porodice, rodbine i prijatelja. Profesionalni guslari se sreću rijetko, i to najviše na pazarima. Guslari pjevaju prirodnim glasom i neškolovanom tehnikom. Napjev im nikada nije stalan; to je neprekidna improvizacija prema određenim ritmičkim i melodijskim šablonima, koje je guslar poprimio od svojih predaka ili ih sam oblikovao. Napjevi epskih pjesama uglavnom su silabičnog karaktera. Mogu da budu neustaljeni, tj. toliko promjenljivi da se ne mogu svesti na neke osnovne šablone. Ustaljeni napjevi najčešće obuhvataju svega jedan stih, ili se sastoje od najviše dva šablona melostiha koji se izmjenjuju po nekom redu ili slobodno. U ustaljenim kao i u neustaljenim napjevima postoje posebni počeci i završeci pjevanja. Javljaju se i konstrastirajući šabloni, spontano, na mjestima koja ne mogu unaprijed da se predvide. Navedena obilježja napjeva vrijede u prvom redu za područje Bosne i Hercegovine. U pjevanju uz gusle kod Srba J. Erdeljanović je opazio tri stila pjevanja. Prvi, sasvim jednostavan, kada pjevač pripovijeda otegnutim glasom; u drugom stilu pjevač posljednja 2 - 3 sloga stiha dosta otegne i spusti glas; u trećem stilu on slogove izgovara kratko, bez otezanja, jakim glasom, a pred posljednjim slogom načini kratak predah, pa tek onda taj slog izgovara gotovo nečujnim glasom. Guslari pjevaju gotovo isključivo u deseteračkim stihovima. Između ritma stiha i napjeva postoji organska povezanost, akcenti i dužine slogova teksta se odražavaju u ritmičkoj strukturi i melodijskom kretanju napjeva. Izrazita trohejska tendencija u izmjenjivanju naglašenih i nenaglašenih slogova deseteračkog stiha posebno se ukazuje u ritmičkim šablonima napjeva. Zbog potrebe predaha u pjevanju, guslari na različite načine grupišu stihove. Jasan znak takvih odlomaka su instrumentalne međuigre. Broj stihova u tim odlomcima je vrlo različit. Svirkom na guslama pjevač ponekad želi također istaći značajnije mjesto u tekstu pjesme. Izrazitija svirka javlja se i onda kad se pjevaču u času prekine nit pamćenja teksta; samom svirkom završava guslarska pjesma. Prvi zabilježeni podatak o guslarima datira iz 1415., a govori o srpskom guslaru na poljskom dvoru. B. Kuripečić u svom Itinerariumu (1531.) pominje narodne pjevače i guslare. U kasnijim vijekovima se dosta često navode u historijskim dokumentima. Poznati guslari u prošlosti su bili Andrija Kačić-Miošić (Starac Milovan), vladika Petar Petrović Njegoš, knez Miloš, Tešan Podrugović, Filip Višnjić, Ćor-Huso Husović, Janko Milić, Ivo Bojčin Jovićević, Petar Perunović, Jevrem Ušćumlić, Tanasije Vučić i Ivan Meštrović; vrlo rijetko pjevaju žene. Drugi svjetski rat i dešavanja u poslijeratnoj izgradnji su snažno potakli aktivnost guslara-hroničara i čuvara narodne svijesti. Novi tekstovi zadržali su u mnogim krajevima stare napjeve i svirku, premda su to gotovo redovno samo rimovani deseterci, drugačijeg stila nego što su bili tekstovi starih junačkih epskih pjesama. Zahvaljujući razvoju gramofonske industrije, u vrijeme SFRJ su se pojavili mnogi novi guslari, čiji su snimci nalazili relativno veliku prođu. Među tim su guslarima u Crnoj Gori: Boško Vujačić, Branko Perović, Milivoje Mujo Nikčević, Radoman Zarubica, Blažo Čaušević, Vojin Radusinović, Slavko Lazarević, Branko Berilazić, Luka Karadžić i Milorad Vujović, u Bosni i Hercegovini: Željko Šimić, Mladen Zeković, Jovan Čepić, Rade Jamina, Slavko Kontić, Vaso Karlaš i Kosta Plakalović, u Srbiji: Slavko Aleksić, Dušan Dobričanin, Milan Filipović i Rajko Tomović, a u Hrvatskoj Milan Krajina. Tokom ratova 1990-ih gusle su često korišćene za opisivanje ratnih dešavanja iz ugla nacionalista i proslavljanje ratnih pobjeda.

Gusle najviše koriste Crnogorci i Srbi dok kod Hrvata guslarska tradicija zamire i još se nalazi u Dalmatinskoj zagori i Hercegovini. Bošnjačkih guslara danas gotovo i nema, ali su u historiji zabilježeni. Na begovskim dvorovima i čardacima su uvijek gostovali guslari i upravo uz gusle su se izvodile bošnjačke junačke pjesme o Mustaj-begu Ličkom, Hrnjicama, Banjalučkom boju, Aliji Džerzelezu, četovanju u Lici, boju pod Ozijom, opsadi Kandije itd.

Literatura

Opća enciklopedija Jugoslavenskog leksikografskog zavoda
Leksikon jugoslavenske muzike