Kraško polje

Kraško polje ili polje u kršu je geološki fenomen, i predstavlja najveća udubljenja u krečnjačkim terenima. Termin kras dobio je naziv po geografskoj oblasti, koja se nalazi na granici između Italije i Slovenije. Oblast je ograničena potezom Monfalkone – Trst – Pivka – Postojna – Vipava – Gorica. U Italiji ta oblast se naziva Karso (Carso).

U Dinarskom kršu, u odnosu na ostale kraške regije, javlja se najveći broj klasičnih polja u kršu. Znameniti istraživač bio je Jovan Cvijić. Stoga su pojmovi polje, dolina i uvala iz jezika južnoslavenskih naroda prihvaćeni u međunarodnoj krškoj terminologiji. Tokom vremena riječ “polje” dobila je posebno značenje u nauci. Od prvobitnog pojma koji se odnosio na ravne prirodnom ili umjetnom vegetacijom pokrivene površine, danas on označava krški površinski oblik i svaku prostranu kršku ravnicu obrubljenu krečnjačkim brdovitim terenima. Kraška polja javljaju se širom svijeta, ali najčešće na području Sredozemlja u Grčkoj, Italiji, Francuskoj, Španiji, Maroku, Turskoj, Sloveniji, Hrvatskoj (tzv. Lička polja, grupa od pet kraških polja, te Gacko polje), Bosni i Hercegovini te Crnoj Gori. U Aziji su polja česta u Turskoj i Iranu, a nekoliko kraških polja postoji i u Kini. Polja u kršu brojna su na Jamajci, Kubi i u Portoriku te u Kanadi (u području Nahanni), dok se u SAD-u spominje samo jedno polje (Grassy Cove [en] u državi Tennessee).

Način postanka

Postala su kombinovanim tektonskim djelovanjem u vrijeme mezozoika (rasjedi). Nakon toga, djelovanjem riječne erozije i kraškim procesom korozije, rjeđe samo spajanjem kraških uvala, nastao je današnji oblik polja.^[1] Pojedina kraška polja kao Popovo polje razvila su se iz riječnih dolina.

Kraški proces karakteriše se razvojem na velikim površinama. U pitanju su stotine i hiljade kvadratnih kilometara. Najvažniji uslov za odvijanje hemijskog procesa korozije jest topivost stijenske mase u vodi. Najzastupljenije rastvorljive stijene u prirodi su karbonatne stijene (krečnjaci i, u manjoj meri, dolomiti). Kraški proces se može, razvijati i na gipsu, anhidritu, ležištima soli, itd. Te stijene izgledaju vrlo čvrsto i otporno, ali voda ih nagriza. Proces je dugotrajan, razvija se u vremenu koje se mjeri geološkim mjerilima vremena. Sama voda je vrlo slabo hemijski aktivna. Međutim reakcijom sa ugljen-dioksidom iz vazduha, gradi se ugljena kiselina, čija je rastvaračka moć u odnosu na čistu vodu povećana i stotinu puta. Ugljena kiselina deluje na kalcij-karbonat koji gradi krečnjačke stijene. Rezultat reakcije je kalcij-bikarbonat, veoma nepostojano jedinjenje.^[2] Hemijska jednačina kraškoga procesa glasi:

CaCO₃ + H₂O + CO₂ ↔ Ca²⁺ + 2HCO₃^2-

To znači da se kalcijev karbonat (CaCO₃) u dodiru s vodom (H₂O) i ugljen-dioksidom (CO₂) raspada na jone kalcija (Ca²⁺) i hidrogen-karbonata (HCO₃^2-). Tako se karbonatne stijene tope, i nestaju. Zbog korozije, u kršu ima vrlo mnogo šupljina. Prošupljenost je jedno od glavnih obilježja stijena kraških prostora, a rezultat su brojni različiti oblici reljefa.

Oblici reljefa

Površinski oblici reljefa

Površinski oblici reljefa kraških polja su: polja, škrape, vrtače i uvale.^[3]

Škrapa je nadzemna udubina u kršu, nastala otapanjem (korozijom) stijena uz vodu, žljebovitih, rebrastih i oštrih oblika.

Vrtača je udubina sa plodnim tlom, promjera do 200 metara i dubine do 10 metara.

Uvala je udubljenje ili veća zatvorena depresija, dužine i do 1000 metara, sa plodnim tlom na dnu (obično je to crvenica). Nastala je kroz duži vremenski period od više vrtača.

Podzemni oblici reljefa

Podzemni oblici reljefa su: jame, pećine i ponori.

Jama je prvenstveno vertikalno udubljenje do 1000 metara, ali ih ima i vodoravnih. Nastala je kao posljedica geoloških procesa, djelovanja vode (obično vodoravne jame) i drugih uticaja na krečnjačko tlo. U njoj se obično nalaze stalaktiti ((grčki jezik: stalaktites, (Σταλακτίτης) - kapanje)) i stalagmiti.^[4]^[5]

Pećina je horizontalna udubljenja. Može biti: prosta, razgranata sa više kanala i u grupi sa više pećina u grupi (Ledenica i okolne pećine u Grahovskom polju). Morfološki se sastoji od ulaza, kanala i dvorane. Ukrasi su joj: stalagmiti (sa dna), stalaktiti (sa vrha) i stalagnati (kombinovano). Reprezentativni primjer pećine u kraškom polju je Vjetrenica.

Ponor je udubina sa rijekama ponornicama, sa mnogo vode kroz stijene.^[6]

Tla kraških polja

Raznolika tla kraških polja nastala su uz utjecaj pedogenetičkih faktora iz različitih spoljnih sredina: geosfere, biosfere, atmosfere i naročito hidrosfere.

Krečnjačko-dolomitni kamenjari

Krečnjačko-dolomitni kamenjari imaju međunarodni naziv Litosol. Po WRB klasifikaciji definišu se kao Lithic Leptosol. Neki ih nazivaju i sirovim kamenim tlom. Na ovom tlu dominiraju čiste stijene koje su praktično bez vegetacije. Na njemu se pojavljuju veće ili manje pjege sa plitkim tlom od 1 – 2 cm. debljine. Kamenjari su zastupljeni i nazaravnjenim formama ili blažim nagibima. Za ova tla karakteristična su veoma velika propustljivost vode. Hemijsko trošenje je slabo izraženo. Tlo ima neutralnu reakciju a površinski sloj je siromašan hranjivima.

Crvenica

Ovo tlo je karakteristično po boji koju uzrokuje mineral hematit. Međunarodni naziv za je Terra rossa. U WRB sistemu se naziva Rhodic Cambisol. Gornji sloj je po teksturi ilovasta glinuša. Drugi sloj je nešto zbijeniji dok treći sloj prelazi u matični supstrat.Dubina mu varira u prostoru ovisno o matičnom supstratu i reljefskom položaju. Dosta se lako obrađuje, propušta vodu i prozračno je. Reakcija mu je neutralna do slabo kisela. Naročito je siromašno fosforom.

Močvarno glejno tlo

Močvarno glejno tlo ili euglej dobilo je naziv iz ruskog jezika od riječi glej što znači mulj. U WRB sistemu nazivaja se Gleysol. Zbog visokog nivo podzemnih voda zadržava se najčesće tokom cijele godine. Suha i mokra faza se naizmjenično mjenjaju. Gornji dio profila je zasićen vodom samo u jednom dijelu godine. Ima nepogodne fizičke osobine, po teksturi je glinuše. U kontaktu s vodom bubri i postaje nepropusno za vodu. Po hemijskom sastavu heterogeno je i moge biti karbonatno i kiselo tlo.

Aluvijalna tla

Nazivaju se još i fluviosoli a taj naziv im potiče iz latinskog jezika. U WRB sistemu se označavaju kao Fluviosoli. Aluvijalna tla nastaju nanošenjem i taloženjem nošenih materijala duž plavne terase rijeke, koja zaostaju nakon plavnog vala. Fluviosoli se redovno obnavljaju novim nanosima. Ovi nanosi imaju organomineralne komponente takoda je za ova tla karakteristična velika plodnost. U uslovima jačeg vlaženja ova tla prelaze u močvarno glejna. Ova tla se veoma razlikuju po teksturnom sastavu, počevši od ilovastih i pjeskovito-ilovastih, koja su veoma povoljna do jako glinovitih koja su nisu povoljna.

Smeđa tla

Smeđa tla nazivaju se i kalkokambisoli. Po WRB sistemu definišuse kao Calcic Cambisol. Nastaju dugotrajnim procesom iz crnice, oslobađanjem gline iz krečnjačkog supstrata. Sadržaj humusa u njemu jako varira. ^[7].

Kraška polja i voda

U kraškim poljima postoji dvostruki režim voda. Tokom kišnog režima od oktobra do juna, u polje pristižu znatne količine vode. Slijevaju se sa okolnih padina, ili izbijaju iz krških vrela po obodu polja, a jedan dio vode dolazi rijekama sa drugih područja. Takav slučaj su Trebišnjica i Zalomka, koje izviru sjeverno od Gatačkog polja i svoje vode gube u Popovom i Nevesinjskom polju. Tada se stvara jezero različite veličine i trajanja. Narod ga naziva i blato (Mostarsko, Buško). Dubina ponekad doseže i 30 metara. U velikoj poplavi 1883. god. na Popovu polju je bilo 350 miliona m3 vode. Voda se u prosjeku zadržava po 250 dana, a rekord je 303 dana 1915. god. u Popovu polju.

S vremenom, voda se povlači s površine, a ostaju biološki vrijedna vlažna staništa i močvarni dijelovi obrasli trskom i šašom. Ova pojava zanimljiva je zbog dvojnog načina života riba. Tokom sušnog perioda ribe odlaze u podzemlje, ali malo se zna o njihovu životu u to doba godine. Vrste koje naseljavaju takva staništa imaju mogućnost prilagođavanja koja im omogućuju dulje preživljavanje u podzemlju, pa tako mogu izdržati dulje vrijeme gladovanja i podnositi nisku koncentracĳu kiseonika. Vrlo se malo zna o njihovoj biologiji tokom boravka u podzemlju.^[8]

Rijeke

Krševite planine oko polja apsorbuju znatne količine padavina koje se kroz propusnu stijenu cijede u podzemlje. Kada naiđe na nepropusnu stijenu voda ponovno izbija na površinu, obično u jednom kraju polja, u obliku jednog ili više raštrkanih izvora. Iz njih često teku rijeke, jer taloženjem lapora i gline nastaje nepropusna podloga, pa se održavaju na površini, protječući blago nagnutim poljima, slobodno vijugajući, erodirajući obale i stvarajući meandre.^[8] U drugom, nižem kraju polja rijeke naiđu na propusnu kršku stijenu, pa ponovno poniru i nastavljaju svoj put kroz kraško podzemlje. Nazivaju se ponornicama. Neke odlaze u more, gdje se pojavljuju u obliku priobalnih izvora i vrulja. Druge se vraćaju na površinu. ^[8]

Poplave

Kraška polja Dinarida mogu biti suha, ali su uglavnom podložna periodskim redovnim dugotrajnim poplavama koje su karakteristične za uslove staništa ovih jedinstvenih krajolika.^[9]

Poplave u kraškim poljima igraju ključnu,^[10] ali nedovoljno izučenu ulogu u funkcioniranju i razvoju podzemnih i površinskih krških ekosistema. Opstanak brojnih endemskih i ugroženih vrsta u poljima u kršu i u podzemnim prostorima vezanima za njih značajno je ugrožen prirodnim (klimatskim varijacijama ili promjenama), ali sve više i negativnim uticajima izazvanim različitim ljudskim djelatnostima.^[11] U tom smislu uloga inženjerskih i agrotehničkih radova na smanjivanju trajanja poplava u poljima u kršu potpuno je neistražena, ali je očito da može imati značajne negativne posljedice.^[12]

Močvare

Močvare su važni oblici površinske vode u kraškim poljima, koja se u redovnim vremenskim intervalima, u periodu poplava, pune vodom i postaju ogromne močvare. Na taj način se može steći slika o njihovim podzemnim vodotocima, koji su veoma malo istraženi i o kojima se još uvijek ne zna mnogo. Kraške močvare su dobri primjeri na kojima se vidi kako močvare regulišu vodni režim nekog područja, tako što zadržavaju, regulišu i otpuštaju vodu, i na taj način predstavljaju dragocjene resurse za ljude i druga živa bića. Održivo upravljanje vodenim ekosistemima je veoma važno, posebno u podučjima kraških polja, gdje poljoprivreda, saobraćaj, energetska i urbana infrastruktura direktno zavise od njih. Bez odgovarajućeg upravljanja močvarama, nema ni dovoljno kvalitetne vode kada i gdje je potrebna. Preko močvara, vodeni resursi postaju dostupni društvu.^[13]

Močvare su važni regulatori vodenih sistema što zahtijeva poseban i održiv sistem upravljanja.

Najveća kraška polja u Bosni i Hercegovini leže u jugozapadnoj Bosni, te zapadnom i istočnom dijelu Hercegovine, a najznačajnija su: Livanjsko polje (405 km²), Nevesinjsko polje, Popovo polje, Gatačko polje, Glamočko polje, Duvanjsko polje, Mostarsko blato i druga.^[14]