Хибчагууд

Хибчагууд (Kipchaks) (ᠬᠢᠪᠴᠠᠭ; азербайджан: qıpçaq, башкираар ҡыпсаҡ, хас. қыпшақ, Татар: кыпчаклар, узбегээр qipchoq) — тюрк гарбалай нүүдэлшэ арад түмэн^[1]. Х зуун жэлдэ мүнөө үеын баруун-хойто Казахстанай нютаг дэбисхэртэ нютаглажа, зүүн зүгтэ кимагуудтай, урда зүгтэ зүгтэ огузуудтай, баруун зүгтэ хазарнуудтай хилэлбэ^[2]. Олон аймаг омогоор хубаажа, нүүдэлэй ажахы хэбэ. Х зуун жэлэй дунда үедэ торк-огузуудые дахажа Эжэл мүрэнэй эрьедэ, Хара тэнгис ба Кавказай шадар тала нютагаар таараба. Зүүн зүгтэ Тэнгэри уулаһаа баруун зүгтэ Дунай мүрэн хүрэтэр хибчагуудай ажаһууһан газар нютагые XI—XV зуун жэлдэ «Дешт-и-Кыпчак» (Перс دشت قپچاق‎‎, ород: землѧ Половецкаꙗ). Хибчагууд нэгэдэһэн улас гүрэниие байгуулха шадаагүй. XI—XIII зуун жэлдэ хэдэ хэдэн ханай ударидаһан хибчаг аймагай холбоонууд байгаа. Гол түлэб хибчагууд мал ажахы эрхилһэншье һаа, XII зуун жэлдэ хибчаг орондо аланууд, булгарнууд ба ородуудһаа гадна хибчагуудай нэгэ хэһэг ажаһууһан хотонууд байгаа. Зүүн (Эжэл мүрэнһөө зүүн зүгэй) хибчагууд Дунда Азитай, имагтал Хорезмтэй, холбоо хэлхеэтэй байгаа. Баруун хибчагууд Оросто, Византитай, Болгаритай, Унгартай байнгын харилсаатай байдаг бэлэй.

Түрүүшынхиеэ ород түүхэшэд хибчагуудые 1054 ондо дурдана . Энэнэй һүүлдэ хибчагууд хубаагдамал ород гүнлигүүдые добтолжо, зарим ород гүнүүдтэй холбоо баряад ондоо ород нютагуудые добтолон тонобо. 1103 ба 1113 онуудта Святополк Изяславич ба Владимир Мономах хибчагуудые байлдан буталһаар хибчагууд ород нютагһаа хойшоо нүүдэжэ, удаан саг соо ородуудые добтолоогүй. Ород гүнүүд хибчагуудые дайсагналдаа урижа хибчаг хануудтай худа болоо. XII зуун жэлэй һүүл хахадһаа дайралнууд дабтан нэмэһэншье, харин ород гүнүүдэй дружинанууд добтолгонуудые хорёон тогтоохо шадаа. Монголшуудай Европодохи байлдан дахуулалтын үедэ (1223) хибчагууд өөрынгөө холбоотон байһан алануудые урбаһанай һүүлдэ монголшууд хибчагуудта Хойто Кавказда, Калка голой тулалдаанда илагдаһан байгаа.

Зүүн хибчагууд монгол сэрэгэй хэһэг боложо, Алтан Ордоной арад түмэнэй диилэнхи хуби болоод, жаахан тооной монголшуудые залгяад хэлэеэ үгөө^[3]. Алтан Ордоной тус арад зон XIV зуунай хүрэтэр хибчаг гэжэ нэрэтэй байһаншье һаа, һүүлдэнь татар, казах, башкир, карачай, кумык гэхэ мэтэ хибчаг бүлын хэлэнүүдээр дуугардаг үндэһэтэниие байгуулба^[4]. Баруун хибчагууд (половцууд) Бата ханай добтолһоной һүүлдэ Унгар ба Болгарида нүүжэ тэндэхи зондо залгигдаһан байна.

Зүүлтэ

↑ Половцы // Словарь-справочник «Слова о полку Игореве». Вып. 4. О—П / Сост. В. Л. Виноградов. — М.; Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1973. — С. 141—144.
↑ Гумилёв Л. Н. Тысячелетие вокруг Каспия
↑ «Кипчаки» в энциклопедии «Кругосвет»
↑ Баскаков Н. А. К вопросу о классификации тюркских языков // Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка. — М., 1952. — В. 2. — Т. XI. — С. 121—134.

[1] Половцы // Словарь-справочник «Слова о полку Игореве». Вып. 4. О—П / Сост. В. Л. Виноградов. — М.; Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1973. — С. 141—144.

[2] Гумилёв Л. Н. Тысячелетие вокруг Каспия

[KK-3] «Кипчаки» в энциклопедии «Кругосвет»

[4] Баскаков Н. А. К вопросу о классификации тюркских языков // Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка. — М., 1952. — В. 2. — Т. XI. — С. 121—134.

[1]

[2]

[3]

[4]