Wikipedia

Израиль

Израиль (Иврит: יִשְרָאֵל‎, Yīsrāʾēl; Араб: إِسْرَائِيل‎, ʾIsrāʾīl), албан ёһоор Израиль улас (מְדִינַת יִשְׂרָאֵל, Medīnat Yīsrāʾēl; دَوْلَة إِسْرَائِيل, Dawlat ʾIsrāʾīl) — Газар дундада тэнгисэй зүүн эрье дээрэ оршохо баруун Азиин орон юм. Хойто талаараа Ливан, зүүн хойто талаараа Сири, зүүн талаараа Йордан, баруун урда талаараа Египет оронуудтай хилэлдэг болон өөрын харисангы бага нютагиинь газар зүйн хубида өөр өөр тусхай онсолигтой. Баруун эрье болон Газын хэлтэсшье мүн зэргэлдээ оршоно. Израилиин хүн зон ехэнхи хубинь Еврей үндэһэтэн болон үүгээрээ дэлхэйн сорын ганса Еврей орон юм. Еврейшуудһээ гадна Арабай Лалын шажантад, Христосой шажантад, Друзе, Самари зэрэг үндэһэтэн, шажантанууд оршодог.

Израиль улас

מְדִינַת יִשְׂרָאֵל‎ (Иврит)
دَوْلَة إِسْرَائِيل‎ (Араб)
Түрын дуулал: Һатиква
(бур. "Найдабари; Этигэл")
Location of Israel (in green) on the globe.
1949 оной хилэ (Ногоон шугам)
1949 оной хилэ (Ногоон шугам)
Нийслэл
ба томо хотонууд
 Иерусалим
(хизаарлагданги
тоолго)[fn 1][fn 2]
31°47′N 35°13′E / 31.783°N 35.217°E / 31.783; 35.217
Албан хэлэн Иврит
Тоогдоһон
хэлэнүүд		 Араб[fn 3]
Арад түмэн
(2019)
 74.2% Еврей
20.9% Араб
4.8% бусад[15]
Шажан
(2019)
 74.2% Иудаизм
17.8% Ислам
2.0% Христ
1.6% Друзе
4.4% бусад[15]
Демоним Израилшууд
Түрэ засаг Нэгэдэмэл
парламентын
бүгэдэ найрамдаха
улас
Ицхак Һерцог
Нафтали Бенет
Яир Лапид
Мики Леви
Эстер Хают
Уласай хурал Кнессет
Түүхэ
5 hарын 14, 1948
5 hарын 11, 1948
1958–2018
Дэбиcхэр газар
• Бүхэлидөө
 20,770–
22,072 км2[a] (149)
• Уһанай хуби (%)
 2.71 (2015)[16]
Хүн зон
• Тоосоо 2024
 9,472,220[17] (99)
• Тоололго (2008)
 7,412,200[18]
• Нягтарал
 424
ДНБ (ХАШТ) 2020[21] оной тоосоо
• Бүгэдэ
 Increase $372.314 ехэ наяд
[fn 4] (51)
• Нэгэ хүндэ
 Increase $40,336 (34)
ДНБ (нэрлэһэн) 2020[21] оной тоосоо
• Бүгэдэ
 Increase $410.501 ехэ наяд
[fn 4] (31)
• Нэгэ хүндэ
 Increase $44,474[fn 4] (19)
ОТББЭ (2018) 34.8[fn 4][22]
дундаж · 48
ХХИ (2019) Increase 0.919[23]
онсо һайн · 19
Мүнгэн тэмдэгтэ Шэнэ шекель (₪)
(ILS)
Сагай бүһэ UTC+2 (IST)
• Зун (ЗС)
 UTC+3 (IDT)
Датанай формат יי-חח-שששש (AM)
үү-һһ-жжжж (МЭ)
Жолоодолгын тала баруун
Телефоной код +972
ISO 3166 код IL
Интернет домэйн .il

Мүнөөнэй Израиль улас гурбан мянга гарамгай жэлэй турша Иудын шажанай хамагай шухала ухагдахуунуудай нэгэ "Израилиин нютаг" (Eretz Yisrael)-һаа үндэһэтэй юм. Дэлхэйн нэгэдүгээр дайнай дараа Үндэһэтэнүүдэй Лигэнь "Еврей үндэһэтэндэ өөһэдын гэһэн орон" бүтээхэ зорилгоор Британиин Палестинэдэхи мандатые баталба. 1947 ондо НҮБ Палестинын мандатые Еврей, Араб хоёр уласта хубаахые баталһан байна. Арабай Барилдалгань энэ түлэблэлгые эсэргүүсэһэн болобош 1948 оной 5 һарын 14-ндэ Еврейн түрэ зуурын засагай газар Израилиие тусгаар тогтоноһоные мэдэгдэбэ. Дараань болоһон Араб-Израилиин дайнда Израиль илалта байгуулһанаар энэ уласай хилэ хизгаарые НҮБ-н хубааха түлэблэлгэдэ зааһанһаашье үлүүгөөр һунгаба. Энэ ябадалһаа хойшо зэргэлдээ оршохо олон Араб оронтой мүргэлдэжэ, үрэ дүндэнь олон томо дайн боложо үндэрлэжэ байгаа болон энэнь мүнөө хүрэтэр үргэлжэлһээр байна. Израиль улас анха байгуулагдаһанһаа хойшо, илангаяа зэргэлдээ оршохо Араб оронуудһаа түүнэй хилэ хизгаар болон бүри оршон тоготнхо эрхэнь хүрэтэр зүршэлтэй тулгарша байна. Харин Израилиинь Египет, Йордан оронуудтай энхэ тайбанай хэрээ байгуулжа, Палестинашуудтай бүри мүһэн зохисолдохо хэлэлсээр ябуулһаар байна.

2019 оной байдалаар 9 сая оршон хүн зонтой,[24] Израилиинь хүгжөөлгэтэй орон ба ЭЗХАХБ-ын гэшүүн юм.[25] Израилиинь Дунда Дурнын хамагай үндэр ажамидаралай хэмжээтэй улас[23] ба сэрэгэй болбосоролтой эрхэтэнэй хубяар,[26] дээдэ болбосоролой зэрэгтэй эрхэтэнэй хубяар,[27] ДНБ-дэ эзэлхэ һудалгаа ба хүгжөөлгын хубяар,[28] эмэгтэйшүүдэй аюулгүй байдалаар,[29] дундажа наһалалтаар,[30] шэнэлэлгэ байдалаар[31] ба аза жаргалаар[32] дэлхэйдэ түрүүлэн ябадаг.

Этимологи

Заһаха
 
Мернептахай Стела (МЭҮ 13-р зуун). Библиин археологуудай ехэнхинь иероглифуудай суглуулбариие "Израиль," гэжэ оршуулдаг, ба энэнь энэ нэрэнэй анханай дурдалга юм.

Британиин Мандатай дооро (1920–1948), энэ нютагые бүхэлидэнь 'Палестина' (Иврит: פלשתינה [א״י], бук. 'Палестина [Эрец Исраэль]') гэжэ нэрлэдэг байба.[33] 1948 ондо тусгаар тогтониһоной дараа улас 'Израиль Улас' (иврит: מְדִינַת יִשְׂרָאֵל,   Medīnat Yisrā'el [mediˈnat jisʁaˈʔel]; Араб: دَوْلَة إِسْرَائِيل, Dawlat Isrāʼīl, [dawlat ʔisraːˈʔiːl]), 'Израилиин Нютаг' (Eretz Israel), Эвер (Ебер нэрэһээ гаралтай), Сион, Иудея зэргэ дурадһан түүхэн ба шажанай бусад нэрые зүбшөөрхэгүйн дараа,[34] албан ёһоор абаһан, харин Бен-Гурионой һанал болгоһон 'Израиль' нэрые 6–3 һаналаар баталһан.[35] Тусгаар тогтонолой нэгэдэхи долоон хоногто засагай газар Израилиин эрхэтэные тэмдэглэлгын тулада "Израильшууд" гэһэн терминиие һунгаһан тухай Гадаада Хэрэгэй Министр Моше Шарет албан ёһоор мэдэгдэбэ.[36]

Израилиин Нютаг ба Израилиин Үхибүүд гэһэн нэрэнүүд нь библиин Израилиин хаанта улас ба бүхы Еврейшүүдые тусхайтаар тэмдэглэлгэдэ ашаглагдажа ерэһэн түүхэтэй.[37] 'Израиль' нэрэ (Иврит: Yisraʾel, Isrāʾīl; Септуагинта грек: Ἰσραήλ, Israēl, 'Эль (Бурхан) нэтэржэ/захиржа', гэбэшье Hosea 12:4-иин дараа 'Бурхантай тэмсэл' тайлбарилгдадаг)[38][39][40][41] энэ хэлэлгэдэ Иаков патриархда хабаардаг, ба Еврей Библиин дагуу, Ехэ Эзэнэй ангелтэй амжилтатай барилдаһанай дараа энэ нэрые үгэһэн гэгдэдэг.[42] Иаковой арбан хоёр хүбүүн нь , Израилиин Арбан Хоёр Племинууд гү, али Израилиин Үхибүүд гэгдэдэг, Израилитуудай үбгэ эсэгэнэр болоһон. Иаков ба түүнэй хүбүүд Ханаан нютагта амидарча байһан болобошье үлэсхэлэнгын уламһаа дүрбэн үеэрээ Египет руу ябахаар хашагдаһан, ба 430 жэл үргэлжэлһэн,[43] Иаковой хоёрдохи гуша хүбүүн Моисей,[44] "Гаралгын" үеэр Израилитуудые Ханаан руу бусаажа ерүүлхэ хүрэтэр. "Израиль" гэдэг үгые хамтадхаһан байдалаар дурдагдаһан хамагай эртын археологиин артифакт нь эртын Египетэй Мернептахай Стела (МЭҮ 13-р зуунай эсэсдэ табигдадаг) юм.[45]

Энэ газарые мүн Арюун Газар гэжэ нэрлэгдэдэг ба, энэнь Иудаизм, Христосой шажан, Ислам ба Бахайн шүтэлгэ зэргэ бүхы Авраамай шажануудай хубида арюун юм. Олон зуунай туршада, энэ газарые Ханаан, Джахи, Самари, Иудея, Иехуд, Иудея, Палестинын Сири ба Урда Сири гэжэ өөр олон нэрээр нэрлэдэг байба.

Түүхэ

Заһаха
Гол үгүүлэл: Израилиин Түүхэ

Эртэ балар саг

Заһаха
Нэмэлтэ мэдээсэл: Эртэ балар сагай Израиль ба Левант

1,5 сая жэлэй саада тээ мүнөөнэй Израилиин нютаг дэбисхэр дээрхи эртэ сагай хүнүүдэй хамагай эртэ урдын гэршэлэлтэ Галилейн тэнгисэй ойро Убайдияһаа олдоһон.[46] Палеолит үеын бусад дурасхаалта газаруудиинь Табун, Кесем, Манотай агынууд юм. Африкаһаа гадна олдоһон анатомиин мүнөө үеын хүнүүдэй хамагай эртэ урдын шулуужанги бол 120,000 жэлэй саана одооной Израилиин хойто хэсэгтэ амидардаг байһан Схул ба Кафзехай гоминидууд юм.[47] МЭҮ 10-р мянганай оршон Натуфиин соёл уг нютагта оршоно тогтоножо байһан.[48]

Эртэ дээрэ үе

Заһаха
Гол үгүүлэл: Эртэ сагай Израилиин ба Иудеягай Түүхэ
Нэмэлтэ мэдээсэл: Израилитууд, Израилиин хаанта улас (Самари), ба Иудейн хаанта улас
 
Томо Шулуун Барилга, Иерусалим дахи археологиин памятник

Уг газар нютагай эртын түүхэ эли бэшэ байна.[49]:104 Мүнөөнэй археологи нь Тора дахи Иошуагай номдо бэшэгдэһэн патриархууд, Гэтэлгэ ба Ханаанай дайлан абаһан тухай түүхиие ниилээд хаяжа, энэнэй орондо энэ түүхиие Израильшуудай үндэһэнэй домог гэжэ үзэдэг.[50] Орой Хүрэл зэбсэгэй үедэ (МЭҮ 1550–1200), Ханаанай томоохон хэсэг нь Шэнэ Египетэй хаанта уласда албан түлэдэг вассальна уласуудые байгуулһан, ба захиргаанай түб нь Газада байдаг байба.[51] Израильшуудай үбгэ эсэгэнэрые энэ нютагай уг эртын Семит-хэлэтэй хүнүүд багтадаг гэжэ үзэдэг.[52]:78–79 Израильшууд ба тэдэнэй соёл, мүнөөнэй археологиин мэдээнүүдэй дагуу, энэ нютагые хүсээр абаагүй, харин орондо нь Яхве дээр зангидаһан тусгаар монолатрист—дараань монотеист—шажаниие болбосоруулһанаар Ханаан үндэһэтэнүүд ба тэдэнэй соёлһоо һалаһан юм.[53][54][55][56][57][58] Археологиин артефактууд нь тосхон-мэтэ түбүүдые ниигэмые харуул жа байгаа, болобошье үлүү хизаарлагданги баялигтай ба жэжэг хүн зонтой.[59] Тосхонууд нь 300 гү, али 400 хүрэтэр хүн зонтой байһан ба,[60][61] хүдөө ажахы ба мал ажал эрхилдэг байһан, ба ехэнхидээ бэе-дааһан;[62] эдэй засагай һолилго диилэнхи байба.[63] Үзэг бэшэг мэдэгдэжэ байһан ба жэжэг газарта хүрэтэр бэшэлгэ хиихэ боломжотой байба.[64]

 
Map of Israel and Judah in the 9th century BCE

Хэзээ нэгэтэ Нэгэдэһэн монархи байһан үгынь тодорхойгүйшье,[65][66] МЭҮ 1200 оной үедэ хамаарха Мернептахай Стела дахи "Израиль"-да хабаарха сайн зүбшөөгдэһэн археологиин артефакт байдаг;[67][68][69] ба Ханааншууд нь Дунда Хүрэл зэбсэгэй үедэ (МЭҮ 2100–1550) археологиин шэнжэлгээр баталагдаһан.[70][71] Израиль ба Иудеягай хаанта уласууд хамагай эртын бии байлга ба тэдэнэй хэмжээ ба хүсэнэй талаар арсалдаан байдагшье, историкууд ба археологууд Израилиин хаанта улас МЭҮ 900[49]:169–195[72] ба Иудейн хаанта улас МЭҮ 700 ондо байһан гэдэгтэй һанал ниилэдэг.[73]

Израилиин хаанта улас нь хоёр хаанта уласһаа үлүү һалбаран хүгжэжэ байһан ба удалгүй нютагай держава болон хубилһан;[74] Омридой династиин үедэ, Самари, Галилеа, Йорданай Хүнхэрэй дээдэ хэһэг, Шарон ба Трансйорданай ехэ хэһэгые ударидажа байба.[75] Энэнь МЭҮ 720 ондо, Шэнэ-Ассириин эзэнтэ гүрэндэ эзэлэгдэхэ үедэ һүйдхэгдэһэн.[76] Дараань Иудейн хаанта улас нь эхилээд Шэнэ-Ассириин эзэнтэ гүрэн, дараань Шэнэ-Вавилоной эзэнтэ гүрэнэй вассал улас болобо.

МЭҮ 586 ондо Вавилоншууд Иудейгые эзэлбэ. Еврей Библидэ бэшэһэнээр, Соломоной сүмэ ба II Небухаднезар хаан Иерусалимые усадхажа, дараань Вавилон руу еврейшүүдые сүлэбэ. Мүн илагдалай тухай Вавилоной Хроникодо бэшэгдэһэн байдаг.[77][78] Вавилоной плен нь МЭҮ 538 ондо медо-персиин Ехэ Кир Вавилоные эзэлжэ абаһанай дараагаар эсэслэһэн.[79][80] Хоёрдохи Сүмэ МЭҮ 520 ондо баригдаһан.[79] Персиин эзэнтэ гүрэнэй нэгэ хэһэг болохо хуушан Иудейн хаанта улас нь өөр хилэтэй, жэжэг газар нютагые хамарһан Иудея можо (Йехуд Медината) болобо.[81] Туһа можын хүн зон хаанта уласайһаа нилээд агшаһан ба археологиин шэнжэлэлгээр МЭҮ 5-4-р зуунай үедэ 30,000 оршон хүн зонтой байһаниие харуулдаг.[82]:308

Дунда зуун ба Мүнөөнэй түүхэ

Заһаха
Нэмэлтэ мэдээсэл: Дунда зуунай Иерусалимай Түүхэ, Хэрээһэтэнэй аян дайн, ба Хуушан Ишув
 
Кафр-Барам, МЭ 7-13 зуунай хоорондо орхигдоһон Еврейшүүдэй эртэ урдын тосхон.[83]

634–641 ондо энэ бүһэ нютагые, түүнэй дотор Иерусалимые һаяхан Лалын шажантай болоһон Арабууд эзэлһэн. Дараагай гурбан зуунай туршада энэ газар нютагые Рашидунай Халиф, Омейядууд, Аббасууд, Фатимидууд, Сельджукууд, Хэрээһэтэнүүд ба Айюбидууд ударидажа байһан юм.[84]

1099 ондо Түрүүшын Хэрээһэтэнэй аян дайнай Иерусалимай бүһэлэлгын үеэр туһа хотын Еврей оршон һуугшада хотые Хэрээһэтэнүүдэй эсэргүү хамгаалха гэжэ дэмы хооһон оролдоһон Фатимидай гарнизон ба Лалын шажантадтай хаяа хадхажа тулалдажа байба. Хотые нурахда синагогто нюугдажа байһан 6,000 Еврейшүүдые багтаажа ниитэ 60,000 оршон хүн алагдаһан.[85] Энэ үедэ, Еврейн уласай уналгаһаа хойшо бүтэн мянган жэлэй дараа, улас даяар Еврейн бүлгэмүүд байһан. Тэдэгээрэй табиниинь танигдаһан ба Иерусалим, Тиберия, Рамла, Ашкелон, Кесария, Газа юм.[86] Аахениин Альбертын хэлэһэнээр Һайфагай Еврей оршон һуугшада хотын гол байлдаанай хүсэ байһан ба "Сарацен [Фатимидай] сэрэгүүдтэй холилдоһон", тэдэ Хэрээһэтэнэй флот болон хуурай замай сэрэгүүд сухариха хүрэтэр нэгэ һара оршон эрэлхэг зоригтой байлдаһан гэһэн.[87][88]

1165 ондо Маймонид Иерусалимда ошожо "агуу, арюун байшанда" Һүмын Уулада зальбаршээ.[89] 1141 ондо Испани-Еврей шүлэг зохёогшо Иеһуда Һалеви еврейшүүдые Израилиин Нютаг руу нүүхые уряалжа, өөрөө аян замдаа гараба. 1187 ондо Айюбид уласай байгуулагша Саладин султан Хаттинай байлдаанда Хэрээһэтэнүүдые ялажа, уламаар Иерусалим болон бараг бүхы Палестиные эзлэбэ. Саг хугасаа үнгэрхэдэ Саладин еврейшүүдые бусажа Иерусалимда һуурижахые уряалһан тунхаглал гаргаһан[90] ба Иеһуда Алхаризигай хэлэһэнээр тэдэ: "Арабууд Иерусалимые эзэлһэн үдэрһээ хойшо Израильшууд тэндэ һуурижажээ" гэһэн.[91] Алхаризи Саладинай еврейшүүдтэ Иерусалимда һэргээн байгуулхые зүбшөөрһөн зарлигые Персиин хаан Агуу Кирэй 1600 жэлэй үмэнэ гаргаһан зарлигтай зэргэсүүлһэн.[92]

1211 ондо Франци, Англиһаа 300 шахуу раввинай бүлгэм ерэһэнэй дараа туһа уласда Еврейшүүдэй бүлгэм бэхижэжэ,[93] тэдэнэй дунда Сансын Самсон бен-Авраам раввин байһан юм.[94] 13-р зуунай Испаниин раввин, Еврейшүүдэй тоогдоһон ударидагша Нахманидс (Рамбан) Израилиин Нютагые маша ехэ магтажа, түүнэй һуурижалые бүхы Еврейшүүдтэ үгэһэн һайн зарлиг гэжэ үзэдэг байба. Тэрээр "Хэрбээ язычникууд эблэрхые хүсэшэ байбал бидэ энхэ тайбан байгуулжа, тэдэные тодорхой нүхэсэлээр үлөөхэ болоно. Гэхдээ газар нютагын хубида бидэ үүные тэдэнииехиинь, алишье үндэһэнэй, нэгэ үеынхэнэй гарта үлөөхгүй." гэжэ бэшэһэн.[95]

1260 ондо хиналта Египетын Мамлюкай султанда шэлжэһэн.[96] Туһа уласиинь Мамлюкай хоёр хуули засагай түб Каир, Дамаскын хоорондо байрладаг байһан ба энэ хоёр хотые холбодог почтын замын дагуу хүгжэһэн юм.

 
13-р зуунай Иерусалимдахи Рамбан Синагого

Сионизм ба Британиин Мандат

Заһаха
Гол үгүүлэл: Сионизм, Ишув, Иерусалимай Мутасаррифат, Палестинын Мандат, ба Британиин Палестинын Мандат (хуули ёhоной документ)
Нэмэлтэ мэдээсэл: Бальфурай тунхаглал ба Палестинын мандатдахи олониитэ хоорондын зүришэл
 
Анханай Сионистска Конгресс (1897) Базель, Швейцари

Хамагай эртэ сагай еврей диаспора бии болоһонһоо хойшо олон еврейшүүд "Сион" ба "Израилиин нютаг" руу бусажа ошохые эрмэлзэжэ байһан,[97] гэбэш иимэ зорилгодо хүрэхын тулада хэрэ ехэ хүшэн шармайлга гаргахань арсалдаантай асуудал байба.[98][99] Сүлэлгэндэ амидардаг еврейшүүдэй этигэл найдабари, хүсэлиинь еврейшүүдэй этигэл шүтэлгын системын шухала тема юм.[98] Еврейшүүдые 1492 ондо Испаниһаа намнан гаргалгын дараа зарим бүлгэмүүд Палестинда hуурижаһан.[100] 16-р зуунай үедэ еврейшүүд Иерусалим, Тиберия, Хеврон, Цфат гэһэн дүрбэн арюун хотонуудта үндэhэ hууриа табижа, 1697 ондо Йеһуда Хачасид раввин 1500 еврейшүүдэй бүлэгые Иерусалим руу ударидаба.[101] 18-р зуунай хоёрдугаар хахадта Перушим гэгдэдэг Хасидизмые эсэргүүсэжэ байһан Зүүн Европын эсэргүүсэгшэд Палестинда һуурижажээ.[102][103]

Анханай Алия гэжэ нэрлэгдэдэг Османай эзэнтэ гүрэнэй Палестина руу мүнөөнэй еврейшүүдэй нүүдэлэй анханай долгёон 1881 ондо Зүүн Европын еврейшүүд хюдалгаһаа зугадажа ерэхэдэ эхилһэн.[104] Анханай алия Палестиндахи еврейшүүдэй үргэн сэлеэнэй һууриие табиһан. 1881-1903 онуудта еврейшүүд олон арбан һуурин газар байгуулжа, 350,000 дунам газар худалдажа абаһан байба. Палестиндахи еврейшүүдэй дунда иврит хэлэные һэргээхэ ажал эхилһэн ба 1881 ондо Иерусалимда һуурижаһан Орос гаралтай еврей Элиезер Бен-Йеһуда нилээд түлхисэ үгэшээ. Еврейшүүдые бусад хэлэнэй орондо еврей хэлээр ярихые уряалжа, еврей һургуулиин системэ бии боложо, шэнэ үгэ зохёожо гү, али мүнөөнэй шэнэ бүтээл, ойлгосодо зорюулжа бусад хэлэнһээ зээлжэ абаба. Үүнэй үрэ дүндэ иврит хэлэн аажамаар Палестинын еврейшүүдэй бүлгэмэй диилэнхи хэлэн боложо, энэ хүрэтэр иврит хэлые шажанай зорилгоор, өөр хэлэ шэнжэлэлэй бүлгэмүүдтэ хубаагдажа байһан өөр өөр түрэлхи хэлэтэй еврейшүүдэй харилсаанай хэрэгсэл байжээ.

Сионист хүдэлөөн бодото амидарал дээр али хэдэй оршожо байһаншье Австри-Унгарай журналист Теодор Герцль Израилиин Нютаг дээр Еврейн улас байгуулхые эрмэлзэжэ байһан улас түрын сионизмые байгуулһан,[105] уламаар тухайн үеын бусад үндэһэнэй проектуудай зорилго, ололто амжалтын дагуу Европын уласуудай Еврейшүүдэй асуудалай шиидэлгые һанал болгоһон гэжэ үзэдэг.[106] 1896 ондо Герцль ерээдүйн Еврейн уласай талаар аласай хараагаа һанал болгожо Der Judenstaat (Еврейн улас) хэблүүлбэ, дараа жэлэнь Швейцариин Базель хотодо болоһон Анханай Сионистска Конгрессые түрүүлэгшэ байба.[107] Хоёрдугаар Алия (1904–14), Кишинэугэй хюдалгын дараа эхилһэн; 40,000 оршон еврейшүүд Палестинда һуурижаһан болобош бараг тала хубинь ябажээ.[104] Сагаашадай нэгэ ба хоёрдохи долгёониинь Ортодокс еврейшүүд байһан болобош,[108] Хоёрдугаар Алияда кибуц хүдэлөөные байгуулһан социалис бүлгэмүүд багтажа байба.[109] Хоёрдугаар Алиягай сагаашад олониитын хүдөө ажахын һууриные бии болгохые шармайжа байһан болобош 1909 ондо Тель-Авив хотые "анханай Еврей хото" гэжэ байгуулһан. Энэ үедэ Еврейшүүдэй өөрыгөө хамгаалха байгуулганууд Еврейн һуурингуудые хамгаалха хэрэгсэл болон гарша ирэжээ. Анханай иимэ байгуулгань 1907 ондо байгуулагдаһан жэжэг нюуса харуул Бар-Гиора байба. Хоёр жэлэй дараа түүнэй орондо томоохон Хашомер байгуулга байгуулагдажээ. Дэлхэйн 1-р Дайнай үеэр Британиин Гадаада хэрэгэй Министр Артур Бальфур Британиин еврейшүүдэй бүлгэмэй ударидагша Ротшильд барондо (Вольтер Ротшильд, 2-р Ротшильд Барон) руу Бальфурай тунхаглалые эльгээжэ, Ехэ Британиинь Палестинда еврейшүүдэй "үндэһэнэй гэр"-иие бии болгохо зорилготой байгаа гэжэ мэдэгдэжэ.[110][111]

1918 ондо Еврейн легион буюу үндэһэндээ Сионист һайн дураараа ябагшадай бүлэглэл Палестиные эзэлэн абахада туһаламжа үзүүлһэн.[112] Британиин засаглал, Еврей сагаашадай эсэргүү Арабай эсэргүүсэлиинь 1920 ондо Палестинын үймөөн дэгдээжэ, Хашомерын дэбжэлтын үрэ дүндэ 1920 ондо Һагана (Иврит хэлээр "Хамгаалга" гэһэн удхатай) хэмээхэ Еврей сэрэгэй бүлэглэл байгуулхадай хүргэһэн ба энэһээ Иргун, Лехи гэһэн сэрэгэй бүлэглэлүүд һалаһан юм.[113] 1922 ондо Үндэһэтэнүүдэй Лигэнь Ехэ Британида Палестинын Мандатые олгобо.[114] Энэ үеын хүн зониинь үлүү ехэ Арабай лалын шажантад байһан ба Еврейшүүд 11 оршон хуби,[115] Арабай христосой шажантад ниитэ хүн зоной 9.5%-иие эзэлжэ байба.[116]

Гурбадугаар (1919–23) ба Дүрбэдүгээр алия (1924–29) Палестинда 100,000 еврейшүүдые нэмэжэ асарһан.[104] Нацисай дэбжэлтэ, 1930-д оной Европодо еврейшүүдые харшалалга ябадал улам бүри нэмэгдэжэ байһаниинь Табадугаар алия болоходо хүргэжэ, дүрбэнэй нэгэ сая еврейшүүд иммигрировалһан. Энэнь еврейшүүдэй нүүн ерэлгэ, газар худалдажа абахада харюу үйлэ үзүүлхэ зорилгоор эхилһэн 1936–39 оной Арабай восстаниин гол шалтагаан байба. Хэдэн зуун Еврейшүүд ба Британиин аюулгүй байдалай ажалтанууд алагдаһан Ехэ Британиин Мандатын эрхэ баригшада Һагана, Иргун гэхэ сионист зэбсэгтэ бүлэглэлүүдэй хамта 5032 арабые алажа, 14760 хүниие шархатуулһанай,[117][118] үрэ дүндэ Палестинын Арабай хүн зоной наһанда хүрэгшэдэй арба гаруй хубинь алагдажа, шархатаһан, түрмэдэ хоригдоһон гү, али сүлэгдэһэн байба.[119] Британишууд 1939 оной Сагаан Номоор Палестина руу Еврешүүдэй нүүн ерэлгэдэ хизаарлалта табиһан. Дэлхэйн улас оронууд Холокостһоо дүрбэн гарша ерэһэн Еврей тэрьедэгшые бусаахда Палестинда еврейшүүдые хүргэхэ зорилгоор Алия Бет гэжэ нэрлэгдэдэг нюуса хүдэлөөные зохёон байгуулба.[104] Дэлхэйн 2-р дайнай түгэсхэлдэ Палестинын Еврей хүн зон ниитэ хүн зоной 31% боложо ехэдхэжээ.[120]

Газар зүй ба оршон тойрон байдал

Заһаха
Гол үгүүлэл: Израилиин газар зүй ба Израилиин фауна
 
 
 
Үдэр (зүүн) ба һүниин сагай (баруун) Израиль болон хүршэ нютаг дэбисхэрэй хэмэл дахуулай зурагууд

Израилиинь Үрэжэлтэй Хэлтэгы һарада хабиин Левантда байрладаг. Туһа уласиинь Газарай дундада тэнгисэй зүүн түгэсхэлдэ, хойто талаараа Ливан, зүүн хойто талаараа Сири, зүүн талаараа Йордан ба Баруун эрье, баруун урда хэһэгтэ Египет ба Газын хэлтэсээр хизаарлагдадаг. Энэнь 29° ба 34° хойто үргэригүүд, 34° ба 36° зүүн утаригуудай хоорондо байрладаг.

Израилиин сувереннэ газар нютаг (1949 оной Зуурын эблэрэлэй хэлсээнэй демаркационно хилые харгалзан, 1967 оной Зургаан Үдэрэй дайнай үеэр Израилиин эзэлжэ абаһан бүхы нютаг дэбисхэриие эсэ тоособол) 20,770 хабтагай дүрбэлжэн км талмайтай ба хоёр хубинь уһан юм.[121] Гэбэшье Израилиинь маша нариихан (хамагай үргэниинь 100 км, хойноһоо урагша 400 км-тэй сасуулхада) Газарай дундада тэнгисдэхи эдэй засагай онсогой бүһэнь Израилиин газар нютагһаа хоёр дахин ехэ юм.[122] Зүүн Иерусалим, Голанай үндэрлигые оролсуулан Израилиин хуули тогтоомжын дагуу ниитэ талмайнь 22,072 хабтагай дүрбэлжэн км,[123] ба Баруун эрэгэй сэрэгэй хиналтатай, зарим хубиин Палестинын мэдэлдэ байдаг газар нютагые оролсуулан, Израилиин мэдэлдэ байгаа ниитэ талмайнь 27,799 хабтагай дүрбэлжэн км юм.[124]

Жэжэг хэмжээтэйшье Израилиинь урда хэсэгтэ оршохо Негев сүлһээ эхилээд хуурай газарай үрэжэлтэй Изреелиин хүнхэр, Галилеа, Кармелиин хадын шэлэнүүд, хойто зүгтэ Голан хүрэтэр географиин объекттэй. Газарай дундада тэнгисэй эрье дээрхи Израилиин эрье шадарай тала газарта Израилиин хүн зоной ехэнхинь амидардаг.[125]

Хүн зон

Заһаха
Гол үгүүлэл: Израилиин хүн зон ба Израилшууд
 
Израилиин хүн зоной пирамид

2021 оной байдалаар Израилиин хүн зон 9,369,630 оршон байһан ба тэдэнһээ 74,2% нь эрхэтэнэй засагай газар еврей гэжэ регистрировалһан байна.[15] Арабууд хүн зоной 20.9%-ие эзэлжэ байһан Араб бэшэ христосой шажантанууд болон шажангүй хүнүүд 4.8%-ие эзэлжэ байна.[15] Һүүлэй арбан жэлэй хугасаанда Румыни, Тайланд, Хитад, Африка, Урда Америкын олон тооной сагааша ажалшад Израильда һуурижаһан. Тэдэнэрэй олонхинь Израильда хуули буһаар амидарша байгаа тула бодото тоо баримта тодорхойгүй байна,[126] гэбэшье 166,000-һаа[15] 203,000 хүрэтэр гэһэн тоо баримта байдаг.[127] 2012 оной 6 һара гэхэдэ 60,000 шахуу Африка сагаашад Израильда нэбтэрһэн байна.[128] Израилшуудай 92 шахуу хубинь хото һуурин газарта амидардаг.[129] ЭЗХАХБ-һаа 2016 ондо ниитэлһэн мэдээсэлээр израилшуудай дундажа наһалалтые 82.5 жэл гэжэ тоосожо, дэлхэйдэ 6-р байрада жагсаба.[30]

Израилиинь еврейшүүдэй эхэ орон боложо байгуулагдаһан ба ходо еврейн улас гэжэ нэрлэгдэдэг. Израиль уласай Бусалга тухай Хуулиар бүхэ еврей болон еврей гаралтай хүнүүдтэ Израилиин гражданство абаха эрхые олгодог.[130]

Хотоной үндэһэн районууд

Заһаха
 
 
Израиль уласай томоохон хотонууд
Дугаар Нэрэ Дүүргэ Хүн зон Дугаар Нэрэ Дүүргэ Хүн зон
 
Иерусалим
 
Тель-Авив 		1 Иерусалим Иерусалим 936,425a 11 Рамат-Ган Тель-Авив 163,480  
Һайфа
 
Ришон-ле-Цион
2 Тель-Авив Тель-Авив 460,613 12 Ашкелон Урда 144,073
3 Һайфа Һайфа 285,316 13 Реховот Түб 143,904
4 Ришон-ле-Цион Түб 254,384 14 Бат-Ям Тель-Авив 129,013
5 Петах-Тиква Түб 247,956 15 Бейт-Шемеш Иерусалим 124,957
6 Ашдод Урда 225,939 16 Кфар-Сава Түб 101,432
7 Нетания Түб 221,353 17 Герцлия Тель-Авив 97,470
8 Беэр-Шева Урда 209,687 18 Хадера Һайфа 97,335
9 Бней-Брак Тель-Авив 204,639 19 Модиин-Маккабим-Реут Түб 93,277
10 Холон Тель-Авив 196,282 20 Назарет Хойто 77,445

Засагай газар ба улас түрэ

Заһаха

Захиргаанай хубаалга

Заһаха
Гол үгүүлэл: Израилиин Дүүргэнүүд
 

Израиль уласынь засаг захиргаанай зургаан дүүргэдэ (Еврей: מחוזות‎) хубаагдадаг – Түб, Һайфа, Иерусалим, Хойто, Урда ба Тель-Авив дүүргэнүүд мүн Баруун эрьедэхи Иудея ба Самари можо юм. Бүхэ Иудея ба Самари можо болон Иерусалим, Хойто дүүргын зарим хэһэгые Израилиин нэгэ хэһэг гэжэ олон уласта хүлеэн зүбшөөрдөггүй. Дүүргэнүүдые нафот (Еврей: נפות‎) гэжэ нэрлэһэн 15 дид хэһэгтэ хубаадаг.[132]

Дүүргэ Ниислэл Томоохон хото Хүн зон[133]
Еврейшүүд Арабууд Ниитэ тэмдэглэл
Иерусалим Иерусалим 67% 32% 1,083,300 a
Хойто Ноф-ха-Галиль Назарет 43% 54% 1,401,300
Һайфа Һайфа 68% 26% 996,300
Түб Рамла Ришон-ле-Цион 88% 8% 2,115,800
Тель-Авив Тель-Авив 93% 2% 1,388,400
Урда Беэр-Шева Ашдод 73% 20% 1,244,200
Иудея ба Самари Можо Ариэль Модиин-Илит 98% 0% 399,300 b
^a Зүүн Иерусалимдахи 200,000 еврей, 300,000 арабуудые оруулалсаад.[134]
^b Зүбхэн Израилиин эрхэтэд.

Тусхай түхэлэй һуурин

Заһаха

Израилиин эзэмдэһэн газар нютаг

Заһаха
Гол үгүүлэл: Израилиин эзэмдэһэн газар нютаг ба Баруун эрьеын Израилиин оккупаци
 
Баруун эрьеын, Газын хэлтэс, Голанай үндэрлигые харуулһан Израилиин карта
Израиль болон Палестинын нютаг дэбисхэр дэхи засаг захиргаа, бүрын эрхитэ байдалай шэнжэлэл
This box:
Газар Ударидадаг Хүтэлбэрилжэ байгаа засагай мэдэрэлгэ Суверенитетые абаһан Нэхэбэриин мэдэрэлгэ
Газын хэлтэс Палестинын Үндэһэнэй Захиргаа (ПЗ) (мүнөө үедэ Хамас ударидажа байгаа); 2-р Ослогой хэлсээнэй гэршэнүүд Палестина улас НҮБ-ын гэшүүн 137 улас
Баруун эрэг Палестинын анклавнууд (A+B бүһүүд) ПЗ (мүнөө үедэ Фатах ударидажа байгаа) ба Израилиин арми
C бүһэ Израилиин анклавай тухай хуули (Израилиин һуурингууд) ба Израилиин арми (Израилиин оккупаци доорохи Палестинашууд)
Зүүн Иерусалим Израилиин засагай газар Гондурас, Гватемала, Науру, ба АНУ Хитад, Орос
Баруун Иерусалим Австрали, Орос, Чехи, Гондурас, Гватемала, Науру, ба АНУ НҮБ нь Зүүн Иерусалимай хамтай олон уласай хото НҮБ-ын янза бүриин гэшүүн оронууд болон Европын холбоон; хамтарһан бүрин эрхэтэ байдалые мүн үргэнээр дэмжэһэн
Газын хэлтэс АНУ Сири АНУ-һаа бусад НҮБ-ын гэшүүн бүхы уласууд
Израиль (зүб) НҮБ-ын гэшүүн 163 улас Израиль НҮБ-ын гэшүүн 163 улас

1967 ондо Зургаан Үдэрэй дайнай үрэ дүндэ Израиль Зүүн Иерусалим, Газын хэлтэс, Голанай үндэрлиг ба Баруун эрьеэ эзэлжэ абаһан.

Эдэй засаг

Заһаха
Гол үгүүлэл: Израилиин Эдэй засаг
 
Рамат-Гандахи Алмазай биржын дүүргэ

Израилиинь Баруун Ази, Ойрохи Дурнын эдэй засаг, ажа үйлэдбэриин хүгжөөлгөөрөө хамагай дэбжэлтэтэ орон гэжэ тоосогдодог.[135][136] Израилиин шанартай ехэ һургуулиин болбосорол, үндэр хүсэл эрмэлзэлтэй, болбосоролтой хүн зониие бүридэлгэнь улас ороной үндэр технологиин хүгжэлтэ эдэй засагай хурдатай хүгжэлгые дэмжэдэг гол хэрэгсэл юм.[137] 2010 ондо ЭЗХАХБ-да ороһон.[25][138] Израиль улас Дэлхэйн Эдэй Засагай Форумһаа гаргаһан Дэлхэйн Үрдилдэхэ Шадабариин Тоосоондо 16-да,[139] Дэлхэйн Банкһаа Бизнес Эрхилхэдэ Хилбар Байдалай Индексээр 54-тэ жагсаһан.[140] Үндэр ур шадабаритай ажал эрхилдэг хүнүүдэй эзэлхэ хуби хэмжээгээр Израиль дэлхэйдэ 5-р байранда жагсаба.[141] Израилиин эдэй засагай мэдээлэлынь Голанай үндэрлиг, Зүүн Иерусалим, Баруун эрэгдэхи Израилиин һуурингүүдые багтааһан Израилиин эдэй засагай нютаг дэбисхэрые хамардаг.

 
Тель-Авивай хүрэнгын биржэ. Онсогой байдалай үедэ биржые эдэбхитэй байлгаха үүдэнһээ системэнь газар доорохи бункертэ байрладаг компьютерэй аралжаа хэхэдэ эгээл тохиромжотой.[142]

Байгаалиин баялиг хизаарлагданги байһанша хүдөө ажахы, ажа үйлэдбэриин һалбари эршэмтэй хүгжэжэ, Израиль үрэ таряа, үхэрэй мяханһаа бусад хүнэһэнэй үйлэдбэрилгээр уласаа бүрин хангадаг болонхой. 2017 ондо ниитэ 66.76 тэрбум долларай үнэтэй түүхэй эд, сэрэгэй багажа зэбсэг, болбосоруулагдаагүй алмаз, түлишэ, үрэ таряа ба эд хэрэглэгшэдэй бараа зэрэгые Израильруу импортировалагдаһан.[121] Экспортын үндэһэн шэглэлдэ машина ба багажа зэбсэг, программа хангамжа, зүһэгдэһэн алмаз, хүдөө ажахын продукци, химикатууд, нэхэмэл зүйл ба хубсаһа; 2017 ондо Израилиин экспорт 60.6 тэрбум долларта хүрэһэн байна.[121] Израилиин Банк 113 тэрбум долларай гадаада валютын нөөсэтэй.[121] 1970-д онһоо хойшо Израиль АНУ-һаа сэрэгэй туһаламжа абаша, зээлиин гаранти хэлбэриэр эдэй засагай туһалалсалга абаша ерэһэн ба одоо Израилиин гадаада үриин бараг тала хубиие эзэлжэ байна. Израилиинь дэлхэйн үндэр хүгжэлтэй оронуудай хамагай бага гадаада үритэй ба сэбэр гадаада үриин хэмжээгээр зээлидүүлэгшэ орон ба 2015 ондо 69 тэрбум долларай ашагтай байһан.[143]

Израилиинь дэлхэй дээр стартапай хэмжээгээр АНУ-ай дараа хоёрдугаарта,[144] NASDAQ-та регистрацитай хампааниудай тоогоор АНУ, Хятадын дараа гурбадугаарта ороһон.[145] Intel[146] ба Microsoft[147] нар Израильда анханай гадаадын научно-шэнжэлэлгын центрээ бариһан ба IBM, Google, Apple, Hewlett-Packard, Cisco Systems, Facebook ба Motorola зэрэг бусад үндэр технологиин олон үндэһэнэй корпорациуд шэнжэлэл, бэлэдхэлгын центрүүдээ Израильда нээһэн юм. 2007 ондо Америкын зөөри оруулагша Уоррен Баффетай Berkshire Hathaway хампааниинь Израилиин Iscar хампааниие 4 тэрбум доллараар худалдажа абаһан.[148]

Израильда ажалай үдэриинь Няма гарагһаа Пүрбэ гараг хүрэтэр (5 үдэрэй ажалай долоон хоног) гү, али Баасан гарагта (6 үдэрэй ажалай долоон хоног). Баасан гарагые ажалай үдэр, хүн зоной диилэнги хубиие Еврейшүүд эзэлдэг газаруудта Шаббатай үдэрые тэмдэглэхэдээ Баасан гарагиинь "богони үдэр" ба жииртээ үбэлэй 14:00 саг хүрэтэр, зунай 16:00 саг хүрэтэр үргэлжэлдэг.

Транспорт

Заһаха
Гол үгүүлэл: Израилиин Транспорт
 
Бен-Гурионой Уласхоорондын Аэропорт

Израилиинь 19,224 км хатуу хушалтатай зам,[149] 3 сая автомашинатай.[150] 1000 хүндэ ноогдохо автомашинын тоо 365 байгаань хүгжэнги оронуудай хубида бага юм.[150] Израиль улас хубаарита шэглэлдэ 5,715 автобустай,[151] ба хэдэ хэдэн транспортын обслуживани эрхилдэг ба хамагай томонь Эгедиинь уласай ехэнхи хэсэгтэ обслуживалдаг. Түмэр харгынууд 1277 км үргэлжэлдэг ба зүбхэн засагай газарай Израилиин Түмэр Харгы хампаани ажаллуулдаг.[152] 1990-д оной эхиндэ ба дунда үеһээ эхилһэн Томо инвестициин дараа поездоор жэлдэ ябадаг хүнэй тоо 1990 ондо 2.5 сая байһан, харин 2015 ондо 53 сая боложо; мүн түмэр харгынууд жэлдэ 7.5 сая тонно ашаан зөөбэрилдэг.[153]

Израильда Тель-Авивһаа ойро уласхоорондын агаарай транспортын гол түб болохо Бен-Гурионой Аэропорт, хамагай урда хэсэгэй Эйлат боомто хотые хангадаг Рамоной Аэропорт зэргэ уласхоорондын хоёр аэропорт хангадаг. Дотоодын хэдэ хэдэн жэжэг ниидэхэ онгосын буудал байдаг.[154] Израилиин хамагай томо аэропорт болохо, Бен-Гурион 2015 ондо 15 сая гаруй пассажир хангаба.[155]

Зүүлтэ

Заһаха
  1. ↑ "Australia recognises West Jerusalem as Israeli capital", BBC News, 15 December 2018 
  2. ↑ Foreign Ministry statement regarding Palestinian-Israeli settlement (6 April 2017).
  3. ↑ Czech Republic announces it recognizes West Jerusalem as Israel's capital (6 December 2017). “"The Czech Republic currently, before the peace between Israel and Palestine is signed, recognizes Jerusalem to be in fact the capital of Israel in the borders of the demarcation line from 1967." The Ministry also said that it would only consider relocating its embassy based on "results of negotiations."”
  4. ↑ "Honduras recognizes Jerusalem as Israel's capital", The Times of Israel, 29 August 2019 
  5. ↑ Guatemala se suma a EEUU y también trasladará su embajada en Israel a Jerusalén (es) (24 December 2017). Guatemala's embassy was located in Jerusalem until the 1980s, when it was moved to Tel Aviv.
  6. ↑ "Nauru recognizes J'lem as capital of Israel", Israel National News, 29 August 2019 (en) 
  7. ↑ "Trump Recognizes Jerusalem as Israel's Capital and Orders U.S. Embassy to Move", The New York Times, 6 December 2017 
  8. ↑ Frot, Mathilde. "Kosovo to normalise relations with Israel", The Jewish Chronicle, 4 September 2020 
  9. ↑ "Kosovo and Serbia hand Israel diplomatic boon after US-brokered deal", The Guardian, 4 September 2020 
  10. ↑ «The Legal Status of East Jerusalem», Norwegian Refugee Council, December 2013, сс. 8, 29, <https://www.nrc.no/globalassets/pdf/reports/the-legal-status-of-east-jerusalem.pdf> 
  11. ↑ Arabic in Israel: an official language and a cultural bridge (18 December 2016).
  12. ↑ "Israel Passes 'National Home' Law, Drawing Ire of Arabs", The New York Times, 19 July 2018 (en) 
  13. ↑ "Israel adopts divisive Jewish nation-state law", Reuters, 19 July 2018 
  14. ↑ Press Releases from the Knesset (19 July 2018). “The Arabic language has a special status in the state; Regulating the use of Arabic in state institutions or by them will be set in law.”
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Israel's Independence Day 2019 (PDF) (Report). Israel Central Bureau of Statistics. 6 May 2019. Retrieved 7 May 2019.
  16. ↑ Surface water and surface water change. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD).
  17. ↑ Home page. Israel Central Bureau of Statistics.
  18. ↑ Population Census 2008 (PDF) (Report). Israel Central Bureau of Statistics. 2008. Retrieved 27 December 2016.
  19. ↑ OECD, 2011
  20. ↑ Quarterly Economic and Social Monitor Архивировалһан 9 арба һара 2021 оной., Volume 26, October 2011, p. 57: "When Israel bid in March 2010 for membership in the 'Organization for Economic Co-operation and Development'... some members questioned the accuracy of Israeli statistics, as the Israeli figures (relating to gross domestic product, spending and number of the population) cover geographical areas that the Organization does not recognize as part of the Israeli territory. These areas include East Jerusalem, Israeli settlements in the West Bank and the Golan Heights."
  21. ↑ 21,0 21,1 World Economic Outlook Database, October 2019.
  22. ↑ Income inequality. OECD.
  23. ↑ 23,0 23,1 (15 December 2020) Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene. United Nations Development Programme, 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. 
  24. ↑ Latest Population Statistics for Israel.
  25. ↑ 25,0 25,1 Israel's accession to the OECD. Organisation for Economic Co-operation and Development.
  26. ↑ IISS 2018, pp. 339–340
  27. ↑ Education at a Glance: Israel (Report). Organisation for Economic Co-operation and Development. 15 September 2016. Retrieved 18 January 2017.
  28. ↑ Research and development (R&D) – Gross domestic spending on R&D – OECD Data. the original on 14 January 2017 үдэрһөө архивлагдаһан. 12 July 2021 үдэртэ хандаһан.
  29. ↑ Australia, Chris Pash, Business Insider (2017). The 10 safest countries in the world for women.
  30. ↑ 30,0 30,1 Health status – Life expectancy at birth – OECD Data.
  31. ↑ These Are the World's Most Innovative Countries.
  32. ↑ Report, World Happiness (14 March 2018). World Happiness Report 2018 (en-US).
  33. ↑ Загбар:Cite magazine
  34. ↑ "Popular Opinion", The Palestine Post, 7 December 1947, p. 1 
  35. ↑ One Day that Shook the world Архивировалһан 12 нэгэ һара 2012 оной. The Jerusalem Post, 30 April 1998, by Elli Wohlgelernter
  36. ↑ Загбар:Cite magazine
  37. ↑ Levine, Robert A.. "See Israel as a Jewish Nation-State, More or Less Democratic", The New York Times, 7 November 2000 
  38. ↑ William G. Dever, Did God Have a Wife?: Archaeology and Folk Religion in Ancient Israel, Wm. B. Eerdmans Publishing, 2005 p. 186.
  39. ↑ Geoffrey W. Bromiley, 'Israel,' in International Standard Bible Encyclopedia: E–J,Wm. B. Eerdmans Publishing, 1995 p. 907.
  40. ↑ R.L. Ottley, The Religion of Israel: A Historical Sketch, Cambridge University Press, 2013 pp. 31–32 note 5.
  41. ↑ Wells, John C. (1990). Longman pronunciation dictionary. Harlow, England: Longman. ISBN 978-0-582-05383-0.  entry "Jacob".
  42. ↑ "And he said, Thy name shall be called no more Jacob, but Israel: for as a prince hast thou power with God and with men, and hast prevailed." (Genesis, 32:28, 35:10). See also Hosea 12:5 Архивировалһан 5 арба һара 2018 оной..
  43. ↑ Exodus 12:40–41
  44. ↑ Exodus 6:16–20
  45. ↑ Barton & Bowden 2004, p. 126. "The Merneptah Stele ... is arguably the oldest evidence outside the Bible for the existence of Israel as early as the 13th century BCE."
  46. ↑ Tchernov, Eitan (1988). «The Age of 'Ubeidiya Formation (Jordan Valley, Israel) and the Earliest Hominids in the Levant». Paléorient 14 (2): 63–65. doi:10.3406/paleo.1988.4455.
  47. ↑ Rincon, Paul. "Fossil teeth place humans in Asia '20,000 years early'", BBC News, 14 October 2015 
  48. ↑ Bar-Yosef, Ofer (7 December 1998). «The Natufian Culture in the Levant, Threshold to the Origins of Agriculture». Evolutionary Anthropology 6 (5): 159–177. doi:10.1002/(SICI)1520-6505(1998)6:5<159::AID-EVAN4>3.0.CO;2-7.
  49. ↑ 49,0 49,1 (2001) The Bible unearthed : archaeology's new vision of ancient Israel and the origin of its stories, 1st Touchstone, New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-684-86912-4. 
  50. ↑ Dever, William (2001). [[[:Загбар:Google books]] What Did the Biblical Writers Know, and When Did They Know It?]. Eerdmans, 98–99. ISBN 978-3-927120-37-2. “After a century of exhaustive investigation, all respectable archaeologists have given up hope of recovering any context that would make Abraham, Isaac, or Jacob credible "historical figures" [...] archaeological investigation of Moses and the Exodus has similarly been discarded as a fruitless pursuit.” 
  51. ↑ (2011) «The Meaning of Egyptian-Style Objects in the Late Bronze Cemeteries of Tell el-Farʿah (South)». Bulletin of the American Schools of Oriental Research 364 (364): 1–36. doi:10.5615/bullamerschoorie.364.0001.
  52. ↑ (1986) A History of Ancient Israel and Judah. Westminster John Knox Press. ISBN 978-0-664-21262-9. 
  53. ↑ Tubb, 1998. pp. 13–14
  54. ↑ Mark Smith in "The Early History of God: Yahweh and Other Deities of Ancient Israel" states "Despite the long regnant model that the Canaanites and Israelites were people of fundamentally different culture, archaeological data now casts doubt on this view. The material culture of the region exhibits numerous common points between Israelites and Canaanites in the Iron I period (c. 1200–1000 BCE). The record would suggest that the Israelite culture largely overlapped with and derived from Canaanite culture... In short, Israelite culture was largely Canaanite in nature. Given the information available, one cannot maintain a radical cultural separation between Canaanites and Israelites for the Iron I period." (pp. 6–7). Smith, Mark (2002) "The Early History of God: Yahweh and Other Deities of Ancient Israel" (Eerdman's)
  55. ↑ Rendsberg, Gary (2008). "Israel without the Bible". In Frederick E. Greenspahn. The Hebrew Bible: New Insights and Scholarship. NYU Press, pp. 3–5
  56. ↑ (1997) No Other Gods: Emergent Monotheism in Israel. England: Sheffield Academic Press Ltd, 28, 31. ISBN 1-85075-657-0. 
  57. ↑ McNutt, 1999, p. 35
  58. ↑ Bloch-Smith, Elizabeth (2003). «Israelite Ethnicity in Iron I: Archaeology Preserves What Is Remembered and What Is Forgotten in Israel's History». Journal of Biblical Literature 122 (3): 401–425. doi:10.2307/3268384. ISSN 0021-9231.
  59. ↑ Lehman in Vaughn 1992, pp. 156–162.Загбар:Full citation needed
  60. ↑ McNutt, 1999, p. 70
  61. ↑ Miller, 2012, p. 98
  62. ↑ McNutt, 1999, p. 72
  63. ↑ Miller, 2012, p. 99
  64. ↑ Miller, 2012, p. 105
  65. ↑ (2014) “The History of Israel in the Biblical Period”, The Jewish Study Bible, 2nd (en хэлээр), Oxford University Press. ISBN 978-0-19-997846-5. 
  66. ↑ Kuhrt, Amiele (1995). The Ancient Near East. Routledge. ISBN 978-0-415-16762-8. 
  67. ↑ K.L. Noll, Canaan and Israel in Antiquity: A Textbook on History and Religion, A&C Black, 2012, rev.ed. pp. 137ff.
  68. ↑ Thomas L. Thompson, Early History of the Israelite People: From the Written & Archaeological Sources, Brill, 2000 pp. 275–276: 'They are rather a very specific group among the population of Palestine which bears a name that occurs here for the first time that at a much later stage in Palestine's history bears a substantially different signification.'
  69. ↑ The personal name "Israel" appears much earlier, in material from Ebla. Hasel, Michael G. (1 January 1994). «Israel in the Merneptah Stela». Bulletin of the American Schools of Oriental Research 296 (296): 45–61. doi:10.2307/1357179.; Bertman, Stephen (14 July 2005). Handbook to Life in Ancient Mesopotamia. OUP. ISBN 978-0-19-518364-1.  and (2010) “Origins of Israel between history and ideology”, Between Evidence and Ideology Essays on the History of Ancient Israel read at the Joint Meeting of the Society for Old Testament Study and the Oud Testamentisch Werkgezelschap Lincoln, July 2009. Brill. ISBN 978-90-04-18737-5. “As a West Semitic personal name it existed long before it became a tribal or a geographical name. This is not without significance, though is it rarely mentioned. We learn of a maryanu named ysr"il (*Yi¡sr—a"ilu) from Ugarit living in the same period, but the name was already used a thousand years before in Ebla. The word Israel originated as a West Semitic personal name. One of the many names that developed into the name of the ancestor of a clan, of a tribe and finally of a people and a nation.” 
  70. ↑ Jonathan M Golden,Ancient Canaan and Israel: An Introduction, OUP, 2009 pp. 3–4.
  71. ↑ (1998) [[[:Загбар:Google books]] The Israelites in History and Tradition]. Westminster John Knox Press. ISBN 978-0-664-22727-2. 
  72. ↑ David, King of Judah (Not Israel) (July 2014).
  73. ↑ The Pitcher Is Broken: Memorial Essays for Gosta W. Ahlstrom, Steven W. Holloway, Lowell K. Handy, Continuum, 1 May 1995 Quote: "For Israel, the description of the battle of Qarqar in the Kurkh Monolith of Shalmaneser III (mid-ninth century) and for Judah, a Tiglath-pileser III text mentioning (Jeho-) Ahaz of Judah (IIR67 = K. 3751), dated 734–733, are the earliest published to date."
  74. ↑ Finkelstein, Silberman, pp. 146-7
  75. ↑ Israel., Finkelstein. The forgotten kingdom : the archaeology and history of Northern Israel, 74. ISBN 978-1-58983-910-6. OCLC 949151323. 
  76. ↑ Broshi, Maguen (2001). [[[:Загбар:Google books]] Bread, Wine, Walls and Scrolls]. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-84127-201-6. 
  77. ↑ British Museum – Cuneiform tablet with part of the Babylonian Chronicle (605–594 BCE).
  78. ↑ ABC 5 (Jerusalem Chronicle) – Livius. the original on 5 May 2019 үдэрһөө архивлагдаһан. 27 March 2022 үдэртэ хандаһан.
  79. ↑ 79,0 79,1 Second Temple Period (538 BCE to 70 CE) Persian Rule. Biu.ac.il.
  80. ↑ Harper's Bible Dictionary, ed. by Achtemeier, etc., Harper & Row, San Francisco, 1985, p. 103
  81. ↑ Grabbe, Lester L. (2004). [[[:Загбар:Google books]] A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period: Yehud – A History of the Persian Province of Judah v. 1]. T & T Clark. ISBN 978-0-567-08998-4. 
  82. ↑ Эшэ татахада гараһан алдуу: Неверный тег <ref>; для сносок Finkelstein2 не указан текст
  83. ↑ Judaism in late antiquity, Jacob Neusner, Bertold Spuler, Hady R Idris, Brill, 2001, p. 155
  84. ↑ Gil, Moshe (1997). A History of Palestine, 634–1099. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-59984-9. 
  85. ↑ Allan D. Cooper (2009). [[[:Загбар:Google books]] The geography of genocide]. University Press of America. ISBN 978-0-7618-4097-8. 
  86. ↑ Carmel, Alex. The History of Haifa Under Turkish Rule. Haifa: Pardes, 2002 ((ISBN 965-7171-05-9)), pp. 16–17
  87. ↑ Moshe Gil (1992). A History of Palestine, 634–1099. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-40437-2. “Haifa was taken [...] in August 1100 or June 1101, according to Muslim sources which contradict one another. Albert of Aachen does not mention the date in a clear manner either. From what he says, it appears that it was mainly the Jewish inhabitants of the city who defended the fortress of Haifa. In his rather strange Latin style, he mentions that there was a Jewish population in Haifa, and that they fought bravely within the walls of the city. He explains that the Jews there were protected people of the Muslims (the Fatimids). They fought side by side with units of the Fatimid army, striking back at Tancred's army from above the walls of the citadel (... Judaei civis comixtis Sarracenorum turmis) until the Crusaders overcame them and they were forced to abandon the walls. The Muslims and the Jews then managed to escape from the fortress with their lives, while the rest of the population fled the city en masse. Whoever remained was slaughtered, and huge quantities of spoils were taken. [...] [Note #3: Albert of Aachen (Albericus, Albertus Aquensis), Historia Hierosolymitanae Expeditionis, in: RHC (Occ.), IV. p. 523; etc.]” 
  88. ↑ Irven M. Resnick (2012). [[[:Загбар:Google books]] Marks of Distinctions: Christian Perceptions of Jews in the High Middle Ages]. CUA Press, 48–49. ISBN 978-0-8132-1969-1. “citizens of the Jewish race, who lived in the city by the favour and consent of the king of Egypt in return for payment of tribute, got on the walls bearing arms and put up a very stubborn defence, until the Christians, weighed down by various blows over the period of two weeks, absolutely despaired and held back their hands from any attack. [...] the Jewish citizens, mixed with Saracen troops, at once fought back manfully,... and counter-attacked. [Albert of Aachen, Historia Ierosolimitana 7.23, ed. and transl. Susan B. Edgington (Oxford: Clarendon Press, 2007), 516 and 521.]” 
  89. ↑ Sefer HaCharedim Mitzvat Tshuva Chapter 3. Maimonides established a yearly holiday for himself and his sons, 6 Cheshvan, commemorating the day he went up to pray on the Temple Mount, and another, 9 Cheshvan, commemorating the day he merited to pray at the Cave of the Patriarchs in Hebron.
  90. ↑ Abraham P. Bloch (1987). “Sultan Saladin Opens Jerusalem to Jews”, One a day: an anthology of Jewish historical anniversaries for every day of the year. KTAV Publishing House, Inc.. ISBN 978-0-88125-108-1. 
  91. ↑ Benzion Dinur (1974). “From Bar Kochba's Revolt to the Turkish Conquest”, David Ben-Gurion: The Jews in their Land. Aldus Books. 
  92. ↑ Geoffrey Hindley (2007). [[[:Загбар:Google books]] Saladin: hero of Islam]. Pen & Sword Military. ISBN 978-1-84415-499-9. 
  93. ↑ (1990) [[[:Загбар:Google books]] The Jewish settlement in Palestine, 634–1881]. L. Reichert. ISBN 978-3-88226-479-1. 
  94. ↑ Samson ben Abraham of Sens, Jewish Encyclopedia.
  95. ↑ Moshe Lichtman (2006). [[[:Загбар:Google books]] Eretz Yisrael in the Parshah: The Centrality of the Land of Israel in the Torah]. Devora Publishing. ISBN 978-1-932687-70-5. 
  96. ↑ Kramer, Gudrun (2008). A History of Palestine: From the Ottoman Conquest to the Founding of the State of Israel. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-11897-0. 
  97. ↑ Rosenzweig 1997, p. 1 "Zionism, the urge of the Jewish people to return to Palestine, is almost as ancient as the Jewish diaspora itself. Some Talmudic statements ... Almost a millennium later, the poet and philosopher Yehuda Halevi ... In the 19th century ..."
  98. ↑ 98,0 98,1 «Return to Zion». The New Encyclopedia of Judaism.
  99. ↑ "An invention called 'the Jewish people'" 
  100. ↑ Gilbert 2005, p. 2. "Jews sought a new homeland here after their expulsions from Spain (1492) ..."
  101. ↑ Eisen, Yosef (2004). Miraculous journey: a complete history of the Jewish people from creation to the present. Targum Press. ISBN 978-1-56871-323-6. 
  102. ↑ Morgenstern, Arie (2006). Hastening redemption: Messianism and the resettlement of the land of Israel. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-530578-4. 
  103. ↑ Barnai, Jacob (1992). The Jews in Palestine in the Eighteenth Century: Under the Patronage of the Istanbul committee of Officials for Palestine. University Alabama Press. ISBN 978-0-8173-0572-7. 
  104. ↑ 104,0 104,1 104,2 104,3 "Immigration to Israel", Jewish Virtual Library, <https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Immigration/immigtoc.html>. Проверено 29 гурба һара 2012.  The source provides information on the First, Second, Third, Fourth and Fifth Aliyot in their respective articles. The White Paper leading to Aliyah Bet is discussed Aliyah During World War II and its Aftermath.
  105. ↑ Kornberg 1993 "How did Theodor Herzl, an assimilated German nationalist in the 1880s, suddenly in the 1890s become the founder of Zionism?"
  106. ↑ Herzl 1946, p. 11
  107. ↑ Chapter One (21 July 2005). the original on 10 December 2018 үдэрһөө архивлагдаһан. 17 July 2021 үдэртэ хандаһан.
  108. ↑ Stein 2003, p. 88. "As with the First Aliyah, most Second Aliyah migrants were non-Zionist orthodox Jews ..."
  109. ↑ Romano 2003, p. 30
  110. ↑ Macintyre, Donald. "The birth of modern Israel: A scrap of paper that changed history", The Independent, 26 May 2005 
  111. ↑ Yapp, M.E. (1987). The Making of the Modern Near East 1792–1923. Harlow, England: Longman. ISBN 978-0-582-49380-3. 
  112. ↑ Schechtman, Joseph B. (2007), "Jewish Legion", Encyclopaedia Judaica, vol. 11, Detroit: Macmillan Reference, p. 304, <http://go.galegroup.com/ps/anonymous?id=GALE%7CCX2587510141>. Проверено 6 найма һара 2014. 
  113. ↑ Scharfstein 1996, p. 269. "During the First and Second Aliyot, there were many Arab attacks against Jewish settlements ... In 1920, Hashomer was disbanded and Haganah ("The Defense") was established."
  114. ↑ (24 July 1922) «League of Nations: The Mandate for Palestine, July 24, 1922». Modern History Sourcebook. Архивировалһан 4 найма һара 2011 оной.
  115. ↑ (1991) “Chapter VI: Population”, A Survey of Palestine, Reprint, Washington, DC: Institute for Palestine Studies. ISBN 978-0-88728-213-3. OCLC 22345421. 
  116. ↑ Report to the League of Nations on Palestine and Transjordan, 1937. British Government (1937).
  117. ↑ Walter Laqueur (2009). [[[:Загбар:Google books]] A History of Zionism: From the French Revolution to the Establishment of the State of Israel]. Knopf Doubleday Publishing Group. ISBN 978-0-307-53085-1. 
  118. ↑ (2009) «The banality of brutality: British armed forces and the repression of the Arab Revolt in Palestine, 1936–39». English Historical Review CXXIV (507): 314–354. doi:10.1093/ehr/cep002. Архивировалһан 21 хоёр һара 2016 оной.
  119. ↑ Khalidi, Walid (1987). From Haven to Conquest: Readings in Zionism and the Palestine Problem Until 1948. Institute for Palestine Studies. (ISBN 978-0-88728-155-6)
  120. ↑ Government of Palestine, Department of Statistics, Village Statistics, 1945.
  121. ↑ 121,0 121,1 121,2 121,3 Israel. Central Intelligence Agency.
  122. ↑ Cohen, Gili. "Israel Navy to devote majority of missile boats to secure offshore drilling rafts", 9 January 2012 
  123. ↑ Area of Districts, Sub-Districts, Natural Regions and Lakes. Israel Central Bureau of Statistics (11 September 2012).
  124. ↑ (7 May 2009) «Israel (Geography)». Country Studies.
  125. ↑ The Coastal Plain. Israel Ministry of Tourism.
  126. ↑ "ISRAEL: Crackdown on illegal migrants and visa violators", 14 July 2009 
  127. ↑ Adriana Kemp, "Labour migration and racialisation: labour market mechanisms and labour migration control policies in Israel", Social Identities 10:2, 267–292, 2004
  128. ↑ "Israel rounds up African migrants for deportation", 11 June 2012 
  129. ↑ The Land: Urban Life. Israel Ministry of Foreign Affairs.
  130. ↑ The Law of Return. Knesset.
  131. ↑ Population in the Localities 2019 (XLS). Israel Central Bureau of Statistics.
  132. ↑ Introduction to the Tables: Geophysical Characteristics (doc). Central Bureau of Statistics.
  133. ↑ Localities and Population, by Population Group, District, Sub-District and Natural Region. Israel Central Bureau of Statistics (6 September 2017).
  134. ↑ Population of Jerusalem, by Age, Religion and Geographical Spreading, 2015. Jerusalem Institute for Israel Studies.
  135. ↑ Chua, Amy (2003). World On Fire. Knopf Doubleday Publishing, 219–220. ISBN 978-0-385-72186-8. 
  136. ↑ (2000) [[[:Загбар:Google books]] Northern and Western Asia]. ISBN 978-0-8225-2915-6. 
  137. ↑ David Adler (10 March 2014). Ambitious Israeli students look to top institutions abroad. ICEF.
  138. ↑ List of OECD Member countries — Ratification of the Convention on the OECD. Organisation for Economic Co-operation and Development.
  139. ↑ Schwab, Klaus (2017). The Global Competitiveness Report 2017–2018 (PDF) (Report). World Economic Forum. Retrieved 17 November 2017.
  140. ↑ Doing Business in Israel. World Bank Group.
  141. ↑ Global Human Capital Report 2017. World Economic Forum (13 September 2017). the original on 6 January 2019 үдэрһөө архивлагдаһан. 13 July 2021 үдэртэ хандаһан.
  142. ↑ Tel Aviv Stock Exchange inaugurates trading in new building, By GLOBES, NIV ELIS, 9 August 2014
  143. ↑ Загбар:Cite press release
  144. ↑ Bounfour, Ahmed (2005). Intellectual Capital for Communities: Nations, Regions, and Cities. Butterworth-Heinemann. ISBN 978-0-7506-7773-8. 
  145. ↑ Загбар:Cite magazine
  146. ↑ Krawitz, Avi. "Intel to expand Jerusalem R&D", 27 February 2007 
  147. ↑ Microsoft Israel R&D center: Leadership. Microsoft. the original on 13 March 2012 үдэрһөө архивлагдаһан. 19 July 2021 үдэртэ хандаһан. “Avi returned to Israel in 1991, and established the first Microsoft R&D Center outside the US ...”
  148. ↑ "Berkshire Announces Acquisition", The New York Times, 6 May 2006 
  149. ↑ Roads, by Length and Area. Israel Central Bureau of Statistics (1 September 2016).
  150. ↑ 150,0 150,1 3.09 Million Motor Vehicles in Israel in 2015. Israel Central Bureau of Statistics (30 March 2016).
  151. ↑ Bus Services on Scheduled Routes. Israeli Central Bureau of Statistics (2009).
  152. ↑ Railway Services. Israel Central Bureau of Statistics (1 September 2016).
  153. ↑ Эшэ татахада гараһан алдуу: Неверный тег <ref>; для сносок cbs_rails2 не указан текст
  154. ↑ (2001) Transportation in Israel. Jewish Virtual Library. ISBN 978-0-08-043448-3. 
  155. ↑ Statistics. Israel Airports Authority.

Холбоо

Заһаха
Засагай газар
Юрэнхы мэдээлэл
Картууд


Эшэ татахада гараһан алдуу: Для существующих тегов <ref> группы «fn» не найдено соответствующего тега <references group="fn"/>

"https://bxr.wikipedia.org/w/index.php?title=Израиль&oldid=72875" хуудаһанһаа абтаһан
  NODES
INTERN 2
Note 2