Чингис хаан

Чингис хаан (ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ, 1162? – 1227) — Монгол үндэһэтэнэй аймагай түрэхэ гарамгай улас түрын зүдхэлтэн болон сэрэгэй эрдэмтэн. Нэрэ Тэмүүжэн (ᠲᠡᠮᠦᠵᠢᠨ) гэдэг. 1206 ондо Монголой бүхы аймагые нэгэдхэжэ, Ехэ Хаан үргэмжэлэгдэн, Чингис хаан гэжэ, Монголой эзэнтэ уласые байгуулба. Чингис хаан Монголые нэгэдхэһэнэй һүүлдэ сэрэгэй ябадал, засаг захиргаан, хуули сааза болон эзэмшэл үрхээр хубаан үргэмжэлхэ дүримые байгуулжа, Монгол үндэһэтэнэй үзэг бэшэгые үүдэн зохёожо, бүхэ айманай хоорондохи туйлалдааниие эсэслүүлжэ, Монголой ниигэмэй хүгжэлые ахюулба. Нүгөө талаар дабуулиг сэрэгэй хүсэндөө түшэглэжэ үргэн хэмжээтэй дайнай ажаллалга ябуулжа, 1211 он болон 1215 ондо Алтан уласые (金朝, ᠠᠯᠳᠠ ᠤᠯᠤᠰ) хоёр удаа ехээр дайлажа, Чжундуе (中都, ᠵᠦᠩᠳᠦ) эзэлэн абаба. 1219 ондо Монгол сэрэгэй дахуулан анха удаа баруун тиишэ аян дайн хэжэ Хорезмые (ᠬᠤᠷᠰᠧᠮ) добтолон усадхаад, Орос болон Кыпчагай (Хибчаг, ᠬᠢᠪᠴᠠᠭ) холбоотой сэрэгые бута сохин, нютаг дэбисхэрэй Дунда Азиин орон ба Урда Орос хүрэтэр үргэдхэжэ Европо Ази хоёр түбиие һундалдаһан Монголой ехэ хаанта уласые байгуулаад, эдэ газар орониие ахамад хүбүүн Зүчи (ᠵᠦᠴᠢ), хоёрдугаар хүбүүн Цагадай (ᠴᠠᠭᠠᠲᠠᠢ), гурбадугаар хүбүүн Үгэдэйдөө (ᠦᠬᠡᠲᠡᠢ) үргэмжэлэлэй газар болгон үгэжэ, хожомой дүрбэн хаанта уласай байгуулагдахада һуури табижа үгэбэ. Одхон хүбүүниинь Тулуй (ᠲᠥᠯᠦᠢ) хаан. 1226 ондо сэрэгэй бусаажа Баруун Ся (ᠪᠠᠷᠠᠭᠤᠨ ᠰᠢᠶᠠ) уласые добтолоод, һүүлшындэнь Баруун Ся уласые мүхөөд эгэхэ зам дахан Ганьсугай Тяньшуй гэдэг газарта наһа бараа.

Чингис хаан ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ
Ехэ Монгол Уласай Ехэ Хаан
Юань Уласай үеын хүрэг
Хааншалал	1189–1227
Монгол	ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ
Түрэһэн	1162
Түрэһэн газар	Хамаг Монгол
Наһа бараһан	8 һарын 1227
Наһа бараһан газар	Ехэ Монгол Улас
Дараахи хаан	Үгэдэй хаан
Ехэ хатан	Бүртэ үжин
Хаанай удам	Зүчи, Цагаадай, Үгэдэй, Тулуй
Эсэгэ	Есүхэй
Эхэ	Өэлүн үжин

Чингис хаанай үедэ Хойто Хитад, Солонгос, Баруун Ся гэдэг тангад гүрэн Түб ба Дунда Азиин газар оронууд, Кавказ, Иран болон Афганистан эзэлэгдэһэн Чингис хаанай дайлалганууд хүн түрэлтэнэй түүхэдэ ехэ доһололто дорьболто боложо, хүгжэлтэдэнь түргэдхэхы нүлөө үзүүлһэн гэжэ тоолоод, НҮБ Чингис хааниие 2-дохи мянган жэлэй хүн гэжэ соносхоһон байна. Чингис хаанай түрэхые бүри Будда Шигэмүни уридшалан мэдэжэ хэлэһэн юм гэһэн домог бии. Олон Монгол түүхэ домогуудта Чингис хаанай түрэһэн газарынь Дэлюун болдог (ᠳᠡᠯᠢᠭᠥᠥ ᠪᠤᠯᠳᠤᠭ) гэжэ бэшэһэн байдаг. Харин энэнь, монгол эрдэмтэдэй һанамжаар, Хэнтэй аймагай мүнөөнэй Дадал гэжэ сомондо оршодог. Буряад газарташье, Онон мүрэн шадар Дэлюун болдог гэжэ газар бии. Чингис хааниие хүдөө табиһан газарые олохо гэжэ шэнжэлэгшэдэй хэды оролдобошье, тэрэ олдоодүй юм. Рашид-ад-Дин гэдэг эртэ үеын түүхэшэнэй бэшэһээр, хаан Бурхан Халдун (ᠪᠤᠷᠬᠠᠨ ᠬᠠᠯᠳᠤᠨ) гэжэ хадада хүдөөлбэ. Теэд тон энэ хада Бурхан Халдун гээшэ гэжэ хэлэхэ баримта үгы.

Тобшо намтар

Уг гарал

Чингис хаанай элинсэг

Гуа-Марал (ᠭᠤᠸ᠎ᠠ ᠮᠠᠷᠠᠯ), Чингис хаанай дээдэ үбгэн Бүртэ-Шонын (ᠪᠦᠷᠳᠡ ᠴᠢᠨᠸ᠎ᠠ) һамган. Монголой нюуса тобшодо: «Чингис хаанай изагуур дээдэ тэнгэриһээ заяажа түрэһэн Бүртэ-Шоно ажа. Һамганиинь Гуа-Марал ажа һэн. Тэнгис гэтэлэн ерэбэ. Онон мүрэнэй түрүү Бурхан Халдуун нютаглажа, Батасагаан нэрэтэй хүбүүн түрүүлээ.» гэжэ байна. Бүртэ-Шоно Чингис хаанай үмэнэхи 1069 оной үедэ Байгал далайн хабида байһан гэхээр бодожо үзэхэдэ, хойто хүннү гү, али тувашууд доторхи нэгэ монгол хүнэй үрэ мүн. Тэрэнэй хүбүүн ашанар урагшаа нүүжэ Онон Хэрэлэн голоор нютаглажа байгаа. Бүртэ-Шоно, Гуа-Маралһаа хойшо 22-дэхи үень Чингис хаан болоно.

Дараахь үе удамуудые жагсаабал, Тамача, Хоричар-мэргэн, Уужим-буурал, Саль-Хачау, Ехэ-нюдэн, Шам-сочи, Харчу, Боржигидай мэргэн, Торголжин-баян, Добу-мэргэн, Добу-мэргэнэй һамган Хори түмэдэй Хорилардай мэргэнэй охин Алан-гуа (ᠠᠯᠤᠨ ᠭᠤᠸ᠎ᠠ). Добу мэргэн хоёр хүбүүтэй болоод наһа бараһанай дараа Алан-гуаһаа түрэһэн гурбан хүбүүдэй багань болохо Бодончар мунхагһаа Боржигон обогой гарабал дуридаһан байдаг. Нюуса тобшодо бэшэһэнээр хада, Алун-гуа Добу-мэргэнэй наһа бараһанһаа хойшл хүбүүд түрүүлһэнэйнгөө Малиг-баяуд обогой зараса буса харин һүни тотгоор орожо ерэхэ тэнгэриин сагаан шара хүнтэй холбон тайлбарилдаг. Боданчар мунхаг нэгэн жэрэмэһэн эмые барин ерэһэнһээ гараһан хүбүүниинь Жажирадай болон энэнь Чингис хаанай анда Жамухын уг гарал болоно.

Боданчарын үрэ удамынь Хабич-баатар, Мэнэн-тудун, Хачи-хүлэг, Хайду, Байшинхор-догшин, Тумбинай-сэсэн болно. Хайдугай хүбүүн Чирхай-ленхобоһоо тайчууд обог үүдэн гараа. Тумбинай-сэсэн хүбүүн Хабул хаан Хамаг Монголые захиржа байһан болон тэрэнһээ Хяад Боржигин (ᠬᠢᠶᠠᠳ ᠪᠣᠷᠵᠢᠭᠢᠨ) обог улбаалан гараа. Хабул хаанай хоёрдохи хүбүүн Бартан баатарынь Чингис хаанай эсэгэ Есүхэй баатарай (ᠶᠡᠰᠦᠭᠡᠢ ᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ) эсэгэ бэлэй. Хамаг Монгол Хутула хаанһаа хойшо хаангүй байһан тула Хяад Боржигин обогые юрэнхыдэнь Есүхэй баатар захиржа байгаа.

Чингис хаанай Монголой тулгуур түрые үүсхэн байгуулха үедэ Хабул хаанай удамай Хяад Боржигиной ноёдууд ехэ нүлөөтэй байгаа. Даридай-отчигин хадаа Бартан баатарай бага хүбүүн (Чингис хаанай абга аха), Алтаниинь Хабул хаанай дүрбэдэхи хүбүүн Хутула хаанай хүбүүн (Чингис хаанай хаяала), Хучир Бартан баатарай хоёрдохи хүбүүн Нэгүүн тайжын хүбүүн (Чингис хаанай үеэл), жүрхинэй Сача-Бэхи Хабул хаанай ууган хүбүүн Охинбархагай аша хүбүүн (Чингис хаанай хаяала), Бүри бүхэ Хабул хаанай дүрбэдэхи хүбүүн Хутугту Монхорын хүбүүн (Чингис хаанай эсэгэ Есүхэйн үеэлэ) байгаа.

Эдир наһа

Чингис хаан түрэһэн Дэлюун Болдог нютаг

Чингис хаан 1162 ондо Онон мүрэнэй хүбөөндэ Дэлюун Болдог гэһэн газар Есүхэйн хатан Өэлүн эхэһээ түрөө. Нюуса тобшодо тэрэниие эхын хэбэлһээн мэндэлхэдээ үри баруун гарайнгаа адха соо шуһа нүжэ адхажа түрэһэн гэһэн тэмдэглэн бэшэбэ. Хяад Боржигиной ударидагша байһан Есүхэй баатар Татарын Тэмүүжэн-Үгэтэй тулалдан олзолжо абаһантай үетэй тохёожо мэндэлһэн хүбүүе Тэмүүжэн гэжэ нэрлэбэ. Тэмүүжэнэй түрэһэн дүүнэр Хасар, Хачиун, Тэмүгэ, Отчигон, Тэмүлэн. Мүн эсэгэ нэгэтэй, Сочигил хатанай хүбүүд Бэгтэр, Бэлгүтэй аха дүү байгаа. 1171 ондо Тэмүүжэн Хонгирадай ноён Дай Сэсэнэй охин Бүртэтэй сүй табиһан болон тэндэһээ эсэгэ Есүхэй хариха замдаар татаршуудай найранда уригдан хорологдон ами үрэгдэбэ.

Тэрэнэй дараахан тайчуудай ноён Таргудай Хирилтуг Есүхэйн албатые Өүлэнһөө (ᠥᠭᠡᠯᠦᠨ) булаан абажа тэдэниие орхин нүүһэнээр Тэмүүжэн хүбүүн үрхэ толгойлон хосороо. Өүлэн эхэ амидарал таршаг ядуу байһан хэдышье өөрынгөө хүбүүдтэ нүүдэлшэдэй изагууртанай хүмүүжэл олгожо шадаһан байна. Энэ сагта Тэмүүжэн, Хасар хоёр Бэгтэртэй араалдаһанаар уламаар тэрэниие харбан хорооһоноор Тэмүүжэн гэр бүлын толгойлогшо саашадаа хаан шэрээ залгамжалха тэмсэлэй эхилэл табигдаһан байна. Тэмүүжэн 13 наһа хүрэхэдэ Таргудай-Хирилтуг олзолон абаашан хорин уламаар хороохоор забдажа байха үедэ Тэмүүжэн һамбаашалан голдо нуугдажа байгаад Сүлдүсэй Сорхан Шарын (хожом мянганай ноён), гэртэ ерэхэдэ тэрэ өөрынгөө хүбүүн Чулуун (хожом Чингис хаанай дүрбэн хүлэг баатарай нэгэн), Чимбай, охин Хадаан хамтаар Тэмүүжэндэ туһалан дутаалгаба. Тэмүүжэн хүүгэд ахы наһандаа Жадаран аймагай Жамухатай хоёршье удаа тангариг үргэн анда барилдаһаниинь хэдышье хожом эрхэ мэдэлэй мүргэлдээнһөө үүдэн тэдэнэй зам олон удаа мүргэлдэһэн байна. Тэмүүжэн хүбүүн хулгайда алдаһан найман шарга морёо алдаһаниие эрюулэн абахаар ябаха үедэ Наху баянай хүбүүн Боорчи (хожом Ехэ Монгол уласай баруун түмэнэй ноён, Чингисэй дүрбэн хүлэг баатарай нэгэн) туһалһаниинь тэрэниие саашада үнэншэ дайшан нүхэд хүреэлхын эхилэл болобо.

Мэргэдые дараһан ба Хамаг Монголой хаан болоһон

Чингис хаанай сула олголго

Тэмүүжэн эрын сээндэ хүрэжэ (16, 17 наһатай байхадаа) сүй табиһан Бүртые буулган абажа ураглаба. 1180 оной оршом Гурбан Мэргэд урда Мэргэдэй Ехэ Чилэдүгэй һамган Өүлэниие Есүхэй баатарта алдаһанай үшөөе абахаар сэрэглэн ерэжэ Бүртэ үжиниие олзолон абажа Чилгэр бүхэдэ үгэһэн байна. Тэмүүжэн түрын инжинд ерэһэн булган дахые эсэгэй анда Хэрэйдэй Тоорил ханда үргэн барижа туслалсаа хүсэбэ. Тоорил хан Жадаран аймагай Жамухатай хүсэн хабсаран Мэргид аймагые дайлан Буур хээртэ бута сохин Тэмүүжэн һамган Бүртынгээ эрюулэн абаа. Бүртэ үжин Тэмүүжэндэ Зүчи, Цагаадай, Үгэдэй, Тулуй гэһэн дүрбэн хүбүүн түрүүлжэ үгөө һэн.

Мэргэдһээ Бүртэ үжин бусаан абахада тэрэ жэрмэһэн байһаниинь Тэмүүжэнэй ууган хүбүүн Зүчиин жэнхэни эсэгэ хэн байһаниие арсалдаатай болгобо. Гэбэшье Монголой Нюуса Тобшын 104-р зүйлдэ «Санамсаргүй байтал гурбан мэргид добтолжо, эхэнэр хүүгэдыемни булаажа абаба…» гэһэн байна. Тэмүүжэнэй үгүүлһэнөөр хада, Бүртэ хатан мэргэдүүд булаан абахаһаа урда тэрэ жэрмэһэн байһан байна. Тиимэшье ушарһаа Тэмүүжэн амидаралайнгаа туршада Зүчиие өөрынгөө хүбүүн гэжэ үзэжэ байгаа. Мэргидые дайлаһанай дараа Тэмүүжэн, Жамуха хоёр гурбадахи удаагаа анда барилдан хамта нютаглаха болобо. Гэбэшье удалгүй һалажа ябахада Жамухые дагажа байһан Боржигин болон бусад обог аймагай албатад Тэмүүжэн дахаха болоһоноор тэрэ обог аймагай ударидагша болохын эхилэл тавигдаба. Уламаар 1189 ондо Алтан, Хучир, жүрхинэй Сача-Бэхи, Даридай-Отичигон зэргэ Хяад Боржигиной ноёдууд һанаа ниилэн Тэмүүжэн Хамаг Монголой хаанда үргэмжэлжэ, «Чингис хаан» гэһэн сула олгобо. «Чингис» гэдэг үгын гарал «тэнгис» гэһэн үгэһөө гаралтай гэжэ үзэдэг бэлэй.

Жамуха, татарнууд, жүрхинүүд, тайчуудтай тэмсэлдэһэн

Тэрэнэй һүүлдэхи Жамуха өөрынгөө дүү Тайчирые Чингис хаанай албатануудта алагдаһаниие шалтагалан 13 хүреэнһөө сэрэг дайшалан добтолходо Чингис хаан угтажа ошон Далан Балжуд нэрэтэй газар тулалдаһаниинь Монголой түүхэдэ 13 хүреэнэй тулалдаан гээд нэрлэгдэнэ. Уг тулалдаанда Жамуха хүсэ түрэн Чингис хаанай сэрэгүүдые Зээрэн хабсалда шахажа сохёод бусахадаа Чинос аймагай залууыг далан тогоонд шанажа харгисалаа. Энэ гутамшагта үйлын дараагаар Уруудай Жүрчидэй, Мангудай Хуйлдар, Хонхотанай Мэнлиг зэргэ олон бишыхан обогой түлөөлэгшэд Жамухаһаа нюур буруулжа Чингис хаантай ерэжэ ниилэбэ. XII зуунай эсэсээр Алтан уласай Вангин Чансан жанжан татарай Мэгүжин һүүлтые хөөн Улза гол руу шахажа байха үедээ хүсэ хабсархые Тэмүүжэнһөө хүсэхэдэ уридын үшөөтэ татарые дараха боломжые Чингис хаан овжон ашаглажа Тоорил хантай хүсэн хабсаран Улза голой Хусуту шитүэн, (Нарату шитүэн) гэһэн газар Мэгүжин һүүлтые бута сохибо. Алтан уласай Вангин чансан Чингис хаанда «Чаутхури» Тоорил ханда «Ван хан» сула олгобо. Энэ сагһаа хойшо Тоорил ханиие Ван хан гэжэ болоо.

Чингис хаан Мэгүжин һүүлтые дайлаар мордоһон ара хударгаар жүрхинүүд ара гэрыень тоножо дээрэмдэһэн тула Хэрэлэнгэй Хүдөө арал хабида жүрхин руу добтолжо Тэлэтү ама нэрэтэй газар Сача-Бэхи, Тайчу хоерые барижа урда Бэлгүтэйн мүрые сабшаһан, татарда эсэргүү хабсаран байлдаагүй, ара гэрые дээрэмдэн тоноһон зэргэдэ яла асуун саазалаа.

1201 ондо хатагин, салжинууд, дүрбэн, татар, эхирэд, хонгирад, горлосууд, найманай Буйруг хан, мэргэд, ойрад, тайчууд Алхуй булаг гэһэн газар суулжа Жамухые хан үргэмжэлхээр хэлэлсээдэ тэндэһээ Үргэн мүрэн руу нүүжэ, Үргэндэ шудхаха Хан мүрэнэй шанаагай Агуу нугада Жамухые Гүр ханда үргэмжэлжэ уламаар Чингис хаан, Ван хан хоертай дайлаар мордохоор зэхэжэ байе Чингис хаан оложо мэдээд Ван ханда хэлэ үгөө. Хоёр талын тулалдаан Хүйтэн гэһэн газар болоһон ба түүхэдэ Хүйтэнэй тулаан гэжэ нэрлэдэг бэлэй. Нюуса тобшодо үгүүлһэнээр Буйруг, Хутуг хур оруулха арга шадабарияа ашаглаһан хэдышье хур дайһанай тала дээрэ буса өөһэд дээрэнь бууһанда тэнгэри уурлаба гэжэ айн тархан байна. Жамуха Үргэн мүрэнэй зүг өөрын нютаг руу гүйжэ буухада Ван хан нэхээ. Тайчуудай Аучу баатар Ононой зүг гүйжэ буухада Чингис хаан араһаань нэхэһэн байна. Ононой саана хүлеэжэ байһан Аучу баатар, Таргудай Хирилтугтай тулалдахада Чингис хаан тайчуудай Зургаадайда (хожомой алдарта Зэб жанжан, Чингисэй дүрбэн нохойн нэгэн) харбуулан хүзүүн тушаа хүнды шархадаа. Һүнинь тайчууд тархан гүйжэ бууһанаар уг тулалдаан Тэмүүжэнэй илалтаар дууһаһан байна.

Гадаада аян дайнууд

Чингис хаан ба тэрэнэй жанжадай аян дайнууд

Чингис хаан Ехэ Монгол уласаа байгуулха үедэ тэрэнэй урда этигээдтэ хоёр хүсэрхэг улас оршожо байһанай нэгэниинь Хорезмын хаанта улас, нүгөөхи Хара Хитан (Баруун Ляо) улас байгаа. Хожом эдэ уласуудай газар нютаг дээрэ Цагадайн улас зонхилон байгуулагдаһан бэлэй. Хорезмын хаанта уласай үндэһэлэгшэ Астыз (1127—1156) гэһэн шудалаашад үзэдэг. Хорезмынь Дурна Сельджук уласай султан Санжарай хараата байба. Гэбэшье Арал болон Каспиин тэнгис оршомой нүүдэлшэн аймагуудые Астыз захиргаандаа оруулан эзэмшэл газараа үлэмжэ тэлэжэ бэеэ дааһан уласай үндэһэ һууриие табяа. Астызые залгамжалагша Иль-Арслан (1156—1172) бэеэ дааһан бодолго ябуулжа байба. Тэрэнэй хүбүүн Текеш (1172—1200) огузуудтай хэһэн удаан хугасаанай тэмсэлэй үрэ дүндэ 1194 ондо Хорасаниие захиргаандаа оруулжа абаа. Иигээд Хорезмын хаанта улас бии болоо. Чингис хаан улас Ехэ Монгол уласаа байгуулжа байха тэрэ үедэ Мухаммед шах Дунда Азиин оронуудые нэгэдхэн захирхын түлөө шургуу тэмсэл хэжэ, 1207 ондо Бухара, 1208 ондо Хорезм, Гератые эзэлэн абаба. 1209 ондо тэрэ Иламышиин талада Хара Хитанай сэрэгые бута сохижо, 1212 ондо Самарканд хотые захиргаандаа оруулаа. Теэд 1215 ондо Хара Хитанай Гүр хааниие буулган абаа. Иигээд Хорезмын хаанта улас Дунда Азиие өөрынгөө захиргаанда үндэһэндэ оруулжа, Каспиин тэнгисэй хойто эрьеһээ Персиин булан, Кавказай уулаһаа Гиндукушай нюруу хүрэтэрхи уудам газар нютагые хиналтадаа абаа.

Хара Хитан улас 1128 онһоо 1211 оной хоорондо оршон тогтонобо. Ниислэл Баласагуниинь Чу голой хүбөөндэ мүнөөгэй Бишкекэй ойролсоо оршожо байба. Чингисэй сэрэгтэ 1204 ондо бута сохюулһан Найманай Таян ханай хүбүүн Хүчүлүг үсөөн сэрэг албатануудаа дахуулан Хара Хитанай уласта ами хорогдохоор ошоод, 1211 ондо Хара Хитанай Гүр хааниие шэрээһээнь зайлуулжа түрын эрхые булаан абаа. 1218 ондо Алтан болон Тангуд уласые номхоттон доройтуулжа, Хара Хитаниие эзэлэн абаһан монголшууд Чингис хаанынгаа ударидалга доро 500 худалдаашанайхинь ами наһые аймшаггүй хороожо, удаа дараалан эльгээһэн элшэнэрыень доромжолон бусааһан лалын ехэ эзэнтэ гүрэн Хорезмтэй байлдахаар зэхэжэ эхилбэ. Хорезмын хаанта улас Мухамед шах II Ала ад-Дин Мухаммед (Перс علاءالدين محمد‎‎‎) «зэрлиг бүдүүлиг монголшууд» Хорезмтэй байлдахаар ерэнэ гэдэгтэ этигэхэгүй байгаа. Байлдахаар ерээшье гэһэн һайтар бэхэлһэн хэрэм сайзаар хамгаалагдаһан хотонуудыень эзэлэн абажа шадахагүй гэһэн баһажа байгаа.

Зүршэдэй Алтан уластай дайтажа ябаһан Чингис хаан үүдэһэн нүхэсэл байдалай уламһаа Хорезмын хаанта уластай дайтахаһаа аргагүй болоо. Чингис хаан Алтан уластай дайтаха үүргые Мухулайд даадхажа, өөрөө Монгол сэрэгэй гол хүсэниие ударидан, Хорезмдэ эсэргүү дайнай бэлэдхэлдэ оробо. Алтан уластай хэхэ дайнда Мухулай жанжанай баруун гар болон оролсохые Тангуудһаа шаардаба. Чингис хаан Хорезмые дайлаар мордохын урда 1219 оной хабар Ехэ хуралдай хуралдуулжа, баруун зүгтэ хэхэ дайнай түлэблигөө болбосоруулаа. Монгол сэрэг хэдэхэн һарын дараа Хорезмын эзэнтэ уласта тулажа ошоһон байгаа. Манай эрдэмтэдэй үзэжэ байгаар Чингис хаанай сэрэг 120 мянган оршом хүнэй бүрилдэхүүнтэй байгаа. Эзэн хаан ами алагдаһан тохеолдолд Ехэ Монгол уласай хаанай шэрээе Үгэдэйдэ залгамжалуулхаар хэрээсэлбэ.

Уласайнгаа гуламтые Отчигин ноёноор сахюулба. Чингис хаан Хорезмын хаанта уласта элшэн эльгээжэ, яла асуухаар сэрэг хүдэлгэһэнөө мэдэгдэбэ. Хорезмын шах Мухаммед Чингистэй дайтахын тулада Сыр-Дарья мүрэнэй дахууха хотонууд, Ферганын хүндын зон, Бухара, Самарканд, Үргэнчидэ сэрэгээ хубаарлан байралуулаа. Сэрэгээ иигэжэ бага багаар хубаажа, хүсэеэ тараан хубааһаниинь монголшуудта ашагтай боложо тэдэнэй хотонуудые нэгэ нэгээр эзэлэн абаха боломжые олгобо. Хорезмын шах хүсэеэ тараан байралуулха болоһон шалтагааниие энэ тактикые түүхэшэ Д’Оссон Зүчитэй холбон тайлбарилдаг байна. Тэрэ Мухаммед шахын зүрхые Зүчи үхүүлһэн гэжэ тэмдэглэбэ. Чингис хаан Хүчүлүгэй зүгһөө аюул нэмэгдэжэ байдагые мэдээд тэрэндэ сохилто үгэхээр хан хүбүүн Зүчидөө 20 мянга гаран сэрэг ударидуулан ябуулһан байна.

Энэ үедэ Хорезмын шах Мухаммед 60 мянган сэрэг дайшалан Хүчүлүг ханиие дарахаар мүн хүдэлһэн байгаа. Мухаммед шах Иргиз голой оршомдо ерэжэ буудаллан Хүчүлүг ханай байдаг газарые тандан ябатар олон морито сэрэг ойротожо байе толгойн һэргылхынхин Мухаммед шахда мэдээлһэн байна. Тэдэ сэрэгынь Хүчүлүгэй сэрэгые бута сохёод тэрэнэй толгойе абажа ябаһан хан хүбүүн Зүчиин сэрэг байгаа. Зүчи султанда элшэн ябуулан тэрэнтэй байлдаха хүсэлгүй байгаа гэдэгээ хэлүүлээ. Хорезмын шах «Хэрбээ Чингис хаан надтай тулалдахые шамда тушаагаагүй бол, Аллах тэнгэри шамтай тулалдахые надта тушааһан бэлэй, Минии хубида Гүр хан, Хүчүлүг хан, танарай хоорондо илгаа үгы байна, ушарынь та бүхэн адлихан буруу үзэлтэнүүд» гэбэ. Зүчи Мухаммед шахтай тулалдахаһаа аргагүй болобо.

Энэ тулалдаан Мухаммед шахай хубида сэрэгээ бэеэр ударидан монголшуудтай хэһэн түрүүшын болон һүүлшын тулалдаан болоһон юм. Тооной хубида хабигүй үсөөн сэрэгтэй байһан хэдышье монголшууд эрэлхэг зоригтой тулалдажа һүни орой болоходо байлдаан түрэ забһарлаба. Хорезмын шах үглөөдэр үглөөгүүрнь дахин тулалдаанаа үргэлжэлүүлхээр дайнай талбари дээрэ ерэхэдэ Зүчиин сэрэг олон гал аһаажа орхёод һүниндөө хоёр үдэрэй зам туулан холдоһон байгаа. Уг тулаанда 20 мянган хүнээ алдажа өөрынгөө сэрэгэй сул талые мэдэрһэн шахын зүрхэниинь үхэжэ һүлдэнь доройтоһон гэдэг бэлэй. Чингис хаан 600 км үргэн Кызыл Кум сүлые богони хугасаанда туулажа, Хорезмын хаанта уласай хоёр ниислэлэй дундуур гэнтэ гаража ерэһэниинь дэлхэйн сэрэгэй түүхэдэ гараһан гайхамшагта үйлэ ябадалай нэгэ байгаа.

1220 оной хоёрдугаар һарын 10-нда Чингис хаан Бухарые хамгаалжа байһан хүлһэнэй түрэг сэрэгүүдые бута сохиһоной һүүлдэ хотын ажаһуугшад буужа үгэбэ. Энэнтэй бараг нэгэн зэргэ Отрар унаба. Бухарые эзэлээд Чингис хаан ехэ сэрэгээ абажа, Хорезмын шэнэ ниислэл Самаркандые шэглэбэ. Чингис хаан, Үгэдэй – Цагадай, Зэбэй жолоодоһон гурбан замай сэрэг, олзологдохые урда туун 1220 оной 3 дугаар һарын эхеэр Самаркандые бүһэлэн абаба. Олзологдоһон хүнүүдтэ монгол сэрэгэй хубсаһа үмдэхүүлэн арбатанай тогтолсоондо оруулжа, туг барюулжа урдаяа тууһаниинь сэрэгээ олон болгожо харуулха об мэхэ байгаа.

Мухаммед шах ниислэлээ түрэг, таджик зэргэ бум оршом хүлһэнэй сэрэгээр мануулан үлдээгээд сэрэг суглуулха нэрээр Самаркандые орхин буужа байна. Самаркандые эзэлэн абаһанай дараа Чингис хаан Хорезмын нүгөө ниислэл Үргэнч хото руу сэрэг яаран хүдэлгэһэнгүй. Ушарнь Теркен хатаниие эе эбээр өөртөө дагаар оруулха бодолгые Чингис хаан баримталжа байгаа. Үргэнчдэ амидаран һуужа байһан Теркен хатан хүбүүн Мухаммедэйнгээ хүсэлтээр шахай һамган хүүгэдые дахуулан Мацадар уула руу гүйжэ буун одоо. Теркен хатанай бүгж байһан Халуун сайзые монгол сэрэгүүд хэһэг хугасаанда бүһэлэн хааһанай эсэстэ буулгажа абаа. Теркен хатаниие Чингис хаан Монгол руу абажа одоһон болон тэрэ Харахорумда наһа бараа.

Чингис хаанай шэлэдэг жанжан болохо Зэб, Сүбэдэйн сэрэгтэ мүрдэн хөөгдэһэн Мухаммед шах Иран, Ирагай хото, сайзаар гүйжэ ябаһаар Каспиин тэнгисэй зүүн урда эрьедэ оршохо Абескун гэһэн эзэнгүй арал дээрэ нуугдан бүгэжэ байгаад 1220 оной 12 дугаар һарын һүүлээр уушханай хадхалга үбшэнөөр наһан эсэс болобо. Мухаммед шахые мүрдэн хөөһэн Зэб, Сүбэдэй хоёр тэрэниие наһа бараһанай һүүлдэ мэргэдэй үлэгдэлые орогнуулһан хибчагуудые мүшхэн байлдажа, Самаркандһаа эхилэн Каспиин тэнгисые бүрин тойрожо, бараг 8 мянган миль газарые туулаа һэн.

1220 оной намар Чингис хаан Үргэнч хото руу Зүчи, Цагадай, Үгэдэй гурбан хүбүүнөөрөө ударидуулһан сэрэгые эльгээбэ. Үргэнч хотын бүһэлэлтын үедэ Зүчи, Цагадай хоёрой мүргэлдээн хурсадһанаһаа хотыг эзлхэ ябаса удаашарба. Энэтэй холбогдон Чингис хаан бүхы сэрэгые захирха эрхые Үгэдэйдэ олгоһоноор монгол сэрэг 1221 оной 4 дүгээр сард Үргэнчые эзлэн абаа. Монголшууд Үргэнч хотые эзэлэн абаһанаар Хорезмын хаанта улас үндэһэндөө Ехэ Монгол уласай захиргаанда оробо.

Чингис хаан 1222 оной намар Бухарта ерэжэ, эрдэмтэн мэргэдые суглуулан лалын шажантанай этигэл һүзэгэй талаар хөөрэлдэжэ, имам, кадисай санбаартануудые бүхы түрэлэй алба губшуурһаа сүлөөлжэ, тэдэнэй үе залгамжалха эрхые баталгаажуулаа. Лалын шажанта ороной түүхэдэ түрүүшынхиеэ иимэ санбаартанууд ниигэмэй дабхаргын хубида дабуу эрхэ эдлэхэ болгоһониинь энэ бүһэ нютагые захирха өөрын хүбүүд Зүчи, Цагадайн уласай саашадын хуби заяанда һанаа табижа байһанай элирхэйлэл байгаа.

Наһа бараһан

Чингис хааниие наһа бараха үеын Монголой нютаг

Чингис хааниие даосой арша Чан-Чүнь бомботой уулзажа ута наһалха боломжые бэдэржэ байгаа. Тэрэ мүн лалын шажанай зүдхэлтэнүүдтэй Коран номой үндэһэн заршамуудыешье тайлбарилуулжа байгаа. Хаанай энэ үйлэдэлые эзэлжэ абаһан улас орнойнгоо арад түмэнэй шажан шүтэлгые хүндэдхэн үзэжэ арад түмэнэй сэдьхэл һанаае хэр һамаарха, оюун һанаанай хубида хэр захиржа болохые мэдэхые хэшээдэгтэй холбоотой гээд үзэдэг бэлэй. Чингис хаан Сартуулда байха үедээ лалын шажантай, түрэг гаралтай, Монголой төрд үнэнч зүтгэхээ элирхэйлһэн Махмуд Ялавачые Мавераннахрын захирагшаар томилбо.

Мухулай 1223 ондо таалал түгэсэжэ, Алтан уласые дайлаха үйлэ ябаса аалидажархиһан, Тангуд ула с баруун гар боложо Алтан уластай дайтахаяа зогсооһонтой холбогдон Чингис хаан аянаа түргэбшэлжэ, 1225 оной хабар эхэ нютагтаа бусажа ерэбэ.

1227 ондо Тангуудые илаһанай һүүлдэ Чингис хаан наһа бараһан (Монголой нюуса тобшодо тэмдэглэһэнээр), тэрэнэй үхэлэй шалтагаан тодорхой бэшэ. Зарим түүхэшэ тэрэниие бэеын ядарал, дайнһаа абаһан шарха гэмтэлэй дээрэһээ үнгэрһэн гэдэг байхада мүнөөгэй Египедэй нютагта моринһоо унаһанай дээрэһээ наһа бараһан гэдэг хада харин үлэһэн хэһэгынь тэрэниие уушханай хабдар үнгэрһэн гэхэ зэргээр олон янзаар тайлбарилдаг байна. Түүхэшэд Чингис хааниие наһа бараһанай һүүлдэ хүүрыень мүнөөгэй Хэнтэй аймаг, Онон мүрэнэй һаба Бурхан Халдун уулада асаржа онголон байха гэһэн таамагладаг бэлэй.

Холбооһон

Энэ хуудаһан Чингис хаан гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.

• Book Review of Genghis Khan by Leo De Hartog
• Genghis Khan and the Mongols
• Welcome to The Realm of the Mongols
• Parts of this biography were taken from the Area Handbook series at the Library of Congress
• Estimates of Mongol warfare casualties
• Genghis Khan on the Web (directory of some 250 resources)
• Mongol Arms
• Genghis Khan’s leadership approach — LeaderValues
• ‘Ala’ al-Din ‘Ata Malik Juvayni A History of the World-Conqueror Ghengis Genghis Khan, Ata al-Mulk Juvayni and Rashid-al-Din Hamadani
• Ratchnevsky, Paul (1992, c1991). Genghis Khan: His Life and Legacy [Čingis-Khan: sein Leben und Wirken], tr. & ed. Thomas Nivison Haining, Oxford, UK; Cambridge, Mass., US: B. Blackwell. ISBN 0-631-16785-4. 
• Man, John (2004). Genghis Khan: Life, Death and Resurrection. Bantam Press, London. ISBN 978-0-553-81498-9.

Хэтэдээ уншаха

• Brent, Peter (1976). The Mongol Empire: Genghis Khan: His Triumph and His Legacy. London: Weidenfeld & Nicholson. ISBN 0-297-77137-X. 
• Bretschneider, Emilii (1888, repr. 2001). Mediæval Researches from Eastern Asiatic Sources; Fragments Towards the Knowledge of the Geography & History of Central & Western Asia, Trübner's Oriental Series. London: Kegan Paul, Trench, Trübner & Co (repr. Munshirm Manoharlal Pub Pvt Ltd). ISBN 81-215-1003-1. 
• Cable, Mildred; Francesca French (1943). The Gobi Desert. London: Landsborough Publications. 
• Chapin, David (2012). Long Lines: Ten of the World's Longest Continuous Family Lineages. College Station, Texas: VirtualBookWorm.com. ISBN 978-1-60264-933. 
• Charney, Israel W. (ed.) (1994). Genocide: A Critical Bibliographic Review. New York: Facts on File Publications. 
• De Hartog, Leo (1988). Genghis Khan: Conqueror of the World. London: I.B. Tauris & Co. Ltd.. 
• Загбар:Fr Farale, Dominique (2002). De Gengis Khan à Qoubilaï Khan : la grande chevauchée mongole, Campagnes & stratégies. Paris: Economica. ISBN 2-7178-4537-2. 
• Загбар:Fr Farale, Dominique (2007). La Russie et les Turco-Mongols : 15 siècles de guerre. Paris: Economica. ISBN 978-2-7178-5429-9. 
• "Genghis Khan", Funk & Wagnalls New Encyclopedia, World Almanac Education Group, 2005, <http://www.historychannel.com/thcsearch/thc_resourcedetail.do?encyc_id=210250>. Проверено 22 таба һара 2008. 

Via the Internet Archive's copy of the History Channel Web site.

• Smitha, Frank E. Genghis Khan and the Mongols. Macrohistory and World Report. June 30, 2005 үдэртэ хандаһан.
• Kahn, Paul (adaptor) (1998). Secret History of the Mongols: The Origin of Chingis Khan (expanded edition): An Adaptation of the Yüan chʾao pi shih, Based Primarily on the English Translation by Francis Woodman Cleaves, Asian Culture Series. Boston: Cheng & Tsui Co.. ISBN 0-88727-299-1. 
• Kennedy, Hugh (2002). Mongols, Huns & Vikings. London: Cassell. ISBN 0-304-35292-6. 
• Kradin, Nikolay; Tatiana Skrynnikova (2006). Imperiia Chingis-khana (Chinggis Khan Empire). Moscow: Vostochnaia literatura. ISBN 5-02-018521-3.  (Русский) (summary in English)
• Kradin, Nikolay; Tatiana Skrynnikova (2006). «Why do we call Chinggis Khan's Polity 'an Empire'». Ab Imperio 7 (1): 89–118. 5-89423-110-8.
• Lamb, Harold (1927). Genghis Khan: The Emperor of All Men. New York: R. M. McBride & company. 
• Lister, R. P. (2000 [c1969]). Genghis Khan. Lanham, Maryland: Cooper Square Press. ISBN 0-8154-1052-2. 
• Man, John (2004). Genghis Khan: Life, Death and Resurrection. London; New York: Bantam Press. ISBN 0-593-05044-4. 
• Man, John (1997, 1998, 1999). Gobi: Tracking the Desert. London; New Haven, Conn: Weidenfeld & Nicolson; Yale University Press. ISBN 0-7538-0161-2. 
• Martin, Henry Desmond (1950). The Rise of Chingis Khan and his Conquest of North China. Baltimore: Johns Hopkins Press. 
• May, Timothy (2001). Mongol Arms. Explorations in Empire: Pre-Modern Imperialism Tutorial: The Mongols. San Antonio College History Department. May 22, 2008 үдэртэ хандаһан.
• Morgan, David (1986). The Mongols, The Peoples of Europe. Blackwell Publishing. ISBN 0-631-17563-6. 
• Saunders, J.J. (1972, repr. 2001). History of the Mongol Conquests. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. ISBN 0-8122-1766-7. 
• Stevens, Keith. "Heirs to Discord: The Supratribal Aspirations of Jamukha, Toghrul, and Temüjin"PDF (72.1 KB) Retrieved May 22, 2008.
• Stewart, Stanley (2001). In the Empire of Genghis Khan: A Journey among Nomads. London: Harper Collins. ISBN 0-00-653027-3. 
• Turnbull, Stephen (2003). Genghis Khan & the Mongol Conquests 1190–1400. Oxford: Osprey Publishing. ISBN 1-84176-523-6. 
• Valentino, Benjamin A. (2004). Final Solutions: Mass Killing and Genocide in the Twentieth Century. Ithaca, N.Y.: Cornell University Press. ISBN 0-8014-3965-5. 
• Weatherford, Jack (2004). Genghis Khan and the Making of the Modern World (review). New York: Crown. ISBN 0-609-61062-7. 
• Zerjal, Xue, Bertorelle, Wells, Bao, Zhu, Qamar, Ayub, Mohyuddin, Fu, Li, Yuldasheva, Ruzibakiev, Xu, Shu, Du, Yang, Hurles, Robinson, Gerelsaikhan, Dashnyam, Mehdi, Tyler-Smith (2003). «The Genetic Legacy of the Mongols» ( – ^{Scholar search}). The American Journal of Human Genetics 72 (3): 717–721;. doi:10.1086/367774. PMID 12592608.
• Juvaynī, Alā al-Dīn Atā Malik, 1226–1283 (1997). Genghis Khan: The History of the World-Conqueror [Tarīkh-i jahāngushā], tr. John Andrew Boyle, Seattle: University of Washington Press. ISBN 0-295-97654-3. 
  • Juvaini, 'ala-ad-Din 'Ata-Malik (1958). History of the World-Conqueror, tr. John Andrew Boyle, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. Retrieved on 2012-04-16. 
• Rashid al-Din Tabib (1995). A Compendium of Chronicles: Rashid al-Din's Illustrated History of the World Jami' al-Tawarikh, Sheila S. Blair (ed.), The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art, Vol. XXVII, Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-727627-X. 
• Rashid al-Din Tabib (1971). The Successors of Genghis Khan (extracts from Jami’ Al-Tawarikh), tr. from the Persian by John Andrew Boyle, UNESCO Collection of Representative Works: Persian heritage series, New York: Columbia University Press. ISBN 0-231-03351-6. 
• (2004) The Secret History of the Mongols: A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century [Yuan chao bi shi], tr. Igor de Rachewiltz, Brill's Inner Asian Library vol. 7, Leiden; Boston: Brill. ISBN 90-04-13159-0.