Ligid

Ang ligid usa ka linginon nga himan nga mahimong motuyok sa iyang aksis, nagpadagan og kalihukan o transportasyon o naghimo og pamuo sa mga makina. Ang ligid uban sa axle kay makasugakod sa friction pinaagi sa pagpahimo og paligid nga paglihok. Nanginahanglan og kusog nga ihatag sa ligid sa palibot sa axis, ingon man sa paggamit sa gravity o pinaagi sa paggamit og kusog nga gikan sa gawas. Ang sagad nga mga gamit sa ligid kay makita sa transportasyon. Ang pulong kay mopasabot usab sa uban nga linginon nga mga butang nga moligid o motuyok.

Kasaysayan

Ang ligid mahimong gikan sa daan nga Mesopotamia sa ika-upat nga millennum BK. Miabot ang ligid sa daan nga Indiya uban sa Indus Valley Civilization sa ika-tulo nga millennium BK. Duol sa amihanang bahin sa Caucasus daghan nga mga lubnganan ang nakita, diin sukad sa 3700 BC gilubong ang mga taw sa wagon o cart. Ang pinaka una nga paghulagway sa mahimong sakyanan nga adunay ligid kay gikan sa Bronocice pot, a ca. 3500 BK nga kaang nga nakawtan sa habagatang Poland, diin gipamuy-an sa mga Proto-Indo-Europeans niadtong panahona.

Miabot ang ligid sa Uropa ug Indiya(ang sibilisasyon sa Indus Valley) sa ika-upat nga millennium BK. Sa Tsina, matuod nga ania na ang ligid uban sa pagsunod sa chariot sa ca. 1200 BK, si Barbieri-Low (2000) kay milalis alang sa mas sayo pa nga mga sakyanan nga adunay ligid sa Tsina, circa 2000 BK. Usa ka pangutana pa kon aduna ba'y lain nga pag-imbento sa ligid ni Adam Volk. Mahimo usab nga ang konsepto kay miturok human gilayat ang Himalayan barrier. Aduna na po'y nagtampo nga ang pagpaila sa ligid ngadto sa Tsina kay pinaagi sa mananakop nga nadala og chariot, nga mahim'ng adunay koneksyon sa sinugdan sa Shang Dynasty (ca. 1700 BK).

Wala man nila nahimo ang tarong nga ligid, ang Olmec ug uban nga kultura sa kasadpan nga bahin kay nakabuhat na niana, sama sa bato nga ligid nga nakita sa mga kahimanan nga giila nga duwaan sa mga bata ngadto sa 1500 BC.

Mekanika ug Gamit

Ang ligid magtugot og kalihokan sa usa ka surface diin adunay pwersa nga nagduot sa matang ngadto sa surface. Usa sagad nga pananglit ang karo nga gibitad sa kabayo.

Ang una nga ligid gigama gikan sa kahoy nga gipatakilid, ug wala pa kini'y mga spokes. Ang mas bag-o nga ligid nahimo nga anaa na'y spokes nga naghatag og kagaan ug kapaspas niini. Ang sagad nga ligid karon nga gigamit sa mga automobile gigama sa goma.

Ang karo nga gibitad sa kabayo usa sa mga gamit sa ligid.

Alternatibo sa Ligid

Samtang ang ligid gigamit adunay dako nga silbi sa ground transport, aduna kiniy mga alternatibo, ang uban mas angay sa mga yutang kadaganan diin ang ligid wa maangay. Ang mga alternatibo sa ligid miapil sa:

Pagalsa o pagpasaka pinaagi sa electromagnetic energy (maglev train ug uban pa nga mga sakyanan)
Pagguroy uban sa mga tigdagan o wala
Pagalsa o pagpasaka pinaagi sa air pressure (hovercraft)
Pagsakay sa mga kahayopan sama sa kabayo.
Pinaagi sa tawo:

Paglakaw pinaagi sa kaugalingon nga tiil
Pagpaalsa o pagpakugos

Pinaagi sa walking machine
Pinaagi sa Caterpillar tracks (bisan naggamit man gihapon kini og ligid)
Pinaagi sa Sphere

Ligid Isip Simbolo

Ang ligid nahimo usab nga usa ka metapora sa cycle o kanunay nga pagbalik balik. Tungod niana ug mahitungod usab sa lisod nga agian, gidili ang mga sakyanan nga adunay ligid ngadto sa daang Tibet.

Ang ligid nga pak-an simbolo sa kalamboan, sama sa makita sa sagad nga mga kontexto lakip ang coat of arms sa Panama ug ang logo sa Ohiio State Highway Patrol.

Mga reperensya

"wheel". Online Etymology Dictionary.
kwel-1. The American Heritage® Dictionary of the English Language: Fourth Edition. 2000
ret- The American Heritage® Dictionary of the English Language: Fourth Edition. 2000
Waza z Bronocic (in Polish)
Dyer, Gwynne, War: the new edition, p. 159: Vintage Canada Edition, Randomhouse of Canada, Toronto, ON
slonews.sta.si - Marshes yield world's oldest wheel
bookrags.com - Wheel and axle