مەمالیکەکان
مەمالیکەکان زنجیرەیەکی فەرمانڕەوای سەربازەکان بوون حوکمی میسر و شام و عێراق و ھەندێک بەشی نیمچەدوورگەی عەرەبیان کرد زیاتر لە دوو سەدە ونیو ١٢٥٠ تا ١٥١٧ز، نەژادیان ئەگەڕێتەوە بۆ ئاسیای ناوەڕاست پێش ئەوەی لە میسر جێگیر ببن و پاشان لە میسر و شام دوو دەوڵەتی یەک لە دوای یەک دامەزراند (دەوڵەتی مەمالیکی بەحری و دەوڵەتی مەمالیکی بورجی) بوون، و پایتەختەکەیان؛ قاھیرە بوو.
| | |
|---|---|
 دەوڵەتی مەمالیکی بەحری. | |
| پایتەخت | قاھیرە |
| نازناوی فەرمانڕەوا | سوڵتان |
| مێژووی دامەزراندن | ١٢٥٠ ز |
| مێژووی ڕوخان | ١٥١٧ ز |
| ئایین | ئیسلام |
| دراو | دیناری مەمالیکی |
| ڕووبەر | ٥،٠٠٠،٠٠٠ کم2 |
| ژمارەی دانیشتوان | ٤٠,٠٠٠,٠٠٠ کەس |
نەژادی مەمالیک
دەستکاریناونانی مەمالیک ئەگەڕێتەوە بۆ ئەو بەندانەی لە شەڕدا بەدیل ئەگیران یان لە بازاڕەکاندا ئەکڕدران، زۆربەیان سەرباز و سەرکردە بوون لە سوپادا، و دەستیان گرت بەسەر دەسەڵاتدا لە میسر لە کۆتایی دەوڵەتی ئەیوبیدا، وبیرۆکەی یارمەتی وەرگرتن لە مەمالیکەکان لە سەردەمی عەبباسیەکانەوە ھات، و یەکەم کەس بەکاری ھێنان خەلیفە مەئمون بوو، بەڵام خەلیفەی عەبباسی موعتەسیم بیلا سەربازی تورکمانی ھێنا و لە سوپادا داینان دوای ئەوەی متمانەی بە عەرەب و فارسەکان نەما کە دەوڵەتی عەبباسیان لەسەر دامەزرابوو، ئەو خەلیفە و فەرمانڕەوایانە ھانی ھێنانی مەمالیکەکانیان دا، و فەرمانڕەواکانی میسر لە تۆڵۆنی و ئەخشیدی و فاتیمی و ئەیوبیەکان مەمالیکیان بەکارھێنا، و ئەسڵی مەمالیکەکان ئەگەڕایەوە بۆ تورک و ڕۆم و ئەوروپی و چەرکەسی، فەرمانڕەواکان ئەیانھێنان پاشان پشتیان پێ ئەبەستن.
مێژووی مەمالیکەکان
دەستکارییەکەم دەوڵەتی مەمالیکەکان دەوڵەتی مەمالیکی بەحری بوو و دامەزرا لە کۆتایی ھاتنی دەوڵەتی ئەیوبی لە میسڕ و دیارترین فەرمانڕەواکانی ئەم دەوڵەتە عیزەدین ئەبیک و قەتز و زاھیر بیبرس و مەنسوڕ قلاون و ناسڕ محەمەد کوڕی قلاوون و ئەشرەف سەڵاحەدین خەلیل کە عەکای گێڕایەوە لەگەڵ دوایین قەڵای خاچھەڵگرەکان لە شام، پاشان یەکسەر بە دوای ئەمدا دەوڵەتی مەمالیکی بورجی دێت بە کودەتایەکی سەربازی سوڵتانی چەرکەسی بەرقوق پێی ھەستا دامەزرا و دواتر ڕووبەڕووی تەیمورلەنگ بوویەوە و ئەو ناوچانەی گێرایەوە کە تەتار داگیری کردبوون لە شام و عێراق و بە بەغداوە، دەوڵەتی مەمالیکی بورجی دەستی پێکرد کە لە سەردەمەکەیاندا دەوڵەتی مەمالیک گەیشتە فراوانترین ئاستی لە سەدەی حەوتی کۆچی، و دیارترین فەرمانڕەواکانیان، بەرقوق و کوڕەکەی فەرەج و ئیناڵ و ئەشرەف سەیفەدین برسبای کە فەتحی قوبڕسی کرد و قانسوە غوری و تۆمان بای بوون.
ئەم مەمالیکانە بەندە بوون ئەیوبیەکان ھێنایانن، دەسەڵاتیان زیادی کرد ھەتا توانیان دەست بگرن بەسەر دەسەڵاتدا لە ساڵی ١٢٥٠ز، پلانی ئەو سەرکردانە ئەوەبوو کە مەمالیکەکانیان لە وڵاتە نائیسلامیەکانەوە ئەھێنا، و لە زۆربەی حاڵەتەکان مناڵ بوون و پەروەردە دەکران بە پێی پاسای تایبەت لە یەکە سەربازیە دابڕاوەکاندا لە جیھانی دەرەوە، تاکو دڵسۆزی تەواویان ھەبێت بۆ فەرمانڕەوا، بەھۆی ئەم ڕژێمەوە دەوڵەتی ممالیک جۆرێک لە جێگیر بوونی ھەبوو کە لەو سەردەمەدا دەگمەن بوو.
مەمالیکەکان لە یەکەم سەردەمی دەوڵەتەکەیان ھەستان بە پەرچدانەوەی غەزوی مەغۆل بۆ سەر وڵاتی شام و میسر و ئەو ڕووبەڕووبونەوەیەش لە شەڕی عەین جالوتدا بوو، دواتر و لە سەردەمی سوڵتان بێبرس (١٢٦٠-١٢٧٧)ز و سوڵتانەکانی پاش ئەو، مەمالیکەکان ھەوڵەکانیان کۆکردەوە لە دژی میرنشینە خاچھەڵگرەکانی وڵاتی شام، ساڵی ١٢٩٠ز دەستیان گرت بەسەر دوایین قەڵای خاچھەڵگرەکان لە وڵاتی شام (عەککا).
قاھیرە بوو بە ناوەندێکی سەرکی بۆ ئاڵوگۆری بازرگانی لە نیوان ڕۆھەڵات و ڕۆژئاوادا، بازرگانی پێشکەوت لەگەڵ ئابوری دەوڵەتدا، سوڵتان بەرقوق (١٣٨٢-١٣٩٩) سەرکردایەتی چەند ھەڵمەتێکی سەرکەوتووی کرد لە دژی تەیمورلەنگ و جارێکی تر دەوڵەتی ڕیکخستەوە، و سوڵتان برسبای (١٤٢٢-١٤٥٠)ز ھەوڵیدا دەست بگرێت بەسەر ئاڵوگۆرە بازرگانیەکان لە دەوڵەتەکەیدا، و دواتر ھەستا بە چەند ھەڵمەتێکی دەریایی سەرکەوتوو لە قوبرس.
لە ساڵی ١٤٥٠ز دەوڵەتی مەمالیک کۆنتڕۆڵی لە دەست بەسەر چالاکیە بازرگانیەکان، بارودۆخی ئابوری دەوڵەت تێکچوو، وئەوەی زیاتر دۆخەکەی خراپ کرد دەوڵەتەکانی تر لەسەر حسابی ئەمان پێشکەوتن لە بواری دروستکردنی ئامێرە دەریاییەکان.
ساڵی ١٥١٧ز سوڵتانی عوسمانی سەلیمی یەکەم توانی دەست بگرێت بەسەر دەوڵەتەکەیان، میسر و شام و حیجازی خستە پاڵ دەوڵەتی عوسمانی.
مەمالیک لە کاتی دەوڵەتەکەیاندا شەرعیەتی ئاینیان ھەبوو ئەمش لەبەر ئەوەی خاکەکانی حیجازیان لە دەستدا بوو و میوانداری خەلیفەی یان کرد لە قاھیرە لە ساڵی ١٢٦٠زاینیەوە.
مەمالیکی بەحری
دەستکاری| ناو | ماوەی حوکم |
|---|---|
| عیسمەت دین ئوم خەلیل | ١٢٥٠-١٢٥٠ |
| عیزەدین ئەبیک | ١٢٥٠-١٢٥٧ |
| نورەدین ئەبیک | ١٢٥٧-١٢٥٩ |
| سەیفەدین قتز | ١٢٥٩-١٢٦٠ |
| زاھیر بێبرس | ١٢٦٠-١٢٧٧ |
| ناسڕەدین محەمەد | ١٢٧٧-١٢٧٩ |
| بەدرەدین سولامش | ١٢٧٩-١٢٧٩ |
| مەنسوڕ قلاوون | ١٢٧٩-١٢٩٠ |
| ئەشرەف سەڵاحەدین خەلیل | ١٢٩٠-١٢٩٣ |
| ناسڕ محەمەد کوڕی قلاوون | ١٢٩٣-١٢٩٤ |
| عادل زەینەدین کەتبغا | ١٢٩٤-١٢٩٦ |
| حوسامەدین لاجین | ١٢٩٦-١٢٩٩ |
| ناسڕ محەمەد کوڕی قلاوون | ١٢٩٨-١٣٠٨ |
| بێربس حاشەنگیر | ١٣٠٨-١٣٠٩ |
| ناسڕ محەمەد کوڕی قلاوون | ١٣٠٩-١٣٤٠ |
| سەیفەدین ئەبوبەکر | ١٣٤٠-١٣٤١ |
| عەلائەدین کچک | ١٣٤١-١٣٤٢ |
| شەھابەدین ئەحمەد | ١٣٤٢-١٣٤٢ |
| عیمادەدین ئیسماعیل | ١٣٤٢-١٣٤٥ |
| سەیفەدین شەعبان | ١٣٤٥-١٣٤٦ |
| موزەفەڕ زەینەدین | ١٣٤٦-١٣٤٧ |
| ناسڕ بەدرەدین | ١٣٤٧-١٣٥١ |
| ساڵح سەڵاحەدین ساڵح | ١٣٥١-١٣٥٤ |
| ناسڕ بەدرەدین ئەبومەعالی | ١٣٥٤-١٣٦١ |
| مەنسوڕ سەلاحەدین محەمەد | ١٣٦١-١٣٦٣ |
| سوڵتان شەعبان | ١٣٦٣-١٣٧٦ |
| مەنسوڕ عەلائەدین عەلی | ١٣٧٦-١٣٨١ |
| ساڵح زەینەدین حاجی | ١٣٨١-١٣٨٢ |
مەمالیکی بورجی
دەستکاری| # | فەرمانڕەوا | ژیانی | ماوەی حوکم |
|---|---|---|---|
| ١ | زاھیر سەیفەدین بەرقوق | ....-.... | ١٣٨٢-١٣٩٩ |
| ٢ | ناسڕ فەرەج کوڕی بەرقوق | ....-.... | ١٣٩٩-١٤٠٥ |
| ٣ | مەنسوڕ عەبدول عەزیز کوڕی بەرقوق | ....-.... | ١٤٠٥-١٤٠٥ |
| ٢-٢ | ناسڕ فەرەج کوڕی بەرقوق | ....-١٤١٢ | ١٤٠٥-١٤١٢ |
| موستەعین بیلا ئەبو فەزڵی عەبباسی | ....-.... | ١٤١٢-١٤١٢ | |
| ٤ | موئەیەد ئەبو نەسڕ | ....-١٤١٢ | ١٤١٢-١٤٢١ |
| ٥ | موزەفەڕ ئەحمەد کوڕی شێخ | ....-.... | ١٤٢١-١٤٢١ |
| ٦ | زاھیر سەیفەدین تەتەر | ....-.... | ١٤٢١-١٤٢١ |
| ٧ | ساڵح ناسڕەدین محەمەد | ....-.... | ١٤٢١-١٤٢٢ |
| ٨ | ئەشرەف سەیفەدین برسبای | ....-.... | ١٤٢٢-١٤٣٨ |
| ٩ | عەزیز جەمالەدین یوسف | ....-.... | ١٤٣٨-١٤٣٨ |
| ١٠ | زاھیر سەیفەدین جەقمەق | ....-.... | ١٤٣٨-١٤٥٣ |
| ١١ | مەنسوڕ فەخرەدین عوسمان | ....-.... | ١٤٥٣-١٤٥٣ |
| ١٢ | ئەشرەف سەیفەدین ئیناڵ | ....-.... | ١٤٥٣-١٤٦٠ |
| ١٣ | موئەیەد شەھابەدین ئەحمەد | ....-.... | ١٤٦٠-١٤٦٠ |
| ١٤ | زاھیر سەیفەدین خوشقدەم | ....-.... | ١٤٦٠-١٤٦٧ |
| ١٥ | زاھیر سەیفەدین بەلبای موئەیەدی | ....-.... | ١٤٦٧-١٤٦٨ |
| ١٦ | زاھیر تەمریگای ڕۆمی | ....-.... | ١٤٦٨-١٤٦٨ |
| ١٧ | ئەشرەف سەیفەدین قایتبای | ....-.... | ١٤٦٨-١٤٩٦ |
| ١٨ | ناسڕ محەمەد کوڕی قایتبای | ....-.... | ١٤٩٦-١٤٩٧ |
| ١٩ | زاھیر قانسوە | ....-.... | ١٤٩٧-١٤٩٧ |
| ١٨-٢ | ناسڕ محەمەد کوڕی قایتبای | ....-.... | ١٤٩٧-١٤٩٨ |
| ٢٠ | زاھیر قانسوە ئەشرەفی | ....-.... | ١٤٩٨-١٥٠٠ |
| ٢١ | ئەشرەف جونبولات | ....-.... | ١٥٠٠-١٥٠١ |
| ٢٢ | تۆمان بای | ....-.... | ١٥٠١-١٥٠١ |
| ٢٣ | قانسوە غوری | ١٤٤٦-١٥١٦ | ١٥٠١-١٥١٦ |
| ٢٢-٢ | تۆمان بای | ....-.... | ١٥١٦-١٥١٧ |
مەمالیک لە بەغدا
دەستکاری
بۆ یەکەم جار ھێزەکانی مەمالیک ھاتنە عێراقەوە لە سەردەمی عوسمانیەکان کە حەسەن پاشا ھێنانی بۆ بەغدا لە ساڵی ١٧٠٢ز، و لە ١٧٤٧ تا ١٨٣١ حوکمی عێراقیان کرد، بە ماوەی دابڕاوی کورت، ئەفسەرە مامەلیکەکان لە ئەسڵی جۆرجی بوون، سەرکەوتوو بوون لە سەربەخۆیی خۆیی لە بابی عالی، و پاسایان گێڕایەوە و بەرنامەیان دانا بۆ ژیانەوەی ئابوری و سوپا، و لە ساڵی ١٨٣١ عوسمانیەکان سەرکەوتوو بوون لە لابردنی دوایین سوڵتانی مەمالیکی (داود پاشا)، و ڕاستەوخۆ دەسەڵاتی عێراقیان گرتە دەست.
مەمالیکەکان لە ھند
دەستکاریمەمالیکی ھند (سلگنت غلامان) یەکەم مەمالیک کە حوکمی دەلھی کرد لە ھند لە ساڵی ١٢٠٦ تا ١٢٩٠ و قوتبەدین ئەبیک بە دامەزرێنەری ئەو دەسەڵاتە دادەنرێت، کە مەمالیکێکی تورکی بوو لە ھۆزی ئەبیک کە گەیشتە سەرکردایەتی سوپا و فەرمانڕەوای دەستکەوتەکانی شەھابەدین محەمەد غوری لە ھند.
لە دوای مردنی محەمەد غوری لە ساڵی ١٢٠٦ز بە بێ میراتگر، قوتبەدین جەنگا لەگەڵ ڕکەبەرەکانیدا بۆ وەرگرتنی ئیمپڕاتۆری غۆری ھندی و بلاھوری کردە پایتەخت سەرەتا، پاشان دەلھی، و لە ساڵی ١٢١٠ قەتبەدین کتوپڕ کۆچی دوایی کرد وپاشان شەمسەدین تەتمش دەرکەوت و مانەوە ئەم بنەماڵە دەسەڵاتدارە تا کۆتاییان پێھات لەسەر دەستی فەیروز خەلجی دامەزرێنەری دەسەڵاتی خەلجی لە بیھار و پەنیگال.
مەمالیک لە فەڕەنسا
دەستکاریناپلیۆن تیپێکی لە مەمالیکەکان پێک ھێنا لە کاتی ھەڵەتە فەڕەنسیەکان بۆ سەر میسر و شام لە سەرەتای سەدەی نۆزدەدا، کە دوایین ھێزی مەمالیکی بوون لە مێژوودا، تەنانەت پاسەوانی ئیمپڕاتۆریەتەکەی سەربازەکانی مەمالیکی لە خۆگرتبوو کاتێک ھەڵمەتی بردە سەر بەلجیکا، وپاسەوانی ناوداری ناپلیۆن (ڕۆستان) مەمالیکی بوو لە میسر. و بەدرێژایی سەردەمی ناپلیۆنی تیپی مەمالیکی لە سوپای فەڕەنسیدا ھەبوو.
سەیری ئەمانەش بکە
دەستکاریسەرچاوەکان
دەستکاری- جمال الدین الشیال (أستاذ التاریخ الإسلامی) : تاریخ مصر الإسلامیة، دار المعارف، القاھرة 1966.
- المقریزی : السلوک لمعرفة دول الملوک، دار الکتب، القاھرة 1996.
- قاسم عبدە قاسم (دکتور) : عصر سلاطین الممالیک - التاریخ السیاسی والاجتماعی، عین للدراسات الإنسانیة والاجتماعیة، القاھرة 2007.
- الدکتور راغب السرجانی : دروس حروب التتار.
- Islam: Kunst und Architektur
- الممالیک البحریون
- الممالیک البرجیون
- الأشرف برسبای.. فاتح قبرص
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە مەمالیکەکان تێدایە. |