مەھدی

مەهدی (بە بە عەرەبی: ٱلْمَهْدِيّ, romanized: al-Mahdī: أْمَهْدِيّ، : ئەل-مەهدی، بە واتای 'سەرپەرشتیار') کەسایەتییەکی ئاسمانیانەیە لە ئایینی ئیسلامیدا کە باوەڕ وایە لە کۆتایی کاتەکاندا دەردەکەوێت بۆ ئەوەی جیهان لە خراپە و نادادپەروەری دەرباز بکات. دەگوترێ ئەو لە نەوەی موحەمەدەوەیە کە ماوەیەکی کەم پێش پێغەمبەر ئیسا (عیسا) دەردەکەوێت و سەرکردایەتی موسڵمانان دەکات بۆ فەرمانڕەوایی جیهان.

نیشاندانێکی خۆشنووسی ناوی مەهدی وەک لە مزگەوتی پێغەمبەر لە مەدینە دەردەکەوێت

هەرچەندە مەهدی لە قورئاندا ئاماژەی پێنەکراوە، و لە چەند کۆکراوەیەکی حەدیس بوونی نیە، لەوانە دوو کۆکراوەی حەدیسەکانی سوننە: سەحیحی بوخاری و سەحیحی موسلیم، لە ئەدەبیاتی حەدیسدا ئاماژەی پێکراوە. دیارە تیۆری مەهدی لە کاتی ئاژاوەیی و ئاژاوەی شۆڕشەکانی ئایینی و سیاسی سەدەی یەکەم و دووەمی ئیسلامدا بەهێز بوو. لەنێوان یەکەمین ئاماژەکان بۆ مەهدی لە کۆتاییەکانی سەدەی حەوتەمدا دەردەکەوێت، کاتێک شۆڕشگێڕ موختەر ئیبن ئەبی عەبید (١٦٢٢-١٦٨٧) محەمەد ئیبن حەنافییا، کوڕی خەلیفە عەلی (٦٥٦-١٦٦١) بە مەهدی ڕاگەیاند. هەرچەندە چەمکی مەهدی لە ئیسلامدا بیردۆزیەکی بنەڕەتی نییە، بەڵام لە نێو موسڵماناندا بەناوبانگە. ئەمە بەشێک بووە لە عەقیدەی موسوڵمانان بۆ ماوەی ١٤٠٠ ساڵ. چەندین کەس خۆیان بە مەهدی ناساندوە بەدرێژایی مێژوو.

مەهدی لە هەردوو لقی شیعە و سوننی ئیسلامدا هەیە، هەرچەندە بە شێوەیەکی بەرفراوان جیاوازن لەسەر تایبەتمەندی و پێگەی خۆیان. لەنێوان شیعەی دوازدە ئیمامیدا، مەهدی باوەڕ دەکرێت محەمەد مەهدی بێت، کوڕی ئیمامە یازدەهەمەکە، حەسەن ئەلئەسکاری (لەدایکبووی ٨٧٤)، کە دەگوترێ بە خواستی خودایی لە غەیبوبەدا بووە. ئەمە لەلایەن سوننییەکانەوە ڕەتدەکرێتەوە، کە دەڵێن مەهدی هێشتا لەدایک نەبووە.

وشەڕەتناسی

زاراوەی مەهدی لە ڕەگی عەرەبی h-d-y (ه-د-ي) وەرگیراوە، کە بە شێوەیەکی گشتی بەکاردێت بۆ واتای "ڕێنمایی خودایی". هەرچەندە ڕەگەکە لە قورئاندا لە چەندین شوێن و چوارچێوەی جیاوازدا دەردەکەوێت، بەڵام وشەی مەهیدی هەرگیز لە کتێبەکەدا دەرناکەوێت. دەستەواژەی پەیوەندیدار بە حەیدایە، کە بە واتای ڕێنمایی دێت. هەرچۆنێک بێت، مەهدی دەتوانرێت بە چالاک بخوێنرێتەوە، کە واتای ئەو کەسە دەگەیەنێت کە ڕێنمایی دەکات، ھەروەھا واتای ئەو کەسەیە کە ڕێنمایی دەکرێت. لە واتای تیۆرییدا، مەهیدی ناونیشانی ڕزگارکەری کۆتایی کاتە لە زۆربەی کۆمەڵە ئیسلامیدا.

پەرەپێدانی مێژوویی

بیرۆکەی پێش ئیسلامی

هەندێک لە مێژوونووسان پێشنیاری ئەوە دەکەن کە لەوانەیە ئەم زاراوەیە خۆی لە ئیسلامدا لە لایەن هۆزە عەرەبییەکانی باشوورەوە هێنرابێت کە لە ناوەڕاستی سەدەی حەوتەمدا لە سوریا نیشتەجێ بوون. ئەوان باوەڕیان وابوو کە مەهدیەکان دەیانگەڕێننەوە بۆ وڵاتەکەیان و شانشینی هیماریتیان دامەزراندەوە. هەروەها باوەڕیان وابوو کە لە کۆتاییدا ئیستەنبوڵی ئەوکاتە داگیر دەکات. هەروەها پێشنیار کراوە کە چەمکی مەهدی لەوانەیە لە باوەڕە مەسیحییە جولەکە و مەسیحییەکانی پێشوویەوە وەرگیرابێت. بەگوێرەی ئەوە، نەریتەکان بۆ پاڵپشتیکردنی هەندێک بەرژەوەندیی سیاسی، بەتایبەتی هەستی دژە عەباسیەکان، ئەم نەریتانە دەربارەی مەهدی تەنها لە کاتەکانی دواتردا لە کۆکراوەکانی حەدیس وەک سونەنی ترمزی و سونەنی ئەبوداودا دەرکەوتن، بەڵام لە کارە سەرەتاییەکانی بوخاری و موسلیمدا نەبووە.

سەرچاوەکان

• Arjomand، Saïd Amir (2000). «Origins and Development of Apocalypticism and Messianism in Early Islam: 610-750 CE». Oslo: Congress of the International Committee of the Historical Sciences.
•  
• Bashir، Shahzad (2003). Messianic Hopes and Mystical Visions: The Nūrbakhshīya Between Medieval and Modern Islam. Columbia, SC: University of South Carolina Press. ISBN 1-57003-495-8.
• Bentlage، Björn (2016). Religious Dynamics under the Impact of Imperialism and Colonialism: A Sourcebook. Brill. ISBN 9789004329003.
• Blichfeldt، Jan-Olaf (1985). Early Mahdism: Politics and Religion in the Formative Period of Islam. Leiden: E. J. Brill. ISBN 978-90-04-07643-3.
• Cook، David (2002a). Studies in Muslim Apocalyptic. Princeton: The Darwin Press. ISBN 9780878501427.
• Cook، David (2002b). «Ḥadīth, Authority and the End of the World: Traditions in Modern Muslim Apocalyptic Literature». Oriente Moderno. 82: 31–53. doi:10.1163/22138617-08201004. JSTOR 25817811.
• Cook، Michael (2016). «Eschatology and the Dating of Traditions». لە Motzki، Harald (ed.). Ḥadīth: Origins and Developments. London and New York: Routledge. ISBN 9781138247796.
• Daftary، Farhad (2013). A History of Shi'i Islam. London: I.B. Tauris. ISBN 978-1-78076-841-0.
• Doi، A. R. I. (1971). «The Yoruba Mahdī». Journal of Religion in Africa. 4 (2): 119–136. doi:10.1163/157006671x00070. JSTOR 1594738.
• Esposito، John L. (1998). Islam and Politics (4th ed.). Syracuse: Syracuse University Press. ISBN 0-8156-2774-2.
• Filiu، Jean-Pierre (2009). «The Return of Political Mahdism». Current Trends in Islamist Ideology. 8: 26–38. ISSN 1940-834X. لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی ئایاری ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی ئابی ٢٠٢٢ ھێنراوە. {{cite journal}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی)
• Filiu، Jean-Pierre (2011). Apocalypse in Islam. لەلایەن DeBevoise، M. B. وەرگێڕدراوە. Berkely: University of California Press. ISBN 978-0-520-26431-1.
• Fishman، Jason Eric (2013). «The Nation of Islam and the Muslim World: Theologically Divorced and Politically United». Religion Compass. 7 (2): 59–68. doi:10.1111/rec3.12032.
• Friedmann، Yohanan (1989). Prophecy Continuous: Aspects of Ahmadi Religious Thought and its Medieval Background. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. ISBN 0-520-05772-4.
• Furnish، Timothy R. (2005). Holiest Wars: Islamic Mahdis, Jihad and Osama Bin Laden. Westport, CT: Praeger. ISBN 0-275-98383-8.
• Goldziher، Ignaz (2021). Introduction to Islamic Theology and Law. Princeton University Press. ISBN 9781400843510.
• Halm، Heinz (1997). Shi'a Islam: From Religion to Revolution. لەلایەن Brown، Allison وەرگێڕدراوە. Princeton: Markus Wiener Publishers. ISBN 1-55876-134-9.
• Halm، Heinz (2004). Shi'ism. لەلایەن Watson، Janet وەرگێڕدراوە (2nd ed.). Edinburgh: Edinburgh University Press. ISBN 0-7486-1888-0.
• Halverson، Jeffry R. (2011). Master Narratives of Islamist Extremism. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-230-10896-7.
• Klemm، Verena (1984). «Die vier sufarā' des Zwölften Imām: Zur formativen Periode der Zwölferšīʽa». Die Welt des Orients. 15: 126–143. JSTOR 25683146.
•  
• Leirvik، Oddbjørn (2010). Images of Jesus Christ in Islam (2nd ed.). London: Continuum International Publishing Group. ISBN 978-1-4411-7739-1.
• Madelung، Wilferd (1981). «ʿAbd Allāh b. al-Zubayr and the Mahdi». Journal of Near Eastern Studies. 40: 291–305. doi:10.1086/372899.
• Madelung، Wilferd (1960–2005). «Al–Mahdi». The Encyclopaedia of Islam, New Edition (12 vols.). Leiden: E. J. Brill.
• Momen، Moojan (1985). An Introduction to Shi'i Islam: the history and doctrines of Twelver Shiʻism. Yale University Press. ISBN 9780300034998.
• Sachedina، Abdulaziz A. (1978). «A Treatise on the Occultation of the Twelfth Imāmite Imam». Studia Islamica: 109–124. doi:10.2307/1595355. JSTOR 1595355.
• Sachedina، Abdulaziz A. (1981). Islamic Messianism: The Idea of Mahdi in Twelver Shi'ism. Albany, NY: State University of New York Press. ISBN 9780873954426.
• Sonn، Tamarra (2004). A Brief History of Islam. Blackwell Publishing. ISBN 978-1-4051-2174-3.
• Valentine، Simon Ross (2008). Islam and the Ahmadiyya Jama'at: History, Belief, Practice. New York: Columbia University Press. ISBN 978-0-231-70094-8.
•  
•  
• Hussain، Jassim M. (1986). Occultation of the Twelfth Imam: A Historical Background. Routledge Kegan & Paul. ISBN 9780710301581.
• Tabatabai، Sayyid Mohammad Hosayn (1975). Shi'ite Islam. Translated by Sayyid Hossein Nasr. State University of New York Press. ISBN 0-87395-390-8.
•  
• Hussain، Jassim M. (1989). «Messianism and the Mahdi». لە Nasr، Seyyed Hossein (ed.). Expectation of the Millennium: Shi'ism in History. State University of New York Press. ISBN 9780887068447.
• Sobhani، Ja'far (2001). Doctrines of Shi'i Islam (PDF). لەلایەن Shah-Kazemi، Reza وەرگێڕدراوە. I.B.Tauris. ISBN 01860647804.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ignored ISBN errors (بەستەر)
• Modarressi، Hossein (1993). Crisis and Consolidation in the Formative Period of Shi'ite Islam: Abū Ja'far Ibn Qiba Al-Rāzī and His Contribution to Imāmite Shī'ite Thought (PDF). Darwin Press. ISBN 9780878500956. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٦ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی ئابی ٢٠٢٢ ھێنراوە. {{cite book}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی)
• Nanji، Azim (2006). «What is Shiite Islam?». لە Cornell، Vincent J. (ed.). Voices of Islam. Vol. 1. Greenwood Publishing Group. ISBN 9780275987329.