چڕی

چڕیی (بە ئینگلیزی: Density) ماددەیەک بریتییە لە بارستاییەکەی لە یەکەی قەبارەدا، زۆربەی جار هێمای یۆنانی ρ بۆ دادەنرێت، بەڵام دەکرێت بە پیتی Dیش هێما بکرێت.

لوولەکێکی پلەکراو و چڕی ھەندێک ماددەی جیاواز

بە زمانی بیرکاری پێناسەی چڕی ئەمەیە:

$\rho ={\frac {m}{V}}\,$

ρ چڕییە، m بارستاییە، V قەبارەیە، هەندێک جار وا پێناسە دەکرێت کە کێش لەسەر قەبارەیە، بەڵام ئەمە زانستیانە ناتەواوە، ماددەیەکی خاوێن چڕی هەمان بەهای ژمارەیی خەستیی بارستاییەکەی هەیە، ماددەی جیاواز چڕیی جیاوازیان هەیە، چڕی ڕەنگە پەیوەست بێت بە سەرئاوکەوتن و خاوێنی و پەستین، ئۆزمیۆم و ئیڕیدیۆم چڕترین توخمە ناسراوەکانن لە بارودۆخی ستانداردی پلەی گەرمی و پەستان، بەڵام هەندێک ئاوێتەی کیمیایی دیاریکراو ڕەنگە چڕتر بن.

بۆ ئاسانکردنی بەراوردی چڕی لەنێوان ڕژێمی جیاوازی یەکەکان؛ هەندێک جار چڕیی ڕێژەیی بەکار دەهێنرێت، بۆ نموونە ڕێژەی چڕیی ماددەیەک بۆ ماددەیەکی ستاندارد، زۆر جار ئاوە، بەم شێوەیە ئەگەر چڕیی ڕێژەیی لە یەک کەمتر بێت؛ واتای ئەوە دەگەیێنێت ماددەکە سەرئاو دەکەوێت.

چڕیی ماددە لەگەڵ پلەی گەرمی و پەستان دەگۆڕێت، ئەم گۆڕانە بۆ ڕەق و شلەکان بچووکە، بەڵام بۆ گازەکان گەورەیە، زیادکردنی پەستان لەسەر تەنێک بارستاییەکەی کەم دەکاتەوە، بۆیە چڕییەکەی زیاد دەکات، زیادکردنی پلەی گەرمیی ماددەیەک (هەندێک ماددە نەبێت) قەبارەکەی زیاد دەکات، بۆیە چڕییەکەی کەم دەکات، لە زۆربەی ماددەکاندا گەرمکردنی خوارەوەی شلەیەک دەبێتە هۆی گواستنەوەی گەرمیی لە بنییەوە بۆ سەرەوەی، چونکە چڕیی شلە گەرمکراوەکە کەم دەکات، ئەمە دەبێتە هۆی بەرزبوونەوە بەبەراورد لەگەڵ ماددەی گەرمنەکراوی چڕتر.

ئاڵوگۆڕی چڕیی ماددەیەک جاروبار پێی دەگوترێت قەبارەی دیاریکراو، ئەم زاراوەیە هەندێک جار لە داینەمیکی گەرمی بەکار دەهێنرێت، چڕی تایبەتمەندییەکی خەستە، واتە زیادکردنی بڕی ماددەیەک کار ناکاتە سەر بەرزکردنەوەی چڕی، بەڵام زیادکردنی چڕی بارستایی زیاد دەکات.

لە سەرگوزەشتەیەکی بەربڵاوی جێگومان؛ دەڵێن ئەرخەمیدس فرمانی پێ کرا ئاخۆ زێڕسازەکەی پاشا هیرۆ لە کاتی دروستکردنی تاجەزێڕینەکەی فرتوفێڵ دەکات بە بەکارهێنانی کانزای هەرزانتر یان نا، ئەرخەمیدس گوتی تاجەگوڵینەکە دەخەینە سەر شێوەی شەشپاڵووێک و قەبارەکەی دەزانین، ئینجا لەگەڵ بارستاییەکەی بەراوردی دەکەین، بەڵام پاشا بەم ڕێگەیە قایل نەبوو، ئەرخەمیدس تێدا مابوو، چوو خۆی بشوات، کاتێک چووە ناو ئاو و بینی ئاوەکە بەرز دەبێتەوە، بۆی دەرکەوت دەتوانێت قەبارەی تاجەزێڕینەکە لە ڕێگەی ئاوەوە بدۆزێتەوە، دەڵێن ئەرخەمیدس بەڕووتی ڕایکردە شەقام و هاواری دەکرد: "دۆزیمەوە! دۆزیمەوە!".

بەگشتی؛ چڕی دەتوانرێت بگۆڕدرێت بە گۆڕینی پەستان یان پلەی گەرمی، بەرزکردنەوەی پەستان هەمیشە چڕی بەرز دەکاتەوە، بەرزکردنەوەی پلەی گەرمیش بەگشتی چڕی نزم دەکاتەوە، بەڵام هەندێک لە ڕێسا دەرچوون هەیە بۆ ئەم گشتاندنە، بۆ نموونە چڕیی ئاو بەرز دەبێتەوە لەنێوان پلەی بەستنی 0 °C و 4 °C، هەمان ڕەفتار لە سلیکۆن بەدی کراوە لە پلەی گەرمیی نزمدا.