ویکیپیدیا

ڤیگنیزم

جۆری خۆراک و شێوازی ژیان
ئەمە وەشانی جێگرتووە، لە ١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤دا تاوتوێ کراوە.

ڤیگنیزم (بە ئینگلیزی: Veganism) پێکھاتووە لە ھەردووک ژەمەخۆراک و فەلسەفەی پاراستنی مافی ئاژەڵان کە بەکارھێنانی بەرھەمی ئاژەڵان ڕەت دەکاتەوە. شوێنکەوتووی ھەر کامێک لە ژەمە خۆراکییەکە و فەلسەفەکە بە ڤیگن ناسراون.

ڤیگنیزم
photographphotograph
photographphotograph
چەند ژەمێکی ڤیگن کە ھیچ بەرھەمێکی ئاژەڵی تێدا بەکار نەھاتووە.
چۆنێتی خوێندنەوە/ˈviːɡən/
VEE-gən
پێناسەلەناوبردرنی بەکارھێنانی بەرھەمە ئاژەڵییەکان
کۆنترین لایەنگران
  • ڕۆجەر کراب (١٦٢١–١٦٨٠)[١]
  • کۆنراد بیسڵ (١٦٩١–١٧٦٨)[٢]
  • جەمیس پێرپۆنت گریڤز (١٧٧٧–١٨٤٢)[٣]
  • سیڵڤەستەر گراھام (١٧٩٤–١٨٥١)[٤]
  • ئامۆس برانسن ئاڵکۆد (١٧٩٩–١٨٨٨)[٥]
  • سارا بێرنھارت (١٨٤٤–١٩٢٣)[٦]
  • دۆناڵد واتسن (١٩١٠–٢٠٠٥)
داھێنەری ناودۆناڵد واتسن ١٩٤٤

ھەندێک جار جیاکاری دەکرێت لە بەشەکان ڤیگنیزم، ڤیگنە خۆراکییەکان ڕەتی دەکەنەوە کە بەرھەمی ئاژەڵان بە ھیچ جۆرێک بەکاربھێنن. ئەمە نەک تەنھا گۆشت دەگرێتەوە بەڵکو ھێلکەو خۆراکە سپیاتییەکانیش لەخۆ دەگرێت (وەک ماست، پەنیر، شیر و ھەموو ئەو بەرھەمانەی شیری تێدا بەکاردێت) ھەندێک لە ڤیگنە خۆراکییەکان بەلایانەوە پەسەندە شتومەک بەکاربھێنن کە پاشماوەی ئاژەڵانی تێدا بەکارھاتووە وەک چەرم و خوری[٧][٨][٩] ئەو کەسانەی کە لە فەلسەفەکە قوڵتر دەبنەوە و دەیھێننە ژیانی ڕۆژانەی خۆیانەوە و لە ڤیگنی خۆراکیی لادەدەن و ڕەتی دەکەنەوە کە ھیچ بەرھەمێکی ئاژەڵی بۆ ھیچ مەبەستێک بەکاربھێندرێت (بە پاشماوەکانیشەوە) پێیان دەوترێت ڤیگنی ئاکاری. وە ھەروەھا ڤیگنی ژینگەیی ھەیە کە ڕەتی دەکەنەوە بەرھەمە ئاژەڵییەکان بەکاربھێندرێت لەبەر ئەوەی زیان بە ژینگە دەگەێنێت.

ناوی ڤیگن لە ساڵی ١٩٤٤دا لەلایەن دۆناڵد واتسنەوە داھێنراوە، ئەو کاتەی کە ڕێکخراوی کۆمەڵگەی ڤیگنی لە ئینگلتەرادا دامەزراند. لە سەرەتادا ئەمە بە واتای «ڕووەکخۆری بێ سپیاتی» دەھات و دواتریش بووبە «ڕێبازی ژیانی مرۆڤ بەبێ سوودوەرگرتن لە ئاژەڵان.»[١٠] ئارەزوو بەرەو ڤیگنیزم زیادی کرد لە ٢٠١٠دا؛ مارکێتی ڤیگنی زیاتر کرایەوە، وە ھەڵبژاردەی ڤیگن لە زۆرێک لە سوپەرمارکێت و خواردنگەکانی جیھان ھاتنە بەردەست.

خواردنە ڤیگنییەکان ڕێژەیەکی زیاتر لە مەنگیسیوم، ترشی فۆلیک، ڤیتامین سی، ڤیتامین ئی، ماددەی ئاسن وە فایتۆکێمیکاڵسیان تێدایە وە ڕێژەیەکی کەمتریان لە چەوری و کۆلێسترۆڵ و ترش و چەوری ئۆمێگا-٣، ڤیتامین دی، کەلسیۆم، زینک و ڤیتامین بی-١٢ تێدایە. ئەگەر بەشێوازێکی ڕێک ژەمەکان ڕێکبخرێن ئەم جۆرە خۆراک خواردنە دەتوانێت لە زۆرێک لە نەخۆشی و ئازار بتپارێزێت بەتایبەتی نەخۆشی دڵ. ژەمە ڤیگنەکان بە ژەمێکی شیاو ھەڵبژێردراوە بۆ ھەموو سوڕەکانی ژیان لەلایەن پەیمانگایی ئەمریکی نیوتریشن و دایەتیکس، تەندروستی نەتەوەیی ئوسترالیا، کۆنسۆڵی بەدواداچوونی مێدیکی وە دایەتیشینس ئۆف کەنەدا. لەبەر ئەوەی ژەمە ڤیگنییەکان ھیچ ڤیتامینێکی بی-١٢ نابەخشێت (کە وردەئۆرگانیزمی وەک بەکتریا بەرھەمیان دەھێنێت)، پزیشک و شارەزایان پێشنیاری ئەوە دەکەن کە قەرەبووی بۆ بکرێتەوە بە یاخود خواردنی حەپی ڤیتامینی بی-١٢ یاخود خۆراکە تایبەتە ڤیگنەکان بخۆن کە ئەو ڤیتامینەی تێکراوە.

مێژوو

دەستکاری

بنچە

دەستکاری

ڕووەکخۆرەکان

دەستکاری
 
فروتلاندس، کۆمەڵگەیەکی کورت-ژیاوی ڤیگنە کە لەلایەن ئامۆس برۆنسن ئالکۆتەوە دامەزراوە لە ھارڤەردی ماسەچوسێتس، لە ساڵی ١٨٤٤[١١]

لە ئینگلیزیدا بە ڕووەکخۆر دەوترێت ڤێجێتێریان (Vegetarian) و بنچەی درووستبوونی ناوەکە نەزانراوە.[١٢] کۆنترین بەکارھێنانی وشەکە کە ناسرابێت دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٨٣٩ لەلایەن خانمەکتەر فانی کێمبڵ نووسراوە لە جۆرجیای ویلایەتە یەکگرتووەکان.[١٣] ئەم دیاردەیە دەگەڕێتەوە بۆ پیتاگۆراس لە سەدەی شەشەم (پ. م) لە یۆنان. فەیلەسووفە گریکییەکان ئێمپیدۆکلس و پیتاگۆراس ھەردووک ڕووەکخۆربوون، ھەر وەک سێنێکای گەنج، ئۆڤید، پلوتارک، پلۆتینەس، پۆرفیری[١٤] ھەروەھا شاعیری عەرەب ئەل مەعاری.[١٥] مشتومڕەکانی ئەوان لەسەر تەندروستی، گواستنەوەی گیان، پاراستنی ئاژەڵان و ئەو بیرۆکەیەی کە پۆرفیری دایھێنا کە پێکھاتبوو لە «ئەگەر مرۆڤەکان شایستەی دادبن، کەواتە ئاژەڵەکانیش شایستەین.»

ڤێجێتێریانیزم وەک جووڵەیەکی تایبەت خۆی ناساند لە سەدەی ١٩ لە ئینگلتەرا و ویلایەتە یەکگرتووەکان.[١٦] جۆرە ڕووەکخۆرێک ھەبوو باناوی ڕووەکخۆری ئۆڤۆ-لاکتۆ، کە خۆیان لە گۆشت دووردەخستەوە بەڵام ھێلکە و بەرھەمی سپیاتییان دەخوارد، وە پێسیتێریان کە لەپاڵ ئەمانە گۆشتی ماسیان دەخوارد، وە ڤیگنە خۆراکییەکان، کە ئەوکاتە بە «ڕووەکخۆری سنووردار» ناودەبران ئەوکاتە، نە گۆشت و سپیاتییان دەخوارد و نە ھیچ بەرھەمێکی ئاژەڵیشیان بەکاردەھێنا.[١٧] لەساڵی ١٨١٥، دکتۆرێکی لەندەن بەناوی ویڵیام لامبێ، بانگەشەی ئەوەی کرد کە ژەمی ڤیگنی دەتوانێت لە چەند نەخۆشییەک بتپارێزێت، لە شێرپەنجە و تیوبەرکیلۆسیسەوە بۆ زیپکە.[١٨] سیلڤێستەر گرەھام جۆرە خۆراکێکی داھێنا بەناوی «ژەمی گرەھامی بێگۆشت» کە پێکھاتبوو لە میوە، سەوزەوات، ئاو و سەمون کە بە ئاردێکی تایبەت دروستدەکرا بەناوی «ستۆنگراوند» کە ناوبانگی دەرکرد و وەک ژەمێک بۆ پاراستنی تەندرووستی بەکاردەھێنرا لە ١٨٣٠ەکان لە ویلایەتە یەکگرتووەکان.[١٩]

چەند کۆمەڵگەیەکی ڤیگن دامەزران، ئامۆس برۆنسن ئالکۆت، باوکی نووسەر لویسا مەی ئاڵکۆت، تێمپڵ سکووڵی کردەوە لەساڵی ١٨٣٤ و فروتلاندس لە ١٨٤٤ لە ماسەچوسێتس. لە ئینگلتەرا لە ١٨٤٣ ئەندامانی ئالکۆت ھاوس BFSPHAAFیان دامەزراند و سۆفیا چیچێستەر وەک سەرکردە دیاریکرا.

ئالکۆت ھاوس یارمەتیاندا کۆمەڵگەی ڤێجێتێریانی بەڕیتانی دابمەزرێنن، کە یەکەم چاوپێکەوتنیان ئەنجامدا لەساڵی ١٨٤٧ لە ڕامسگەیت، کێنت.[٢٠] وتارێک لە یەکێک لە ڕۆژنامەکانی کۆمەڵەکە لا ساڵی ١٨٥١ باسی جێگرەوەی پێڵاوی چەرم دەکات و ئاماژە بە ھەبوونی ئەندامانێک دەکات کە بەکارھێنانی ئاژەڵەکان بەتەواوی ڕەت دەکەنەوە.[٢١] یەکەم ناسراوترین کتێبی فێرکاری خواردن سازکردن ناوی «خواردنی ئاژەڵی نا: دوو داڕشتن و سەد فێرکاری» لەلایەن ڕوپێرت ئێیچ وێڵدن نووسراوە و بڵاوکراوەتەوە لە ڵەندەن لەساڵی ١٩١٠.

دروستبوونی ناوی ڤیگن

دەستکاری
 
مەھاتما گاندی و ھێنری ساڵت لەلای ڕاستی لەگەڵ کۆمەڵگەی ڕووەکخۆری. لەندەن، ٢٠ی تشرینی یەکەم، ١٩٣١

لەکاتی سەردانێکی لەندەندا لە ١٩٣١، مەھاتما گاندی—کە چوبووە پاڵ لیژنەی کارگێڕی کۆمەڵگەی ڕووەکخۆری لە ١٨٨٨–١٨٩١، لێدوانێکی دا بە کۆمەڵگەکەدا و دەمەقاڵێی ئەوەیکرد کە ئاوان دەبێت لەڕووی ڕەوشت و ئاکارەوە ژەمی گۆشت-ئازاد بەرزبکەنەوە و پرۆمۆت بکەن نەک بۆ مەبەستی تەندرووستی.[٢٢][٢٣] خواردنی ھێلکە و بەرھەمی سپیاتی بوبوو بە کێشەیەک لەناو کۆمەڵگەکەدا. لەناو ڕۆژنامەیەکیان بەناوی ڤێجێتێریان مەسنجەر زوو زوو مشتومڕ لەسەر ئەمە دەکرا و باس لە چۆنێتی مامەڵەکردن لەگەل مریشک و مانگاکان دەکرا. نووسینەکان ئەوە دەردەخەن کە زۆربەی زۆری ئەو کەسانەی دژی بیرۆکەی ڤیگنیزم وەستاون لەناو کۆمەڵەی ڕووەکخۆرەکان خۆیان بوون.[٢٤][٢٥] لەکتۆ-ڕووەکخۆرەکان دژی ڤیگنزم نەوەستان لەسەر ھۆکاری ئاکاری، وە ڕەقی ڤیگنزمیان دانپێدانا لەڕووی ڕەوشتییەوە. بەھەرشێوەیەکبێت ئەوان ژەمەخۆراکی ڤیگنیان بە نازیرەکانە دەزانی و خەمی ئەوەیان بوو کە دەبێتە ھۆی کۆسپ لەبەردەم بڵاوکردنەوەی ڕووەکخۆری ئەگەر ڤیگنەکان نەیانتوانی بەشداری لە ھەندێک لە شتەکان بکەن بەھۆی نەبوون یەخود کەمی خۆراکی ڤیگنییەوە. ئەمە بووە ڕایەکی باو لەلای کۆمەڵگەی ڕووەکخۆرەکان.

لە ئابی ١٩٤٤ ھەندێک لە ئەندامان داوای ئەوەیانکرد کە بەشێکی ڕۆژنامەی کۆمەڵگەکە دیاریبکرێت بۆ ڕووەکخۆری نا-سپیاتی. کاتێک کە داواکارییەکە ڕەتکرایەوە، دۆناڵد واتسن، سکرتێری لێیسیستەر ڤێجێتێریان سۆسایەتی، ڕۆژنامەیەکی وەرزی نوێی دروستکرد بەناوی ڤیگن نیوز، لە تشرینی یەکەمی ١٩٤٤. ئەو خۆی وشەی ڤیگنی ھەڵبژارد.[٢٦] یەکەم چاپی زیاتر لە ١٠٠ پەیامی گەیاند، یەکێک لەوانە لەلایەن جۆرج بێرنارد شۆ بوو، کە وازی لە خواردنی ھێلکە و بەرھەمی سپیاتی ھێنا.[٢٤] ٦ ئەندامی کۆمەڵگەی ڤیگن کە تازە دامەزرابوو، یەکەم چاوپێکەوتنیان ئەنجامدا لە زووەکانی تشرینی یەکەم لە ئاتیک کلەب، لەندەن. ڕۆژی جیھانی ڤیگن ھەموو ساڵێک ئەنجام دەدرێت لە یەکی تشرینی یەکەم بۆ نیشانەکردنی دروستبوونی کۆمەڵگەکە.[٢٧]

ڤیگن نیوز ناوەکەی گۆڕی بۆ زە ڤیگن لە تشرینی یەکەمی ١٩٤٥، کە لەوکاتەدا ژمارەی خوێنەرانی ٥٠٠ کەس دەبوون.[٢٨] ڕۆژنامەکە فێرکاری خۆراک و ھەواڵی تەندروستی لەخۆگرتبوو وە ھەروەھا لیستێکی گۆڕینەوەی تێدابوو بۆ گۆڕەینەوە شتومەک بە بەرھەمی ئاژەڵ-ئازاد.[٢٩] دواتر کتێبی ڤیگن دەرکەوت، لەگەڵ ڕێنمایی چێشتلێنان لەلایەن فەی کەی ھێندرسن، وە دواتر کتێب بۆ منداڵانیش نووسرا لەلایەن کاتلین ڤی مایۆ.[٣٠] کۆمەڵگەی ڤیگن دواتر ڕوونیکردەوە کە ئەوان بەکارھێنانی ئاژەڵان بۆ ھەر مەبەستێکبێت، ڕەتدەکەنەوە، نەک تەنھا وەک خۆراک. وە لە ١٩٥١ پێناسەی ڤیگنی کرد بە «ڕێبازی ژیانی مرۆڤ بەبێ سوودوەرگرتن لە ئاژەڵان.»[٣١][٣٢]

بەرزبوونەوەی بەرژەوەندی

دەستکاری

لە ١٩٦٠کاندا بزووتنەوەی خۆراکییەکان لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەرکەوتن کە خەمی ژەمە خۆراکییەکان و ژینگەیان بوو، لەپاڵ ئەمانە، بەھۆێ باوەڕپێنەکردن بە بەرھەمھێنەرانی خۆراکە ئامادەکراوەکانەوە، باخەوانی ئەندامیی و ڕووەکخۆری سەرنجی خەڵکەکەی ڕاکێشا.[٣٣] کتێبەکەی فرانسیس موور لەپێ، بەناوی خۆراک بۆ ھەسارەیەکی بچووک زیاتر لە سێ میلیۆن دانەی لێ فرۆشرا و پێشنیاری ئەوەی کرد کە «لە سەرەوەی ھەرەمی خۆراکی بڕۆنە خوارە.»[٣٤]

لە کۆتاکانی ١٩٧٠کاندا، کۆمەڵە دکتۆرێکی ویلایەتە یەکگرتووەکان، لەگەڵ چەبد پزیشکێک کە پێکھاتبوون لە: دیین ئۆرنش، کالدوێڵ ئێسڵستین، نییڵ دی بارنارد، جان ئەی مەکدۆگاڵ، مایکڵ گریگر و زیندەکیمیاناس تی کۆڵین کامبێڵ، ڕاوایان کرد کە ژەمە خۆراکاییەکانی کە چەوری ئاژەڵ لەخۆ دەگرن، وەک نەخشەی ئەو کاتەی ڕۆژاوا، خراپن بۆ تەندروستی.[٣٥]

چەند دەیەیەک دوای ئەوە کۆمەڵە کتێبێکی بەخۆیەوە بینی کە پێشنیازی ڤیگنزم و ڕووەکخۆریان دەکرد، لە ٢٠٠٣دا دوو لە گەورەترین خۆراکناسانی ئەمریکادا بانگەشەی ئەوەیانکرد کە ڤیگنیزم بۆ ھەموو سوڕەکانی ژیان لە ھەموو تەمەنەکاندا گونجاوە و ھیچ زیانێکی نییە.[٣٦]

بەناوبانگ بوونی (٢٠١٠کان)

دەستکاری
 
خوێندنەوەی پەڕەی ڤیگنزم لە ساڵی ٢٠١٠ەکاندا زیادی کرد لە ویکیپیدیا.[٣٧]

ژەمە ڤیگنییەکان بە شێوەیەکی خێرا و بەناوبانگ زیادی کرد لە ساڵی ٢٠١٠.[٣٨] فرۆشگا و خواردنگەکان دەستیان کرد بە فرۆشتنی بەرھەمە ڤیگنییەکان و ئەو جۆرە بەرھەمانەیان زیادتر کرد لە لیستەکانیاند، ھەروەھا سوپەرمارکێتەکان پەرەیان دا بە ھەڵبژاردە ڤیگنییەکانیان.[٣٩] جێگرەوەی گۆشت (کە لە گۆشت دەچێت و تامی گۆشت دەدات بەڵام گۆشت نییە) ڕێژەی کڕینی بە جیھانی بە ٨٪ زیادی کرد لە نێوان ساڵەکانی ٢٠٠٥–٢٠١٠،[٤٠] لە ویلایەتە یەکگرتووەکان بەتەنھا ٨٪ زیادی کرد لە نێوان ٢٠١٢–٢٠١٥ (٥٥٣$ میلیۆن لە ساڵێکدا).[٤١] لە شانشینی یەکگرتوو فرۆشی شیری ڕووەکی بە ڕێژەی ١٥٥٪ زیادی کرد لە تەنھا دوو ساڵدا، لە ٣٦ میلیۆن لیترەوە لە ٢٠١١ بۆ ٩٢ میلیۆن لیتر لە ٢٠١٣.[٤٢] پەرلەمانی ئەورووپی ناوی ڤیگنی ھەڵبژارد بە فەرمی بۆ پێناسە کردنی ژەمە ڤیگنییەکان.[٣٧][٤٣]

ھەروەھا خواردنی ڤیگنی تریش فرۆشیان زیادی کردبوو. بەپێی ڕاپۆرتێکی پیشەسازییەک لە ٢٠٠٩، فرۆشەکانیان لەڕووی خواردنی-سۆیەوە (وەک گۆشتی سۆی، بەدیل بە گۆشتی ڕاستەقینە، شیری سۆی، پەنیری سۆی و ئایسکریمی سۆی) ٤ میلیارد دۆلاری ئەمریکی تێپەڕاند. ڕاپۆرتەکە نیشانی دەدات کە چۆن فرۆشی خواردنی-سۆی بەردەوام زیادی کردووە، بەبێ گوێدان بە کێشە ئابوورییەکان. نووسەرانی ڕاپۆرتەکە ئاماژە بەوە دەکەن کە لەبەر ئاگاداری کڕیاران لە باشییەکانی سۆی بۆ تەندروستیان، بەردەستیی ئەو بەرھەمە لە فراوانبووندایە.

لە ویلایەتە یەکگرتووەکان، فرۆشی ھەموو شیرە نا-سپیاتییەکان (وەک شیری سۆی، شیری ئالمۆند، شیری برنج، شیری گوێزی ھندی و شیری بەنگ) بەڕێژەی ٩٪ زیادیکرد، بۆ ١٫٩ میلیارد دۆلاری تەواو. لەھەمان ساڵدا و لەلایەن ھەمان وردەفرۆشەوە، فرۆشی شیری سپیاتی (شیری ئاژەڵەکان) بەڕێژەی ٧٪ کەمی کرد (وە پێشبینیش کراوە کە تاکو ساڵی ٢٠٢٠، ١١٪ی تر کەمبکات. لەھەمان لێکۆڵینەوەدا دەرکەوت کە نیوەی ئەمریکییەکان (٤٩٪) شیری نا-سپیاتی بەکاردەھێنن.

 
کۆمەڵێک خۆپیشاندەری ڤیگن لە ئوسترالیا لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٩

ھونەرمەندان، وەرزشکاران و سیاسییەکان دەستیان کرد بە خواردنی ژەمە ڤیگنییەکان، ھەندێکیان بۆ ماوەیەکی کاتی (یاخود ژەمێک لە ڕۆژێکدا) ھەندێکیشیان بە ڕژدی بوونە ھەڵگری ئەم شێوازی ژیانە.[٤٤] لەم ساڵانەی دواییدا ھەندێک لە ئەمریکییەکان ھانی ڤیگنزمیان داوە و ناویان بردووە بە «جوان و بەناوبانگ»[٤٥]

لە ئیسرائیل، بایەخدان بە ڤیگنیزم بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کرد لەم ساڵانەی دواییدا. ٥٪ی ئیسرائیلییەکان خۆیان بە ڤیگن ناساندووە لەساڵی ٢٠١٥، وە لە ساڵی ٢٠١٠ش نزیکەی دوو ھێندە زیاتر بووە ڕێژەکەیان.[٤٦] دیاردەکە دەرخرا لەلایەن پاڵپشتکەری لابردنی یاسا، گاری یۆرۆفسکی، لەساڵی ٢٠١٢دا، کە زۆربەیجار مامەڵەکردن لەگەڵ ئاژەڵەکان بە ھۆلۆکۆست ناودەبات.[٤٧][٤٨] دوای خۆپیشاندانێک لە ٢٠١٥، سوپای ئیسرائیل ناچارکرا کە بەرھەمی ڤیگنی بۆ سەربازەکانیان بەرھەمبھێنن، لەوانە پووتی ڤیگن کە چەرم نییە و چاکەت کە خوری-ئازادە. ڤیگنیزم ھەروەھا بەناوبانگ بوو لەلایەن ئیسرائیلییە-عەرەبەکانەوە، کە بووەھۆی یەکگرتنی پارێزەرانی مافی ئاژەڵانی جوولەکەکان و عەرەبەکان.[٤٩]

بەھۆی بەناوبانگی دیاردەکەوە، ڤیگنیزم و ڤیگنەکان زوو زوو ھێرش دەکرێتە سەریان لەلایەن نا-ڤیگنەکان و گۆشتخۆرەکانەوە، سەرەتای دەستپێکردنی مرۆڤ وەک نموونەیەک دەھێننەوە کە چۆن مرۆڤەکان بەروبوومی ئاژەڵیان بەکارھێناوە بۆ بەردەوامبوونیان. ناسراوترین لەو مشتومڕانەی کە لەگەڵ ڤیگنەکان دەکرێت ئەوەیە کە «ئایا ئەگەر ئێمە نابێت گۆشت بخۆین بۆچی ئێمە ددانی بەرازامان ھەیە»، ڤیگنەکان ئەمە بە نموونەیەکی ھەڵە دەھێننەوە و دەڵێن کە پانداکان و غۆرێلاکانیش ھەر ددانی بەرازەیان ھەیە و بەڵام گۆشت ناخۆن.[٥٠]

بەرھەمە ئاژەڵییەکان

دەستکاری

تەکینەوە

دەستکاری
 
بەشێکی خۆراکە ڤیگنەکان لە مارکێتێکی بەرلین

ڤیگنەکان ھیچ جۆرە گۆشتێکی ئاژەڵەکان، باڵندەکان، دەریایی و ھەرجۆرێکی تر ناخۆن. لەپەنا ئەمانە، ئەوان ھێلکە و سپیاتی ناخۆن و ھیچ جۆرە بەرھەمێکی ئاژەڵی لە ھیچ جۆرێک بەکارناھێنن، مەگەر ڤیگنی خۆراکیی بن، ڤیگنە خۆراکییەکان لەوانەیە بەرھەمی ناڤیگنی لە جلوبەرگەکانیاندا بەکاربھێنن (وەک چەرم و خوری و ئاوریشم).[٥١] ڤیگنیزم درێژدەبێتەوە بۆ نەک تەنھا خۆراک، بەڵک و ھەڵبژاردنی پۆشاک و بەکارھێنانی کەلوپەلیش دەگرێتەوە. ڤیگنەکان ئاژەڵکردن بە کەلوپەل ڕەتدەکەنەوە (ئەمە بەواتای ئەوەدێت کە نابێت ئاژەڵەکان بکوژرێن بۆ دروستکردنی شتومەک لە شاخەکانیان، پێستەکانیان و ھتد).[٥٢] کۆمەڵەی ڤیگنی بەڕیتانی تەنھا کاتێک ناسنامە بە بەرھەمێک دەدات ئەگەر ئاژەڵەکان ھەتا توانراوە لێی بەدوورگیرابێت لەپرۆسەی بەرھەمھێنانیدا، ئەمە تاقیکردنەوە لەسەر ئاژەڵیش دەگرێتەوە.[٥٣]

فەیلەسوف گاری ستاینەر دەمەقاڵێی ئەوەدەکات کە مرۆڤەکان ناتوانن بە تەواوی ڤیگن بن، لەبەرئەوەی بەکارھێنانی ئاژەڵ و بەرھەمەکانیان «بە قووڵی خراوەتە ناو کۆمەڵگەوە.»[٥٤] بەرھەمە ئاژەڵییەکان کە لەئێستادا بەڕێژەیەکی زۆر بەکاردێت پێکھاتون لە: ئەلبومێن، ئەلانتۆین، خوێن، بۆن چار، بۆن چاینا، کارمین، کەساین، کاستۆریوم، کۆچینیاڵ، ئیلاستین، ڕۆنی ئیمو، جەلاتین، ئیسینگلاس، کیراتین، ترشی لاکتیک، لانۆلین، لارد، ڕێنێت، ڕێتینۆل، شێلاک، سکوالێن، تاڵۆ/سۆدیەم تاڵۆەیت لەگەڵ گریسی زەرد. ھەندێک لەمانە مادەی کیمیایین کە دەتوانرێت بەرھەمبھێنرێت لەبەرھەمی ئاژەڵی، ڕووەکی یاخود پێترۆکیمیاییەکان. بۆ نموونە ئەلانتۆین، ترشی لاکتیک، ڕێتینۆل و سکوالێن دەکرێت ڤیگن بن. بەھەرشێوەیەکبێت، ئەم ماددانە و شێوازی بەرھەمھێنانەکانیان ھەمووجارێک لەسەر لیستی کەرەستەکان نانووسرێن.[٥٥]

ھەندێک لە ڤیگنەکان چاکەت و جلکی خوری، ملپێچی ئاوریشم، پێڵاوی چەرم و سابوونی ئاسایی (کە زۆربەیجار چەوری ئاژەڵ بەکاردێت لە دروستکردنیاندا) ناکڕن و بەکارناھێنن. ئەوان ھەروەھا خۆیان لە ھەندێک لە ڤاکسینەکان لادەدەن، ڤاکسینی ھەڵامەت بۆنموونە، کە زۆربەیجار لە ھێلکەی مریشکدا گەورەدەکرێت. بەڵام فلوبلۆک کە جێگرەوەیەکی بەھێزە و ئاژەڵ-ئازادە بەکاردەھێنرێت لەجیاتی و بەفراوانی بەردەستە لە ویلایەتە یەکگرتووەکان.[٥٦] ئەو بەرھەمە نا-ڤیگنیانەی کە کەسێک ھەیەتی، کە پێش بوونی بە ڤیگن بەدەستی ھێناون، لەوانەیە ببەخشرێن بە خێرخوازی یاخود بەکاربھێنرێن ھەتاکو سوودی نامێنێت. ھەندێک لە جلە ڤیگنییەکان، بەتایبەتی چەرمی دەستکرد یاخود جێگرەوەی چەرم، زۆرجار لە پێترۆلیوم بەرھەمدەھێنرێت.[٥٧]

ھەندێک لە ڕووەکخۆران دەمەقاڵێی ئەوە دەکەن کە شێوازی ژیانی ڤیگنیزم سنووردارە و بەسوود نییە بۆ کەسەکە و ڕووەکخۆری ھەڵبژاردەیەکی باشترە، لەکاتێکدا کە لە ئێستادا ڤیگنیزم باشێوەیەکی خێراتر و زۆرتر گەورەدەبێت و بەرھەمە ڤیگنەکان بەرەبەرە دۆزینەوە و فراوانبوونیان ئاسانتر دەبێت.[٥٨][٥٩]

ھێلکە، بەرھەمی سپیاتی، ھەنگوین و ئاوریشم

دەستکاری
 
پیشەسازی ھێلکە و شیری مۆدێرن بە بەرزی بە بێ ئاکارانە ناسراوە لەلایەن ڤیگنەکانەوە. ئەو مریشکانەی کە بەخێو دەکرێن لە پێناو ھێلکەدا لەناو قەفەزی بچووک دا گەورە دەکرێن، کە ھەندێک جار ھەر قەفەزە و لە یەک مریشک زیاتری تێدایە، تووشی برینداری دەبن بەھۆی بچووکی قەفەزەکانەوە. زۆربەی کات مریشکەکانی کە لە پیشەسازییەکە بەخێو دەکرێن ڕووناکی خۆریش بە شێوازێکی ڕاستەوخۆ نابینن.

جیاوازی سەرەکی ژەمی خۆراکیی ڤیگنێک و ڕووەکخۆرێک ئەوەیە کە ڤیگنەکان ھێلکە و بەرھەمی سپیاتی لە ژەمەکانیان دەردەکەن بەھۆی ئەوەی لەکاتی بەرھەمھێنانیاندا ئازار دەگەێنن و دەبێتە ھۆی مردنی پێشوەخت. بۆ نموونە ھەموو مریشکەکان بەھۆی مادەی کیمیاییەوە وایان لێدەکرێت کە زیاتر ھێلکە بکەن، زۆرجار ئەمە دەبێتەھۆی جەڵدەی دڵ و مردن. یاخود لەکاتی شکانی ھێلکەدا کاتێک کە نێر دەردەچن بەزیندوێتی دەھاڕدرێن چونکە سوودیان نابێت بۆ پیشەسازی ھێلکە.[٦٠] بۆ بەدەستھێنانی شیر لە ئاژەڵی دیاریکراو (زیاتر لە مانگاکاندا دەبینرێت) یەکەمجار مانگاکە دووگیاندەکرێت، بۆ بەرھەمھێنانی شیر، دوای لەدایکبوونی بەچکەکە، ئەگەر نێربێت لە دایکیان جیادەکرێنەوە و دەکوژرێن، زۆرجار بە لێدان لەسەریان بە دار و ئاسن و دواتر گۆشتەکەیان دەفرۆشرێت. ئەمە دووبارە دەکرێتەوە بۆ ماوەی ٧–٨ ساڵ، دواتر دایکەکەش دەکوژرێت و گۆشتەکەی دەفرۆشرێت. بەچکە مێینە چێلەکان لەدوای ٢٤ کاتژمێر لەلەدایکبوونیان، لە دایکەکان جیادەکرێنەوە و جێگرەوەی شیری دایکەکەیان دەدەنێ. ئەم چێلە تا نزیکەی کۆتایی ژیانی تەرخاندەکرێت بۆ بەکارھێنانی شیرەکەی و بەھەمان شێوەی دایکەکەی دەژی. لەکاتێکدا کە نەیتوانی سوودی زیاتری بۆ پیشەسازییەکە ھەبێت، دەکوژرێت و بازرگانی بە پاشماوەکانییەوە دەکرێت.[٦١]

گرووپە ڤیگنییەکان بەھەمان شێوە بەکارھێنانی بەرھەمی مێرووەکان ڕەتدەکەنەوە.[٦٢] نە کۆمەڵگەی ڤیگن و نە کۆمەڵگەی ڤیگنی ئەمریکا بەکارھێنانی ھەنگوین، ئاوریشم و بەرھەمی مێرووی تر بە ڤیگن ناودەبەن.[٦٣] لەکاتێکدا کردەوەی ڤیگن و ڤیگن ئاوتریچ پێی دەڵێن «بۆچوونێکی کەسییە.»[٦٤] ئاگەیڤ نێکتار جێگرەوەیەکی بەناوبانگی ھەنگوینە.[٦٥]

ھەنگوین و ئاوریشم

دەستکاری

ڤیگنەکان دژی بەکارھێنانی بەرھەمە مێرووییەکانن.[٦٦] کۆمەڵەی ڤیگنەکان ھەنگوین و ئاوریشم و بەرھەمی تری مێروو بە ڤیگن ناو نابات.[٦٧][٦٨]

خۆراکی ئاژەڵ

دەستکاری

بەھۆی ئەو کێشە ژینگەییانەی لەو خۆراکە ئاژەڵییانەوە دروست دەبێت کە لە گۆشتەوە دروست دەکرێن،[٦٩][٧٠] ھەروەھا لەبەر ئەوەی لەگەڵ فەلسەفەی ڕەوشتیی ڤیگنەکان ڕێک ناکەوێت،[٧١][٧٢] ڤیگنەکان گۆشت یان بەرھەمی گۆشتی نادەن بەو ئاژەڵانەی ڕایان گرتوون و زۆرینەیان ئاژەڵەکانیشیان لەسەر ژەمی ڤیگن بەخێو دەکەن.[٧٠][٧٣][٧٤][٧٥] ئەمە بەزۆری لە پشیلە ماڵی[٧٦] و سەگدا[٧٧] دەبیندرێت، کە خواردنی تایبەتیی ڤیگن بۆ ھەردووکیان ھەیە و ھەموو ماددە و ڤیتامینە پێویستەکانیش لەخۆ دەگرێت. ھەرچۆنێک بێت، ئەم کردارە بیر و ڕای جیاوازی لەسەر زۆرە و لەلایەن ھەندێک کەسیشەوە ڕەخنەی لێگیراوە،[٧٠][٧٣][٧٣][٧٤][٧٨] بە تایبەت لە حاڵەتی پشیلەکاندا، بەو پێیەی کە پشیلەکان لە بنەڕەتدا گۆشتخۆرن.[٧٢][٧٣][٧٨]

ژەمی ڤیگن

دەستکاری

سپیاتی و ھێلکە

دەستکاری
 
شیری سۆیا بە تێکەڵکردنی سۆیا لەگەڵ ئاو و زیادکردنی تام و بۆنی دڵخوازانە و ھاڕینی دروست دەکرێت.

شیری ڕووەکی، وەک شیری سۆیا، شیری بادەم، شیری گوێزی ھیندی، شیری برنج و چەندین جۆر شیری ڕووەکی تر وەک جێگرەوەیەک بۆ شیری ئاژەڵ بەکار دێن. لە ھەر کووپێک شیری سۆیادا، ٧ گرام پرۆتین ھەیە، کە تەنیا ١ گرامی کەمترە بەراورد بە کووپێک لە شیری مانگا، کە ٨ گرام لە پرۆتینی تێدایە.[٧٩] شیری بادەم ڕێژەیەکی کەمتر لە پرۆتین و کاربۆھیدراتی تێدایە. شیری سۆیا بۆ مناڵی ساوا لەبار نییە، دایکە ڤیگنەکان لە زۆر حاڵەتدا شیری خۆیان دەدەن بە مناڵەکانیان.

بەرھەمە چەورەکانی تر، وەک کەرە، بە بەرھەمی ڕووەکی یان ڤیگن دروست دەکرێن.[٨٠] پەنیری ڤیگن لە تۆو دروست دەکرێت، وەک تۆوی گوڵەبەڕۆژە و سێسام، لەگەڵ بادەم و کاشوو،[٨١] گوێز، شیری گوێزی ھیندی، برنج و چەند بەرھەمێکی تریش.[٨٢][٨٣] بەرھەمە سپیاتییە ڤیگنەکان ھاوشێوەی بەرھەمە سپیاتییە ئاژەڵەکانە لە ڕووی ڤیتامیناتەوە. بەرھەمە سپیاتییەکانی وەک شیر و پەنیر دەکرێت لە ماڵەوە با ئاسانی دروست بکرێت بە بەکارھێنانی کاشوو.[٨١]

جێگرەوەی ھێلکە لە بازاڕەکان بەردەستە و ڤیگنەکان دەتوانن سوودی لێ ببینن. کۆمپانیای جەست یەکێکە لەو کۆمپانیایانەی کە بەرھەمی ھێلکەی ڤیگن دەخاتە بازاڕەکانی جیھانەوە. بەرھەمی ھێلکەی ڤیگنی کۆمپانیای جەست بە شێوەی شل لەناو بتڵێک دەفرۆشرا، لە کۆتا ئاماریدا کۆمپانیای جەست بانگەشەی ئەوەی کرد کە ٢ میلیارد بتڵی ھێلکەی جەستی فرۆشتووە، کە لە زۆر لە مارکێتەکاندا لە فرۆشی ھێلکەی مریشک زیاتر بووە.[٨٤]

ڤیتامینات

دەستکاری

پڕۆتین

دەستکاری

پرۆتینەکان لە ترشە ئەمینیەکان پێکھاتوون. ڤیگنەکان ھەموو پرۆتینی خۆیان لە ڕووەکەکان بەدەست دێنن. گۆشتخۆرەکان رووەک سێھەم سەرچاوەیانە، ڕووەکخۆرە سپیاتیخۆرەکانیش نیوەی پرۆتینەکەیان لە ڕووەک وەردەگرن.[٨٥] سەرچاوەکانی پرۆتینی ڕووەکی پێکھاتووە لە پاقلەمەنییەکانی وەک سۆیا (کە بە شێوەی تۆفوو، تێمپە، گۆشتی (پرۆتینی) سۆیا، شیری سۆیا، رووەکی سۆیا بەکاردێت)، بەزالیا، عەلی بابا، فاسۆلیای سوور، نۆک (زیاتر بە شێوەی حومز دەخورێت)، دانەوێلەکان وەک کینوە، برنجی بۆر، گەنمەشامی، جۆ، ساوەر، گەنم (کە بە شێوەی نان و سەیتان دەخورێت) لەگەڵ گوێز و چەرەسات. ئەو خواردنانەی کە ڕێژەیەکی زۆر ترشە ئەمینییەکانیان تێدایە بریتین لە برنج و پاقلەمەنیەکان، گەنمەشامی، حومز و نانی بۆری پیتا.[٨٦]

سۆیا و کینوە بەوە ناسراون کە پرۆتینی تەواون لەبەرئەوەی ھەر یەکێکیان ترشە ئەمینی پێویستیان تێدایە کە بەشی تەواوی پێداویستی مرۆڤایەتی دەکات.[٨٧] مانگلس ئیت ئال دەڵێت کە بڕی ڕێگە پێدراوی پرۆتین ٠، ٨ گم بۆ ھەر کگم لە کێشی لەش بە شێوەی سۆیا پێداویستی لەش دابین دەکات بۆ ترشی ئەمینی.[٨٨] لە ساڵی ٢٠١٢ بەشی کشتوکاڵی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەیانی کرد کە پرۆتینی سۆیا (تۆفو) دەکرێت جێی پرۆتینی گۆشت بگرێتەوە لە پرۆگرامی خوانی نیوەڕۆی قوتابخانەکانی ئەمریکا.[٨٩]

ڕێکخراوی ڕژێمی خواردنی ئەمریکی لە ساڵی ٢٠٠٩ ئەوەی بڵاو کردەوە کە خواردنی ھەمەچەشنەی ڕووەکی لە ڕۆژێکدا ھەموو ترشە ئەمینیە پێویستەکان دابین دەکات بۆ کەسێکی پێگەییشتوو، ئەمە ئەوە دەگەیەنێت کە پێویست ناکات پرۆتینی دیکە زیاد بگەیتە ھەمان ژەمە خواردنەوە.[٩٠] مانگلس ئیت ئال دەڵێت پێویست ناکات ڤیگەنەکان ئامۆژگاری بکەیت کە ڕێژەی پرۆتین زیاد بکەن لە خواردنەکانیاندا، بەڵام ھەر بۆ ئاگاداری وا پێشنیار دەکرێت ٢٥٪ ڕێژەکە زیاد بکرێت بۆ کەسێکی پێگەییشتوو، ١ گم بۆ ھەر کگم لە کێشی لەش. (٢٠٠)

ڤیتامین بی١٢

دەستکاری
 
کەپسولی ڤیتامین بی١٢ کە بە تایبەتی بۆ ڤیگنەکان دروست کراوە.

ڤیتامین بی١٢ بەرھەمێکی بەکتریاییە کە بۆ دابەشبوونی خانەکان، پێکھێنان و یارمەتیدان بۆ گەشەکردنی خڕۆکە سوورەکانی خوێن، بۆ دروستبوونی دی ئێن ئەی، و بۆ بەکارخستنی دەمارە ڕاگەیاندنەکان پێویستە. بەدەست نەھێنانی ئەم ڤیتامینە، زیانێکی زۆر گەورەی لێدەکەوێتەوە بۆ سەر مێشک، و گەر چارەسەر نەکرێت، دەشێت مردنی لێ بکەوێتەوە و ببێتە ھۆی مردنی ئەو کەسە.[٩١][٩٢][ئ] زۆری ڕێژەی فۆلاسین لە ژەمە ڕووەکیەکاندا دەبێتە ھۆی داپۆشینی کەمیی ڤیتامین بی١٢، بۆیە ڕەنگە نیشانەکانی کەمی ئەم ڤیتامینە ھەتاکوو ئاستەکانی کۆتایی زیان بە دەمارەکان دەرنەکەوێت و ڕەنگیشە ھەندێک لە زیانەکان چارەسەری نەبێت، وەک: تێکچوونی دەرەکی و ناوەکی مێشک، شەلەل مێشک، و کوێربوون.[٩٤][٩٥][٩٦] ڕەنگە هەندێک جار ڤیگنەکان کەمتر لە پێویست ڤیتامین بی١٢یان دەست بکەوێت.[٩٥][٩٦][ا] باشترین سەرچاوەی ڤیتامینەکە بۆ ڤیگنەکان بەکارھێنانی تەواوکەرە یاخود ئەو خۆراکانەی بەو ڤیتامینە دەوڵەمەند کراوە.[٩٨] ھەموو کەسێک مەترسی کەمبوونی ڤیتامین بی١٢یان لەسەرە بەبێ جیاوازی ژەمە خۆراکییەکەیان، ڕووەکخۆرەکانیش بەھەمان شێوە مەترسیان لەسەرە لەم ڕووانگەیەوە، بە تایبەتی لە بەتەمەنەکاندا و ئەوانەی کە نەخۆشی درێژخایەنیان ھەیە.[٩٩][١٠٠] ئەوانەشی کە گۆشت دەخۆن بە ھەمان شێوە لەژێر مەترسیی کەمبوونی ئەم ڤیتامینەن، بەڵام بە ڕێژەیەکی کەمتر؛ خواردنی گۆشت بە واتای ئەوە نایەت کە ئەگەری تووشبوون بە کەمی ڤیتامین ب١٢ ٠٪‏ە. ڤیگنەکان ئەوەیان لەسەرە کە ڕێنمایی تەواوەتی وەرگرن لەسەر خواردنی ئەم ڤیتامینە بە شێوەیەکی تەواوەتی و بە بڕی پێویست، کە لەھەمان کاتدا خۆراک و بەرھەمی لە قوتونراو و تایبەت ھەیە بۆ دەستکەوتنی ڤیتامین بی١٢ کە دەتواندرێت سوودی لێ ببیندرێت.[ب]

بی١٢ لە سروشتدا تەنیا بە ھۆی چەند جۆرە بەکتریا و شیکەرەوەیەک دێتە بەرھەم؛ ئاژەڵەکان و ڕووەکەکان و کەڕووەکان دروستی ناکەن.[٩٨][١٠٢][١٠٣] ڤیتامینەکە لەلایەن چەند بەکتریایەکی کۆئەندامی ھەرسەوە لە مرۆڤ و ئاژەڵەکاندا دێتە بەرھەم،[٩٨] بەڵام مرۆڤ ناتوانێ ئەو ڕێژەیەی لە ڤیتامینەکە دروستی دەکات لە کۆئەندامی ھەرسیەوە ھەڵمژێتەوە، چونکە لە قۆڵۆنەوە بەرھەم یەت و ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی تورەکە لە مرۆڤدا تاکوو بی١٢ی تیادا ھەڵبگیرێت، بە پێچەوانەی مانگا و مەڕەکان.[٩٨]

 
ڤیتامین بی١٢ بە شێوەی دەرزیش بەردەستە.

ئاژەڵەکان ڤیتامین بی١٢ لە جگەر و ماسولکەکانیاندا ھەڵدەگرن وە ھەندێکیشیان ئەو ڤیتامینە دەگوازنەوە بۆ ناو ھێلکەکان و شیرەکەیان؛ ھەر بۆیە گۆشت و جگەر وھێلکە و شیر بە سەرچاوەی ڤیتامین بی١٢ ھەژمار دەکرێن.[١٠٤][١٠٥]

پێشنیارکراوە کە نۆری (ڕووەکە دەریاییەکانی بۆ خواردن دەشێن)، تێمپێی (خۆراکەکانی بە سۆیا دروستدەکرێن) و ھەوێنەکان لەوانەیە سەرچاوەی ڤیتامین بی١٢ بن.[١٠٦][پ][١٠٨][ت] لە ساڵی ٢٠١٦، ئەکادیمیای خۆراک و زانستی خۆراکی جەختیان لەسەر ئەوە کردەوە کە خواردنی نۆری و ماددە ھەوێنییەکانی وەک تێمپێی، سپیرۆلینا لەگەڵ کلۆرێلا، سەرچاوەیەکی تەواوەتی نییە بۆ دەستکەوتنی ڤیتامین بی١٢، و ڤیگنەکان دەبێت خواردنەکانیان بە شێوەیەکی ڕێکوپێک بخۆن و گرنگی بەو ھەوێنانەی خۆراک بدەن کە سەرچاوەن بۆ ڤیتامین بی١٢؛ ئەگەر نا، ڕەنگە کەمبوونی ڤیتامین بی١٢ ڕووبدات، کە لەو بەدواداچوونانەدا دەرکەوتووە کە لەسەر مناڵ و ھەرزەکار و پێگەیشتوواندا کراوە.[١١٠]

ڤیتامین بی١٢ بەزۆری لە ڕێگەی ھەوێنی دەستکردییەوە لە جۆری جیاواز لە بەکتریاوە بەرھەم دێت، کە شێوەکانی وەک ئسیانۆکۆبالامین دروستدەکەن، کە بە خزمەتکردن و ئاگا لێبوونیان دووبارە بە شێوەیەکی دەستکرد وایان لێدەکرێت کە وەچە بخەنەوە و دووبارە دروست ببنەوە.[١١١][١١٢][١١٣][١١٤] دروستکردنی ڤیتامینەکە لە شوێنێکدا دروست دەکرێت کە سەکرۆز و ھەوێن و خوێی ئاسنینی تیابێ. بۆ زیادکردنی بەرھەم، ئەم ماددانە لەگەڵ خانە شەکرییەکاندا (یان بە شێوەیەکی کەمتر لەگەڵ کۆلیندا) تێکەڵدەکرێن.[١١٣] ھەندێک لەو براندانەی ڤیتامین بی١٢ی دەستکرد دەفرۆشن ڤیگنن.[٩٢]

کالیسیۆم

دەستکاری
 
ھەندێک براندی پەنیری ڤیگن. ڤیگنەکان دەتوانن سوود لە ڕووەکەکان و گوێزەکان ببینن بۆ بەرھەمھێنانی پەنیر.

کالیسیۆم بۆ تەندروستی ئێسکەکان و باشتر کارکردنی کۆئەندامی ھەرس، بۆ ماسولکەکان، ڕێگەگرتن لە لەبیرچوونەوە و باشترکردنی بیرەوەری، بۆ گواستنەوەی ھەستەکان بۆ دەماخ و بە ناو دەمارەکاندا، و ڕێکخستنی ھۆرمۆنەکان لە زیاد بوون و کەمبوون یان تێکچوون پێویستە. ٩٩٪ی کالیسیۆمی لەش لە ئێسک و ددانەکاندایە.[١١٥][١١٦][١١٧] ئەو خواردنانەی کە ڕێژەی کالیسیۆم تیایاندا بەرزە پێکھاتوون لە شیری ڕووەکی کە کالیسیۆمی دەستکردی تێکراوە لەگەڵ پەنیری ڕووەکی؛ سەرچاوە سەوزەییەکانی پێکھاتوون لە بڕۆکلی و قەڕنابیت و کالێ و سیر ڕووەکیەکان دەبێت بڕی پێویست لە ڤیتامین دی وەرگرن کە ئەمەش سەرچاوەیەکی باشە بۆ کالیسیۆم.[١١٨]

لە ساڵی ٢٠٠٧دا ڕاپۆرتێک بڵاوکرایەوە لەلایەن کۆمەڵەی ئۆکسفۆردی ئەورووپی تایبەت بە لێکۆڵینەوەی دواڕۆژ لەسەر شێرپەنجە و ڕژێمی خۆراکی تەندروست، کە لە ساڵی ١٩٩٣دا بنیاتنرابوو، تێیدا ئەوە خرابووە ڕوو کە ڤیگنەکان چانسی شکانی ئێسکەکانیان و درزبردنیان زۆرترە بە بەراورد بە گۆشتخۆرەکان و ڕووەکخۆرەکان، کە ئەمەش ھۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ کەمی ڕێژەی کالیسیۆم لەو خواردنانەدا کە دەیخۆن؛ ھەرچەندە ئەگەر ڕێژەی پێویست لە ڤیتامین دی بخۆن، چانسی زیانگەیشتن بە ئێسکەکانیان یەکسانە بە کەسێکی ئاسایی.[ج][١٢١] لێکۆڵینەوەکان ئەوەیان دەرخستووە کە ئەو ڕووەکخۆرانەی کە ڕۆژانە کالیسیۆم دەخۆن بەڵام ڕێژەکەی ناگاتە ٥٢٥ ملیم یان ٨ گرام ئەوا بەھەمان شێوەی ڤیگنەکان چانسی ئەوەی ئێسکەکانیان بە ئاسانی توشی شکان ببێت ھەیە. لێکۆڵینەوەیەکی ساڵی ٢٠٠٩ ئەوەی خستە ڕوو کە پانتایی ڕێژەی ئاسن لە ئێسکی کەسێکی ڕووەکی ٩٤٪ بووە بەبەراورد بە بوونەوەرێکی گۆشتخۆر، بەڵام ئەوەش خرایە ڕوو کە جیاوازیەکە کەمە و ئەوتۆ نییە، ھەروەھا لە ڕووی زانستیشەوە بێبایەخە.[١٢٢][چ]

ڤیتامین دی

دەستکاری
 
لە ڕووەکدا، قارچکەکان سەرچاوەی ڤیتامین بی١٢ن.

ڤیتامین دی (کالسیفیرۆ) بۆ چەند کارێک پێویستە، لەوانە وەک مژین و وەرگرتنی کالیسیۆم، بەھێزکردن و زیادکردنی ڕێژەی ئاسن لە ئێسکەکاندا، لەگەڵ گەشەپێدان بە ئێسکەکان. بەبێ ئەم ڤیتامینە، ئێسکەکان باریک و بێھێز دەبن، بەیەکەوە لەگەڵ کالیسیۆم ئێسکەکان لە درز و ڕووشاوی دەپارێزن. لەش ڤیتامین دی لە تیشکی سەروو وەنەوشەییەوە وەردەگرێت کاتێک دەیدات لە لەشمان، ھەروەھا لە ماسی سەلەمۆن و توونە و ڕۆنماسیش بەدەست دەکەوێت، ھەروەھا بە ڕێژەیەکی کەمتر لە پەنیر و زەردێنەی ھێلکە و جگەری مانگا و قارچکیشدا ھەیە.[١٢٤]

لەوانەیە خواردنە ڤیگنەکان ڕێژەیەکی کەم یان ھیچ ڤیتامین دییان تێدا نەبێت. ئەوانەی کە کەم تیشکی خۆریان بەردەکەوێت پێویستە بە شێوەی دەستکرد ڤیتامینەکە وەربگرن. وەرگرتنی بڕی پێویست لە تیشکی خۆر دەگەڕێتەوە سەر چەند فاکتەرێک، وەک: وەرزەکان، کاتی ڕۆژ، کەش و ھەوا، بۆیەی میلانین لە پێستدا، و گەر ئەو کەسە دژەخۆری بەکارھێنابێت یاخوت نا.[١٢٤][١٢٥] بەپێی پەیمانگای تەندروستیی نێودەوڵەتی، زۆر کەس دەتوانن ڤیتامین دییان لە ڕێگەی تیشکی خۆرەوە، بە تایبەتیش لە وەرزەکانی بەھار و ھاوین و پایزدا، دەسکەوێت، تەنانەت لە بەشەکانی باکووری زەویش. ھەروەھا ڕاپۆرتەکە دەریخستووە کە باشترین کات بۆ وەرگرتنی ڤیتامین دی لە تیشکی خۆرەوە یان خۆ خستنە بەر تیشکی خۆر لە ١٠ی بەیانییەوەیە تاکوو ٥ی ئێوارە، بە لایەنی کەمەوە دوو جار لە ھەفتەدا و بەبێ بەکارھێنانی دژەخۆر. بەکارھێنانی ئامێری خۆبرۆنزکردنیش نزیکەی ھەمان کاریگەری ھەیە، ھەرچەندە ڕێنماییکراو نییە.[١٢٦][١٢٧][١٢٨][١٢٩]

فەلسەفە

دەستکاری

ڤیگنیزمی ئاکاری دژی سپیشیزیزمە، کە پێکھاتووە لە جیاکاری لە بەینی ئاژەڵان و دانی بەھا و ماف لەسەر بنەمای جۆرەکەیان بەتەنیا. سپیشیزیزم وا دەکات کە لە کۆمەڵگەدا وەک شتێکی ئاسایی سەیر بکرێت کاتێک ئاژەڵەکان بەکاردەھێندرێن.[١٣٠][١٣١] گاری فرانچۆنی کە پرۆفیسۆری یاسایە، دەڵێت کە نابێت ئەو بوونەوەرانەی ھەستیارن وەک شتومەک مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت و دەبێت ھەموویان مافی ئەوەیان ھەبێت بە ئاسوودەیی بژین؛ ئەو ھەروەھا پێی وایە کە ڤیگنیزم شێوازێکی ژیانی شیاوە بۆ ھەموو ئەوانەی کە پێی دەزانن کە ئاژەڵان بەھای ڕەوشتییان ھەیە.[١٣٢] فەیلەسووف تۆم رێیگن دەڵێت کە ئاژەڵەکان بەھایان ھەیە و دەبێت مافی ژیانیان ھەبێت چونکە باوەڕ و حەزیان ھەیە و لەتوانایاندا ھەیە بیر بکەنەوە و کردارێک لە پێناو ئەنجامێک ئەنجام بدات. رێیگن دەڵێت کە باوەڕ و خۆشی و حەزە ئابوورییەکانی جووتیارەکان ناتوانن لە ڕووی ئەخلاقییەوە ببنە ھۆی بەرپەرچدانەوەی ئەو ڕاستییە.[١٣٣]

دێمۆگرافیک

دەستکاری

کۆی گشتی ژمارەی ڤیگنەکانی جیھان نەزاندراون. بەدواداچوونێک پێشنیار دەکات کە ڕێژەی ڤیگنەکان کەمە بەڵام بەرەو زیادبوون دەچێت، بەتایبەتی لە دەوڵەتە دەوڵەمەندەکاندا.[١٣٤]

  •   کوردستان: ئاماری فەرمی لە ھەرێمی کوردستان ئەنجام نەدراوە بۆ دەستنیشانکردنی ڕێژەی ڤیگنەکان، بەڵام ڕێکخراوەی ڤیگنەکانی کوردستان سەروو ٨٬٠٠٠ شوێنکەوتوویان ھەیە.
  •   ئوسترالیا: بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی تەلەفونی ساڵی ٢٠٠٩ کە لەلایەن ڤیگن سۆسایەتی کوینسلاند ئەنجامدرا، ٠٬٠٦٪ لە دانیشتوانی ئوسترالیا، یاخود ١٠٬٠٠٠ ئوسترالی پێگەیشتوو ڤیگن بوون.[١٣٥]
  •   نەمسا: لە ساڵی ٢٠١٣دا، کوریر ڕایگەیاند کە ٠٫٥٪ی دانیشتوانی نەمسا ڤیگنیزمیان تاقی کردۆتەوە، وە لە پایتەختی ڤێینا ٠٫٧٪[١٣٦] لە ھەمان ساڵدا Der Standard ڕایگەیاند کە زیاتر لە ٤٠٫٠٠٠ خەڵکی نەمسا ڤیگن بوون.[١٣٧]
  •   بەلجیکا: لە ساڵی ٢٠١٦دا iVox لێکۆڵینەوەیەکی ئینتەرنێتی ئەنجامدا و دۆزییەوە کە زیاتر لە ١٠٠٠ کەس کە دانیشتوانی ھەردوو ناوچەی فلاندەرس و براسێلس بوون و تەمەنیان لە نێوان ١٨ ساڵ و سەرودا بووە ٠٫٣٪ ڤیگن بوون، وە ١٫٥٪ ڕووەکخۆری ئاسایی بوون.[١٣٨]
  •   فینلاند: ئامارێکی نزیککراوەی ٢٠١٣ ڕایگەیاندووە کە ٠٫٥٪ دانیشتووان ڤیگن بوون. (٢٧٬٠٠٠ کەسە)[١٣٩]
  •   ئەڵمانیا: نزیکەی ٨٠٠٫٠٠٠ کەس لە ئەڵمانیا (١٪) ڤیگن بوون لە ساڵی ٢٠١٣.[١٤٠]
  •   ئایسلەند: ھیچ تۆمارێکی فەرمی نییە کە ڕێژەی ڤیگنەکانی ئایسلەندا نیشان بدات، بەڵام وا دیارە کە ڤیگنیسم بەرەو فراوانبوون دەچێت لە ئایسلەندا ئەمەی واشی لە خەڵکی کردووە کە بەم شێوەیە بیربکەنەوە ئەوەیە کە لە ساڵی ٢٠٠٠ بۆ ٢٠١٥ بەرھەمی ڤیگنەکان بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە و گرووپی «ڤیگنەکانی ئایسلەندا» زیاتر لە ٤٫٠٠٠ ئەندامی ھەیە.[١٤١]
  •   ئیسرائیل: بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی (CBS) ٢٫٦٪ی ئیسرائیلییەکان بە ڕووەکخۆر یان ڤیگن ناسراون لە ساڵی ٢٠١٠.[١٤٢] لە لێکۆڵینەوەیەکی کانونی دووەمی ٢٠١٤دا بۆ ماستەر شێف، نزیکەی ٥٪ی بەشدارەکان گوتیانە کە ئەوان ڤیگنن وە ٨٪ گوتویانە کە ڕووەکخۆرن. ئەمەش وا دەکات گەورەترین وڵات بێت لە ڕوی ڤیگنزمەوە.[١٤٢][١٤٣][١٤٤] لە تشرینی یەکەمی ساڵی ٢٠١٤دا ڕێکخراوی ڤیگن-فرێندڵی ڕایانگەیاند کە نزیکەی ٤٪ یاخود ٣٠٠٫٠٠٠ ئیسرائیلی ڤیگن بوون. دواتر لە لێکۆڵینەوەیەکی تری CBS دەرکەوت کە ١٫٧٪ پێگەشتووەکانی ئیسرائیل کە تەمەنیان لە ٢٠ ساڵ یاخود سەرووە ڤیگنن، وە ٤٫٧٪یش ڕووەک خۆری ئاسایین.[١٤٥]
  •   ئیتاڵیا: لە ٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥دا، لە ڕیپەبلیکا ڕایگەیاند کە ٣٪ دانیشتوانی ئیتاڵیا ڤیگنن.[١٤٦] چەند ھەفتەیەکیش دوای ئەوە ھەمان ڕۆژنامە بانگەشەی ئەوەی کرد کە ڕێژەی ڤیگنەکان لە ئیتاڵیا تەنھا ٠٫٦٪ە.[١٤٧] لە جولای ٢٠١٦ RTBF ڕایگەیاند کە ڕێژەی ڤیگەنەکان لە ئیتاڵیا لە بەرزبوونەوەدایە و زۆربەی لێکۆڵینەوەکان ئەوە پیشان دەدەن کە ڕێژەی ڤیگنەکانی ئیتاڵیا ٢٫٨٪ە.[١٤٨]
  •   ژاپۆن: بەپێی ڕاپرسییەکی کانوونی یەکەمی ٢٠١١ بە ١٫١٨٨ وەڵامی ڕاستەوە، ٤٫٧٪ی دانیشتوانی جاپان یان ڤیگەنن یان ڕووەک خۆری ئاسایین (٢٫٧٪ ڤیگن ھەن، ئەمە ٣٫٤٣٢٫٠٠٠ کەس دەکات)[١٤٩]
  •   ھۆلەند: توێژینەوەیەک دەریخست کە ١٦٫٠٠٠ یاخود ٠٫١٪ی دانیشتوان ڤیگن بوون لە ساڵی ١٩٩٦.[١٥٠][١٥١] لە ٢٠١٤دا کۆمەڵگەی ھۆڵەندی ڤیگنیزم (NVV) ڕوونی کردەوە کە نزیکەی ٤٥٫٠٠٠ ڤیگنی ھۆڵەندیی ھەن؛[١٥٢] لە ٢٠١٦دا نزیکەی ٥٠٫٠٠٠ (٠٫٤٪) دیاری کرا.[١٥٣] ھەر لە ٢٠١٦دا پابلۆ مۆڵمانی ڤیڤا لاس ڤێگاس بانگەشەی ئەوەی کرد کە نزیکەی ١٧٠٫٠٠٠ ھۆڵەندیی ڤیگنن (١٪).[١٥٠][١٥٤] بەھەرشێوازێک بێت، ھانس دێگاڤۆس کۆتا ژمارەی بە ٧٠٫٠٠٠ کەس دانا کە ٠٫٤٪ی دانیشتوانەکان دەکات.[١٥٠][١٥٣]
  •   پۆڵەندا: ڕێژەی ڤیگنەکان لە ٢٠١٣ نزیکەی ١٫٦٪ دانیشتوانی گرتبۆوە کە ٦٠٨٫٠٠٠ کەس دەکات، ئەم ئامارانە لە بەدواداچونێکی بەدانیا ئۆپینیی دەرکەوتووە، لەژێر سوپرڤیشنی لایتبۆکس.[١٥٥]
  •   ئیسپانیا: ھیچ ڕێژەیەکی فەرمی بۆ ڤیگنیزم لە ئیسپانیا بەردەست نییە، بەلام بەپێی بەدواداچونێکی ٢٠٠٦ی مارکەیەکی خۆراکەوە و کۆکراوەتەوە لەلایەن سپانیش ڤێجێتێریان یونین نزیکەی ٣٦٫٠٠٠ (٠٫٠٨٪) دانیشتوانی وڵاتەکە ڤیگنن.[١٥٦]
  •   سوێد: ٤٪ (یەکسانە بە ٣٩٠٫٠٠٠ کەس) گوتویانە کە ئەوان ڤیگنن لە ڕاپرسییەکدا کە لە ساڵی ٢٠١٤دا ئەنجامدرا لەلایەن دێمۆسکۆب، لە نێوان ھەر ١٫٠٠٠ کەس تەمەنیان ١٥ ساڵ یاخود سەروو بووە.[١٥٧]
  •   سویس: ھیچ داتایەکی فەرمی نییە کە ڕێژەی ڤیگنەکان پیشان بدات، بەڵام کۆمەڵگەی ڤیگنی سویسرا بانگەشەی ئەوە دەکەن کە لە ئێستادا نزیکەی ١٪ دانیشتوان ستایلی ژیانی ڤیگنیان ھەیە.[١٥٨]
  •   شانشینی یەکگرتوو: لە ٢٠٠٦، سەربەخۆ ڕاپۆرتێکی دا کە تێیدا ڕایگەیاندبوو کە ٠٫٩٩٪ دانیشتوانی وڵاتەکە (٦٠٠٫٠٠٠ کەس) ڤیگن بوون،[١٥٩] ئەم ڕێژەیەش بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە لە چاو ساڵی ١٩٩٣دا کە ڕێژەی ڤیگنەکان تەنھا ٠٫٧٪ (١٠٠٫٠٠٠ کەس) بوو.[١٦٠]
  •   ویلایەتە یەکگرتووەکان: گاڵەپ بە نزیکەیی ڕایگەیاند کە لە ساڵی ٢٠١٢دا ٢٪ی دانیشتوان خۆیان بە ڤیگن لە قەڵەم داوە.[١٥٣][١٦١] لێپرسینەوەیەکی ٢٠١٦ی ھارس ئینتراکتڤ و ڤێجێتێریان ڕیسۆرس گرووپ دۆزیانەوە کە ٣٫٣٪ ئەو کەسانەی کە وەڵامیان داوەتەوە تەنھا ڕووەکخۆری ئاسایی بوون و نزیکەی خوار نیوەی ئەو ڕێژەیە ڤیگن بوون، ئەمە دەری خست کە نزیکەی ٨ میلیۆن پێگەیشتووی ئەمریکی ڕووەکخۆر بوون و ٣٫٧ ملیۆنیش ڤیگن بوون.[١٦٢]

تێبینییەکان

دەستکاری
  1. لە زۆربەی بەشەکانی ئەم وتارەدا ئاماژە بە ڤێجیتێریانەکان (vegetarian) کراوە بە ڕووەکخۆر، ڕووەکخۆر یاخود ڤێجیتێریان ھامان شت نین لەگەڵ ڤیگنەکان.
  2. وشەی (کۆمەڵگە) کە لەم وتارەدا بەشێوەیەکی فراوان بەکارھاتووە بەرامبەر بە وشەی سۆسایەتی (society) ئینگلیزییە، واتە کۆمەڵگەی ڤیگن بەرامبەر بە ڤیگن سۆسایەتییە.

سەرچاوەکان

دەستکاری
  1. ^ Records of Buckinghamshire, Volume 3, BPC Letterpress, 1870, p.  68.
  2. ^ Karen Iacobbo, Michael Iacobbo, Vegetarian America: A History, Greenwood Publishing Group, 2004, p.  3.
  3. ^ J. E. M. Latham, Search for a New Eden, Fairleigh Dickinson University Press, 1999, p.  168.
  4. ^ Rynn Berry, "A History of the Raw-Food Movement in the United States" in Brenda Davis and Vesanto Melina (eds.), Becoming Raw: The Essential Guide to Raw Vegan Diets, Book Publishing Company, 2010, p.  9ff.
  5. ^ James D. Hart, "Alcott, Amos Bronson", in The Oxford Companion to American Literature, Oxford University Press, 1995, p.  14 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  6. ^ Iacobbo and Iacobbo 2004, p.  132.
  7. ^ «The Great Vegan vs. Plant-Based Debate - UC Davis Integrative Medicine». UC Davis Integrative Medicine (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٤ی نیسانی ٢٠١٦ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  8. ^ Laura Wright, The Vegan Studies Project: Food, Animals, and Gender in the Age of Terror, University of Georgia Press, 2015, p.  2.
  9. ^ Brenda Davis, Vesanto Melina, Becoming Vegan: Express Edition, Book Publishing Company, 2013, p.  3.
  10. ^ Donald Watson, Vegan News ٤ی ئازاری ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., No. 1, November 1944, p.  2; Leslie Cross, "Veganism Defined" ٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., The Vegetarian World Forum, 5(1), Spring 1951.
  11. ^ Richard Francis, Fruitlands: The Alcott Family and their Search for Utopia, Yale University Press, 2010.
  12. ^ Rod Preece, Sins of the Flesh: A History of Ethical Vegetarian Thought, University of British Columbia Press, 2008, p.  12 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  13. ^ Fanny Kemble, Journal of a Residence on a Georgian Plantation in 1838–1839, Harper and Brothers, New York, 1863, pp.  197–198 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  14. ^ Daniel A. Dombrowski, "Vegetarianism and the Argument from Marginal Cases in Porphyry" ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Journal of the History of Ideas, 45(1), January –March 1984, pp.  141–143. doi:10.2307/2709335
  15. ^ D. S. Margoliouth, "Abu‘l-'Alā al- Ma‘arrī's Correspondence on Vegetarianism," The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 34(02), 1902 (pp.  289–332), p.  290. doi:10.1017/s0035869x0002921x JSTOR 25208409
  16. ^ James Gregory, Of Victorians and Vegetarians, I. B. Tauris, 2007.
  17. ^ "Under Examination," The Dietetic Reformer and Vegetarian Messenger, Vol XI, 1884, p.  237 ٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.: "There are two kinds of Vegetarians—an extreme sect, who eat no animal food whatever; and a less extreme sect, who do not object to eggs, milk, or fish...The Vegetarian Society...belongs to the more moderate division."
  18. ^ James C. Whorton, Crusaders for Fitness: The History of American Health Reformers, Princeton: Princeton University Press, 2014, pp.  69–70.
    Percy Bysshe Shelley, A Vindication of Natural Diet ١٥ی تەممووزی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., London: F. Pitman, 1884 [1813].

    William Lambe, Joel Shew, Water and Vegetable Diet ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., New York: Fowler's and Wells, 1854 [London, 1815].

  19. ^ Andrew F. Smith, Eating History, New York: Columbia University Press, 2013, pp.  29–35 (p.  33 for popularity); Whorton 2014, p.  38ff.
  20. ^ David Grumett, Rachel Muers, Theology on the Menu: Asceticism, Meat and Christian Diet, Routledge, 2010
  21. ^ "History of Vegetarianism: The Origin of Some Words", International Vegetarian Union, 6 April 2010.
  22. ^ Mahatma Gandhi, "The Moral Basis of Vegetarianism" ١٠ی ئەیلوولی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Vegetarian Society, London, 20 November 1931, pp.  11–14.
  23. ^ Stanley A. Wolpert, Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi, Oxford University Press, 2002, pp.  21–22, 161.
  24. ^ ئ ا Donald Watson, "The Early History of the Vegan Movement", The Vegan ٢٤ی ئازاری ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Autumn 1965, pp.  5–7.

    Donald Watson, Vegan News ٤ی ئازاری ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., first issue, November 1944.

  25. ^ Leneman 1999, pp.  222–223.
  26. ^ George D. Rodger, "Interview with Donald Watson" ١٤ی ئازاری ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Vegetarians in Paradise, 11 August 2004. George D. Rodger, "Interview with Donald Watson" ١٤ی ئازاری ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., recorded 15 December 2002 (abridged version later published in The Vegan).
  27. ^ "World Vegan Day", Vegan Society, accessed 13 August 2009.
  28. ^ The Vegan ٢١ی ئازاری ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., 1(5), November 1945; for 500, The Vegan ١١ی ئازاری ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., 10(3), Autumn 1994, p.  iv.
  29. ^ For an example of the vegan trade list, The Vegan ٢٤ی ئازاری ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., 2(2), Summer 1946, pp.  6–7.
  30. ^ Joanne Stepaniak, The Vegan Sourcebook, McGraw Hill Professional, 2000, p.  5 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.; The Vegan, Autumn 1949, p.  22.
  31. ^ Leslie Cross, "Veganism Defined" ٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., The Vegetarian World Forum, 5(1), Spring 1951, pp.  6–7.
  32. ^ Matthew Cole, "'The greatest cause on earth': The historical formation of veganism as an ethical practice," in Nik Taylor, Richard Twine (eds.), The Rise of Critical Animal Studies: From the Margins to the Centre, Routledge, 2014 (pp.  203–224), p.  203.
  33. ^ Andrew F. Smith, Eating History, New York: Columbia University Press, 2013, p.  197 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.; Wright 2015, p.  34.
  34. ^ Frances Moore Lappé, Diet for a Small Planet: How to Enjoy a Rich Protein Harvest by Getting Off the Top of the Food Chain, Friends of the Earth/Ballantine, 1971; Smith 2013, p.  197 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  35. ^ Donna Maurer, Vegetarianism: Movement or Moment?, Temple University Press, 2002, p.  23 (for health professionals' interest in vegetarian diets in the last quarter of the 20th century), 99–101 (for Ornish and Barnard).
    Karen Iacobbo, Michael Iacobbo, Vegetarians and Vegans in America Today, Greenwood Publishing Group, 2006, p.  75 (for MacDougall).

    For Ornish, Campbell, Esselstyn, Barnard and Greger on veganism, Kathy Freston, Veganist, Weinstein Publishing, 2011: Ornish, from p.   21 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.; Campbell, p.  41 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.; Esselstyn, p.  57 ٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.; Barnard, p.  73 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.; Greger, p.  109 ٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..

  36. ^ Sabaté Joan (2003). «The contribution of vegetarian diets to health and disease: a paradigm shift?». The American Journal of Clinical Nutrition. 78 (3): 502S–507S. PMID 12936940.

    «Position of the American Dietetic Association and Dietitians of Canada: Vegetarian diets». Journal of the American Dietetic Association. 103 (6): 748–765. 2003. doi:10.1053/jada.2003.50142. PMID 12778049.

  37. ^ ئ ا atlas2014.pdf Meat Atlas[بەستەری مردووی ھەمیشەیی], Heinrich Böll Foundation, Friends of the Earth Europe, 2014, p.  57; Mona Chalabi, "Meat atlas shows Latin America has become a soybean empire" ٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., The Guardian, 9 January 2014.
  38. ^ Pendergrast، Nick (2015). «Environmental Concerns and the Mainstreaing of Veganism». لە Raphaely، T. (ed.). Impact of Meat Consumption on Health and Environmental Sustainability. IGI Global. p. 106. doi:10.4018/978-1-4666-9553-5.ch006. ISBN 978-1-4666-9554-2.
  39. ^ Rynn Berry, "Veganism," The Oxford Companion to American Food and Drink, Oxford University Press, 2007, pp.  604–605 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  40. ^ Kate Burt, "Is this the end of meat?" ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., The Independent, 19 May 2012.
  41. ^ Allie Shah, "Nation's first vegan butcher shop to open in Minneapolis Jan. 23" ١٣ی ئازاری ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Star Tribune, 8 January 2016.
  42. ^ Nadia Khomami, "From Beyoncé to the Baftas, vegan culture gets star status" ٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., The Guardian, 8 February 2015.
  43. ^ "European Parliament legislative resolution of 16 June 2010" ٢٢ی ئازاری ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., European Parliament: "The term 'vegan' shall not be applied to foods that are, or are made from or with the aid of, animals or animal products, including products from living animals."
  44. ^ Amanda Holpuch, "Al Gore follows Bill Clinton's lead with apparent turn to veganism" ٢٦ی ئایاری ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., The Guardian, 26 November 2013.

    Joel Stein, "The Rise of the Power Vegans" ٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Bloomberg Businessweek, 4 November 2010.

  45. ^ Gordinier، Jeff (٣٠ی ئەیلوولی ٢٠١٥). «Vegans Go Glam». The New York Times. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی شوباتی ٢٠١٦ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  46. ^ Tova Cohen, "In the land of milk and honey, Israelis turn vegan" ٢٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Reuters, 21 July 2015.
  47. ^ Erica Chernofsky, "Israeli veganism takes root in land of milk and honey" ٢٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., BBC News, 25 January 2016.
  48. ^ Daniella Cheslow, , "As More Israelis Go Vegan, Their Military Adjusts Its Menu" ٢٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., NPR, 10 December 2015.
  49. ^ Noa Shpigel, "Veganism on the Rise Among Israeli Arabs" ٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Haaretz, 13 September 2015.
  50. ^ Pilcher، J.M. (2012). The Oxford Handbook of Food History. Oxford Handbooks. Oxford University Press. p. 464. ISBN 978-0-19-999600-1. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 2016-02-27 ھێنراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  51. ^ Francione and Garner 2010, p.  257 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  52. ^ Francione and Garner 2010, p.  62 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  53. ^ "Criteria for Vegan food", "Trademark Standards" ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Vegan Society; "What is Vegan?" ١٧ی ئازاری ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., American Vegan Society, accessed 17 December 2012.
  54. ^ Gary Steiner, Animals and the Limits of Postmodernism, Columbia University Press, 2013, pp.  127–128.
  55. ^ "Animal ingredients and products" ١٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Vegan Peace; David L. Meeker (ed.), Essential Rendering: All About The Animal By-Products Industry ٤ی ئەیلوولی ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., National Renderers Association, 2006.
  56. ^ "Flublok Seasonal Influenza (Flu) Vaccine" ١٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Centers for Disease Control and Prevention.
  57. ^ Stepaniak 2000, pp.  20 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., 115–118 ٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., 154 ٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. (p.  116 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. for environmental damage and petroleum-based products).
  58. ^ Ruby، Matthew B. (2012). «Vegetarianism. A blossoming field of study» (PDF). Appetite. 58 (1). Elsevier: 141–150. doi:10.1016/j.appet.2011.09.019. لە 2016-02-23 ھێنراوە.
  59. ^ Zamir، Tzachi (2004). «Veganism». Journal of Social Philosophy. 35 (3). Wiley-Blackwell: 367–379. doi:10.1111/j.1467-9833.2004.00238.x. لە 2016-02-23 ھێنراوە.
  60. ^ S. Aerts, et al. , "Culling of day-old chicks: opening the debates of Moria?" in Kate Millar, Pru Hobson West, Brigitte Nerlich (eds.), Ethical Futures: Bioscience and Food Horizons, Wageningen Academic Publishers, 2009, p.  117 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.; "Egg Production & Welfare" ١٦ی ئازاری ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Vegetarian Society, accessed 17 December 2012.
  61. ^ Lori Gruen, Ethics and Animals, Cambridge University Press, 2011, pp.  85–86; Erik Marcus, Veganism: The New Ethics of Eating, McBooks Press, 2000, pp.  128–129 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  62. ^ Daniel Engber, "The Great Vegan Honey Debate: Is honey the dairy of the insect world?" ٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Slate, 30 July 2008.
  63. ^ "Honey: Ain't so sweet for the bees" ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Vegan Society, accessed 16 December 2012; "What is Vegan?" ١٧ی ئازاری ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., American Vegan Society, accessed 16 December 2012.
  64. ^ "Is honey vegan?" ٢٧ی ئەیلوولی ٢٠١٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Vegan Action, accessed 16 December 2012; "What about honey and silk?" ٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Vegan Outreach, accessed 16 December 2012.
  65. ^ Chloe Coscarelli, Chloe's Kitchen, Simon and Schuster, 2012, p.  9 ٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  66. ^ Engber، Daniel (30 July 2008). «The Great Vegan Honey Debate: Is honey the dairy of the insect world?». Slate. لە ڕەسەنەکە لە 9 March 2018 ئەرشیڤ کراوە. لە 9 March 2018 ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  67. ^ «The honey industry». The Vegan Society. لە ڕەسەنەکە لە ٩ی ئازاری ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٩ی ئازاری ٢٠١٨ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  68. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری AmVeg نەدراوە
  69. ^ Heinze، Cailin (15 March 2017). «A big pawprint: The environmental impact of pet food». Environment+Energy. The Conversation. لە ڕەسەنەکە لە 13 April 2018 ئەرشیڤ کراوە. لە 13 April 2018 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
    Hewitt، Alison (4 August 2017). «The truth about cats' and dogs' environmental impact». UCLA Newsroom. University of California, Los Angeles. لە ڕەسەنەکە لە 12 April 2018 ئەرشیڤ کراوە. لە 12 April 2018 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  70. ^ ئ ا ب Rastogi، Nina (23 February 2010). «The Trouble With Kibbles». Health and Science (The Green Lantern). Slate. لە ڕەسەنەکە لە 12 April 2018 ئەرشیڤ کراوە. لە 12 April 2018 ھێنراوە. {{cite magazine}}: زیاتر لە یەک دانە لە |accessdate= و |access-date= دیاری کراوە (یارمەتی); زیاتر لە یەک دانە لە |archivedate= و |archive-date= دیاری کراوە (یارمەتی); زیاتر لە یەک دانە لە |archiveurl= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |deadurl= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  71. ^ «Evaluation of cats fed vegetarian diets and attitudes of their caregivers». Journal of the American Veterinary Medical Association. ٢٢٩ (١) (لە 1 July 2006 بڵاو کراوەتەوە): ٧٠–٣. ٢٠٠٦. doi:10.2460/javma.229.1.70. PMID 16817716. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |publication-date= (یارمەتی)
    Rothgerber، Hank (1 September 2013) [Epub published on 22 April 2013]. «A Meaty Matter: Pet Diet and the Vegetarian's Dilemma». Appetite (Research report). ٦٨: ٧٦–٨٢. doi:10.1016/j.appet.2013.04.012. eISSN 1095-8304. ISSN 0195-6663. LCCN 83646052. PMID 23619313. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
    «The ethics of veggie cats and dogs». The Guardian. 24 May 2010. لە ڕەسەنەکە لە 12 April 2018 ئەرشیڤ کراوە. لە 12 April 2018 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
    Gonzalez، Robbie (٣١ی تەممووزی ٢٠١٥). «The Animal-Lover's Dilemma: I Don't Eat Meat, but My Pet Does». io9. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
    Greener، Helen Bee (١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧). «Should we feed cats and dogs a vegan diet?». Vegan Food & Living. Anthem Publishing. لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی نیسانی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی نیسانی ٢٠١٨ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  72. ^ ئ ا Capps، Ashley (١٥ی حوزەیرانی ٢٠١٥). «Should Vegans Have Vegan Dogs and Cats?». Free From Harm. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  73. ^ ئ ا ب پ Gabardi، Chiara Spagnoli (٧ی نیسانی ٢٠١٦). «Can Dogs & Cats Eat a Vegan Diet?». Eluxe Magazine. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ھێنراوە.
  74. ^ ئ ا Knight، Andrew (٢٠ی ئازاری ٢٠١٥). «Vegan animal diets: facts and myths». The Vegan Society. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  75. ^ James، Lauren (7 October 2017). «Vegan dogs and cats in Hong Kong – how diet lowers pets' carbon footprint and improves their health, according to owners». Lifestyle (Health & Wellness). South China Morning Post. Alibaba Group (لە 6 October 2017 بڵاو کراوەتەوە). لە ڕەسەنەکە لە 13 April 2018 ئەرشیڤ کراوە. لە 13 April 2018 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، |publication-date=، و |archive-date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
    Solon، Olivia (2 February 2018). «The owners putting pets on vegan diets: 'We feed our animals without exploiting others'». Life and Style. The Guardian. لە ڕەسەنەکە لە 12 April 2018 ئەرشیڤ کراوە. لە 12 April 2018 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  76. ^ «Veggie Cat Food? Why Not All Cats Need Meat». EarthTalk. Scientific American. ١٢ی ئازاری ٢٠٠٩. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ھێنراوە – via E–The Environmental Magazine. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  77. ^ McDermott، Marie Tae (6 June 2017). «The Vegan Dog». The New York Times. لە ڕەسەنەکە لە 12 April 2018 ئەرشیڤ کراوە. لە 12 April 2018 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  78. ^ ئ ا «Can My Pet Be a Vegan Like Me?». Technology. ABC News. ٨ی نیسانی ٢٠٠٩. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
    Hawn، Roxanne (١٩ی ئایاری ٢٠١١). «Should Your Pet Go on a Vegetarian Diet?». Healthy Pets. Reviewed by Audrey Cook. WebMD. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
    Nancarrow، Dan (٢ی ئایاری ٢٠١٢). «Vegan pet food triggers meaty debate». Brisbane Times. Fairfax Digital. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
    Lee، Justine A. (٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٣). «Is It Possible (Or Safe) to Make Your Pet a Vegetarian?». Pet Health Network. IDEXX Laboratories. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٨ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
    Whigham، Nick (10 April 2018). «Is it a terrible idea to make your pet a vegan?». Technology & Science (Animals). news.com.au. News Corp Australia. لە ڕەسەنەکە لە 13 April 2018 ئەرشیڤ کراوە. لە 13 April 2018 ھێنراوە. {{cite news}}: ماڕکئەپی لار یان تۆخ ڕێگەی پێ نادرێ لە: |website= (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  79. ^ Monica Reinagel, Nutrition Diva's Secrets for a Healthy Diet, Macmillan 2011, 20–21 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  80. ^ Coscarelli, Chloe (2012). Chloe's Kitchen: 125 Easy, Delicious Recipes for Making the Food You Love the Vegan Way. Simon and Schuster. ISBN 978-1-4516-3675-8. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی ئایاری ٢٠١٩ ھێنراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  81. ^ ئ ا Stepkin، Kay (١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣). «Vegan cheese replaces lingering brie craving: Vegan brie takes just minutes of actual work». Chicago Tribune. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی ئازاری ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣ی ئازاری ٢٠١٨ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  82. ^ Moreau، Elise. «What in the World is Vegan Cheese, Anyway? Can it Actually Replace 'Real' Cheese?». Foodie Buzz. Organic Authority. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی نیسانی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣ی نیسانی ٢٠١٨ ھێنراوە. Depending on the brand and recipe that's used, vegan cheese can be made from soy protein (used in shiny, slick, rubbery varieties), solidified vegetable oil (like coconut, palm, or safflower) nutritional yeast, thickening agar flakes, nuts (including cashews, macadamias, and almonds), tapioca flour, natural enzymes, vegetable glycerin, assorted bacterial cultures, arrowroot, and even pea protein. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  83. ^ Buren، Alex Van (29 March 2018). «What Is Vegan Cheese Exactly—and Should You Be Eating It?». Health. Yahoo!. لە ڕەسەنەکە لە 3 April 2018 ئەرشیڤ کراوە. لە 3 April 2018 ھێنراوە. Those looking to emulate the creamy texture and saltiness of real cheese tend to find themselves reaching for cashews, both at restaurants and at home. [...] But several other nuts can be transformed into vegan 'cheese'—what Keenan calls 'nutcheese'—such as almonds and pine nuts, among others. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  84. ^ The Definitive Guide to JUST’s Vegan Eggs ٢٣ی نیسانی ٢٠١٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., May 6, 2019
  85. ^ Mangels, Messina and Messina 2011, 71 ٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.; for their chapter on protein, 65–79 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  86. ^ Mangels, Messina and Messina 2011, 72 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., 78 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  87. ^ M. Messina and V. Messina, "The role of soy in vegetarian diets", Nutrients, 2(8), August 2010, 855–888. doi:10.3390/nu2080855 PMID 22254060
    A. Vega-Gálvez, et al. , "Nutrition facts and functional potential of quinoa (Chenopodium quinoa willd.), an ancient Andean grain: a review", Journal of the Science of Food and Agriculture, 90(15), December 2010, 2541–2547. doi:10.1002/jsfa.4158 PMID 20814881
    L. E. James Abugoch, "Quinoa (Chenopodium quinoa Willd.): composition, chemistry, nutritional, and functional properties", Advances in Food and Nutrition Research, 58, 2009, 1–31. doi:10.1016/S1043-4526(09)58001-1 PMID 19878856

    Joel Fuhrman, D. M. Ferreri, "Fueling the vegetarian (vegan) athlete", Current Sports Medicine Reports, 9(4), July–August 2010, 233–241. doi:10.1249/JSR.0b013e3181e93a6f PMID 20622542

  88. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری Mangels2011p256 نەدراوە
  89. ^ Long، Cynthia (٢٢ی شوباتی ٢٠١٢). «Crediting Tofu and Soy Yogurt Products» (PDF). Food and Nutrition Service (Memorandum). Alexandria, VA: United States Department of Agriculture. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٢ی تەممووزی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئازاری ٢٠١٨ ھێنراوە. The Nutrition Standards in the National School Lunch and School Breakfast Programs final rule was published on January 26, 2012. The final rule gives schools the option to offer commercially prepared tofu as a meat alternate in the National School Lunch Program (NSLP) and School Breakfast Program (SBP).
  90. ^ Mangels, Messina and Messina 2011, 75ff ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  91. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری HannibalLysne2016 نەدراوە
  92. ^ ئ ا Reed Mangels, Virginia Messina, and Mark Messina, "Vitamin B12 (Cobalamin)", The Dietitian's Guide to Vegetarian Diets, Jones & Bartlett Learning, 2011, 181–192.
  93. ^ «Vitamin B12 – Fact Sheet for Health Professionals». Office of Dietary Supplements, US National Institutes of Health. ١١ی شوباتی ٢٠١٦. لە ٢٤ی شوباتی ٢٠١٨ ھێنراوە.
  94. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری pmid19562864 نەدراوە
  95. ^ ئ ا Rizzo G، Laganà AS، Rapisarda AM، La Ferrera GM، Buscema M، Rossetti P، et al. (2016). «Vitamin B12 among Vegetarians: Status, Assessment and Supplementation». Nutrients (Review). 8 (12): 767. doi:10.3390/nu8120767. PMC 5188422. PMID 27916823.{{cite journal}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: unflagged free DOI (بەستەر)
  96. ^ ئ ا Briani C، Dalla Torre C، Citton V، Manara R، Pompanin S، Binotto G، et al. (2013). «Cobalamin deficiency: clinical picture and radiological findings». Nutrients (Review). 5 (11): 4521–39. doi:10.3390/nu5114521. PMC 3847746. PMID 24248213.{{cite journal}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: unflagged free DOI (بەستەر)
  97. ^ Debra Wasserman, Reed Mangels, Simply Vegan, The Vegetarian Resource Group, 2006, 171; also at Reed Mangels, "Vitamin B12 in the Vegan Diet", The Vegetarian Resource Group, accessed 8 July 2015.
  98. ^ ئ ا ب پ «Vitamin B12 in meat and dairy products». Nutrition Reviews (Review). 73 (2): 106–15. February 2015. doi:10.1093/nutrit/nuu011. PMID 26024497.
  99. ^ «The prevalence of cobalamin deficiency among vegetarians assessed by serum vitamin B12: a review of literature». European Journal of Clinical Nutrition. 68 (5): 541–548. 26 March 2014. doi:10.1038/ejcn.2014.46. PMID 24667752. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  100. ^ «Vitamin B12 deficiency in the elderly: is it worth screening?». Hong Kong Medical Journal. 21 (2): 155–64. 10 March 2015. doi:10.12809/hkmj144383. PMID 25756278. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  101. ^ «How prevalent is vitamin B12 deficiency among vegetarians?». Nutrition Reviews. 71 (2): 110–117. February 2013. doi:10.1111/nure.12001. PMID 23356638.
  102. ^ «The anaerobic biosynthesis of vitamin B12». Biochemical Society Transactions. 40 (3): 581–586. 22 May 2012. doi:10.1042/BST20120066. PMID 22616870. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  103. ^ «Vitamin B12: Biosynthesis of the Corrin Ring». Tetrapyrroles. 2009. pp. 286–299. doi:10.1007/978-0-387-78518-9_18. ISBN 978-0-387-78517-2.
  104. ^ «Foods highest in Vitamin B12 (based on levels per 100-gram serving)». Nutrition Data, Conde Nast, USDA National Nutrient Database, release SR-21. 2014. لە ١٦ی شوباتی ٢٠١٧ ھێنراوە.
  105. ^ «Dietary Supplement Fact Sheet: Vitamin B12». Office of Dietary Supplements, National Institutes of Health. لە ٢٨ی ئەیلوولی ٢٠١١ ھێنراوە.
  106. ^ «Vitamin B12-Containing Plant Food Sources for Vegetarians». Nutrients. 6 (5): 1861–1873. 5 May 2014. doi:10.3390/nu6051861. PMC 4042564. PMID 24803097. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: unflagged free DOI (بەستەر)
    «Biologically Active Vitamin B12 Compounds in Foods for Preventing Deficiency among Vegetarians and Elderly Subjects». Journal of Agricultural and Food Chemistry. 61 (28): 6769–6775. 2 July 2013. doi:10.1021/jf401545z. PMID 23782218. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

    «Algae acquire vitamin B12 through a symbiotic relationship with bacteria». Nature. 438 (7064): 90–93. November 2005. Bibcode:2005Natur.438...90C. doi:10.1038/nature04056. PMID 16267554.

  107. ^ Mangels, Messina and Messina 2011, 187.
  108. ^ Mangels, Messina and Messina 2011, 190, 297; Debra Wasserman, Reed Mangels, Simply Vegan, The Vegetarian Resource Group, 2006, 171; Mangels 2006.
  109. ^ Joanne Stepaniak, The Nutritional Yeast Cookbook, Book Publishing Company, 1997, 6.
  110. ^ Melina V، Craig W، Levin S (2016). «Position of the Academy of Nutrition and Dietetics: Vegetarian Diets». J Acad Nutr Diet. 116 (12): 1970–1980. doi:10.1016/j.jand.2016.09.025. PMID 27886704. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی تەممووزی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە 29 July 2019 ھێنراوە. Fermented foods (such as tempeh), nori, spirulina, chlorella algae, and unfortified nutritional yeast cannot be relied upon as adequate or practical sources of B-12.39,40 Vegans must regularly consume reliable sources— meaning B-12 fortified foods or B-12 containing supplements—or they could become deficient, as shown in case studies of vegan infants, children, and adults. {{cite journal}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
  111. ^ Fang H، Kang J، Zhang D (2017). «Microbial production of vitamin B12: a review and future perspectives». Microb Cell Fact (Review). 16 (1): 15. doi:10.1186/s12934-017-0631-y. PMC 5282855. PMID 28137297.{{cite journal}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: unflagged free DOI (بەستەر)
  112. ^ Riaz، Muhammad (2007). «Microbial production of vitamin B12 by methanol utilizing strain of Pseudomonas specie». Pak J. Biochem. Mol. Biol. 1. 40: 5–10. لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی نیسانی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ ھێنراوە. {{cite journal}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); زیاتر لە یەک دانە لە |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= و |archive-date= دیاری کراوە (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  113. ^ ئ ا «Animal and Vegetable Fats, Oils, and Waxes». Kent and Riegel's Handbook of Industrial Chemistry and Biotechnology. 2007. pp. 1549–1656. doi:10.1007/978-0-387-27843-8_34. ISBN 978-0-387-27842-1.
  114. ^ Xia W، Chen W، Peng WF، Li KT (2015). «Industrial vitamin B12 production by Pseudomonas denitrificans using maltose syrup and corn steep liquor as the cost-effective fermentation substrates». Bioprocess Biosyst Eng. 38 (6): 1065–73. doi:10.1007/s00449-014-1348-5. PMID 25561346.
  115. ^ «Calcium (Fact Sheet for Health Professionals)». Office of Dietary Supplements. National Institutes of Health. ٢ی ئازاری ٢٠١٧. لە ١٧ی ئازاری ٢٠١٨ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٧ی ئازاری ٢٠١٨ ھێنراوە.
  116. ^ Mangels, Messina and Messina 2011, 109ff.
  117. ^ Catherine A. Ross, et al. (eds.), "DRI Dietary Reference Intakes, Calcium, Vitamin D", Committee to Review Dietary Reference Intakes for Vitamin D and Calcium, Institute of Medicine, 2011.
  118. ^ «Calcium, mg per 100 g; Food Groups: Vegetables and Vegetable Products». US Department of Agriculture Food Composition Databases. ٧ی ئایاری ٢٠١٩. لە ٢٩ی ئایاری ٢٠١٩ ھێنراوە.[بەستەری مردوو]
  119. ^ «Comparative fracture risk in vegetarians and nonvegetarians in EPIC-Oxford». European Journal of Clinical Nutrition. 61 (12): 1400–1406. 7 February 2007. doi:10.1038/sj.ejcn.1602659. PMID 17299475. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  120. ^ "Calcium: Dietary Supplement Fact Sheet", National Institutes of Health, Office of Dietary Supplements, 21 November 2013.
  121. ^ «Bone nutrients for vegetarians». The American Journal of Clinical Nutrition. 100 (suppl_1): 469S–475S. July 2014. doi:10.3945/ajcn.113.071423. PMID 24898231.
  122. ^ «Effect of vegetarian diets on bone mineral density: a Bayesian meta-analysis». The American Journal of Clinical Nutrition. 90 (4): 943–950. October 2009. doi:10.3945/ajcn.2009.27521. PMID 19571226.
  123. ^ «Veganism and osteoporosis: A review of the current literature». International Journal of Nursing Practice. 12 (5): 302–306. October 2006. doi:10.1111/j.1440-172X.2006.00580.x. PMID 16942519.
  124. ^ ئ ا "Vitamin D", Office of Dietary Supplements, National Institutes of Health; Mangels et al. 2011, 204–209; Ross et al. (Institute of Medicine) 2011, 75–124.
  125. ^ Mangels et al. 2011, 207–208; "Vitamin D: Health Risks from Excessive Vitamin D", Office of Dietary Supplements, National Institutes of Health.
  126. ^ «Provitamins and vitamins D2 and D3 in Cladina spp. over a latitudinal gradient: possible correlation with UV levels» (PDF). Journal of Photochemistry and Photobiology B: Biology. 62 (1–2): 118–122. 1 September 2001. doi:10.1016/S1011-1344(01)00160-9. PMID 11693362. لە 22 March 2018 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF). لە 22 March 2018 ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)
  127. ^ Watson، Elaine (13 March 2012). «Veggie vitamin D3 maker explores novel production process to secure future supplies». NutraIngredients-USA. William Reed Business Media. لە 22 March 2018 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 22 March 2018 ھێنراوە. The D3 is currently wild harvested from lichen that grows on rocks, trees and other locations in North America, Asia and Scandinavia [...] It is collected in buckets and washed at source, and then put through a multi-step process of extraction (using ethanol), purification and concentration in the UK before it is added to a vegetable oil carrier (medium chain triglycerides). It is then shipped over to GHT in canisters to be made into finished products (sprays, softgels etc). {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)
    Watson، Elaine (7 December 2012). «Lichen-based vegan vitamin D3 gains momentum as Nordic Naturals introduces new product». NutraIngredients-USA. William Reed Business Media. لە 22 March 2018 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 22 March 2018 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)
  128. ^ Mangels, Messina and Messina 2011, 209.
  129. ^ Ross et al. (Institute of Medicine) 2011, 75.
  130. ^ Francione and Garner 2010, 71–72 ٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  131. ^ «Animals as Persons: Erik Marcus Debates Professor Francione on Abolition vs. Animal Welfare» (PDF). Columbia University Press. 2013. p. 150. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١ی تەممووزی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٠٧ ھێنراوە. (Francione) Pursuing improved welfare conditions is like campaigning for 'conscientious rapists' who will rape without beating. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |authors= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  132. ^ Francione and Garner 2010, 62ff ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  133. ^ Tom Regan, The Case for Animal Rights, University of California Press, 1983, 243 ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., 333–339 ٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  134. ^ Radnitz، Cynthia (2015). «Investigation of lifestyle choices of individuals following a vegan diet for health and ethical reasons». Appetite. 90: 31–36. doi:10.1016/j.appet.2015.02.026. PMID 25725486.
  135. ^ «A Pound of Flesh, A survey of 1202 Australians about whether they're vegetarian or vegan and what their attitudes to animals are» (PDF). The Vegetarian/Vegan Society of Queensland Incorporated. February 2010. p. 4. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی ئەیلوولی ٢٠١٦ ھێنراوە.
  136. ^ «Total Vegan». Kurier. 28 May 2013. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی حوزەیرانی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 22 May 2016 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  137. ^ «Österreichs erster veganer Supermarkt in Wien eröffnet». 17 July 2013. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  138. ^ «Minder vlees eten steeds meer ingeburgerd». Onderzoeksbureau iVOX (بە هۆڵەندی). EVA vzw. ١٦ی شوباتی ٢٠١٦. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی نیسانی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٢ی ئازاری ٢٠١٦ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  139. ^ «Rehevä kasvisruokavalio on hyväksi terveydelle ja ympäristölle | Ruokatieto Yhdistys». www.ruokatieto.fi (بە فینلەندی). لە ڕەسەنەکە لە ٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی ئەیلوولی ٢٠١٦ ھێنراوە.
  140. ^ Amy Guttman (4 October 2013). «Meat-Drenched Oktoberfest Warms To Vegans». National Public Radio. لە ڕەسەنەکە لە ٧ی ئایاری ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە 22 March 2016 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  141. ^ Stefánsson، Einar Hrafn (2015). Veganism & the Vegan Market in Iceland. Is there a prospective for a vegan restaurant in Iceland? (PDF). Reykjavík: University of Iceland. p. 20–24. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 30 September 2016 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |deadurl= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی) ٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  142. ^ ئ ا Ben Sales (17 October 2014). «Israelis growing hungry for vegan diet». The Times of Israel. لە ڕەسەنەکە لە ٢٢ی ئایاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 22 May 2016 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  143. ^ Yulal Avivi (6 March 2014). «Is Tel Aviv's vegan craze here to stay?». Al-Monitor. لە ڕەسەنەکە لە ١٠ی ئازاری ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە 22 May 2016 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  144. ^ Debra Kamin (December 2015). «Big in Israel: Vegan Soldiers». The Atlantic. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 22 May 2016 ھێنراوە. According to Israeli news sources, nearly five percent of Israelis now forgo meat, dairy, and eggs, making the Jewish state the most vegan nation, per capita, in the world {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  145. ^ «Selected Data from the 2014 Social Survey: Consumerism and Environmental Considerations (Hebrew)». Israel Central Bureau of Statistics. ١٤ی ئازاری ٢٠١٤. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٢ی ئایاری ٢٠١٦ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  146. ^ Vera Schiavazzi (2 October 2015). «Addio carne e pesce: in aumento il popolo dei vegetariani e vegani in Italia». La Repubblica (بە ئیتالی). لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی ئەیلوولی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 1 October 2016 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  147. ^ «Il popolo dei vegetariani e vegani in Italia: l'infografica». La Repubblica (بە ئیتالی). 16 October 2015. لە ڕەسەنەکە لە ١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 1 October 2016 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  148. ^ Florentin Franche (11 July 2016). «Un bébé sous régime vegan retiré à ses parents pour malnutrition» (بە فەرەنسی). RTBF. لە ڕەسەنەکە لە ١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 1 October 2016 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  149. ^ «Animal Rights Center Japan survey results, Hachidory Vegan website information page». Animal Rights Center Japan (بە ژاپۆنی). لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی تەممووزی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ھێنراوە.
  150. ^ ئ ا ب «Gaat het nieuwe vlees het oude vlees verslaan?». NOS op 3 (بە هۆڵەندی). Nederlandse Omroep Stichting. 5 March 2016. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 9 March 2016 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  151. ^ "Vegetarian in Holland: Shopping and Cooking" ٢٣ی نیسانی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., The Hague Online, 19 February 2014.
  152. ^ Mischa Blok (٣ی نیسانی ٢٠١٤). «Hoe (on)gezond is veganisme?». EenVandaag (بە هۆڵەندی). AVROTROS. لە ڕەسەنەکە لە ٢٧ی ئابی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٠ی ئازاری ٢٠١٦ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  153. ^ ئ ا ب Peggy Schyns (٤ی شوباتی ٢٠١٦). «Kiezen bij de kassa. Een verkenning van maatschappelijk bewust consumeren in Nederland». Sociaal en Cultureel Planbureau. لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی نیسانی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٠ی ئازاری ٢٠١٦ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  154. ^ «4 maart 2016». Zakendoen met... (بە هۆڵەندی). BNR Newsradio. 4 March 2016. لە ڕەسەنەکە (radio show) لە ١٠ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 10 March 2016 ھێنراوە. {{cite episode}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |deadurl= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی) (52:30)
  155. ^ «Wyniki badania Instytutu Badania Opinii Homo Homini dla LightBox, wrzesień 2013». LightBox (بە پۆڵەندی). لە ڕەسەنەکە لە ١٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ھێنراوە.
  156. ^ Tamara Velázquez. «Una dieta desconocida pero saludable». Natureduca (بە ئیسپانی). لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٢ی ئایاری ٢٠١٦ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  157. ^ Antonia Molloy (24 March 2014). «One in ten Swedes is vegetarian or vegan, according to study». The Independent. لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 2 October 2016 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  158. ^ «FAQ: Wie viele VeganerInnen gibt es in der Schweiz?». Swiss Vegan Society (بە ئەڵمانی). لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٢ی ئایاری ٢٠١٦ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  159. ^ Martin Hickman (15 March 2006). «An ethical diet: The joy of being vegan». The Independent. لە ڕەسەنەکە لە ١٠ی ئەیلوولی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 22 May 2016 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  160. ^ «There are three and half times as many vegans as there were in 2006, making it the fastest growing lifestyle movement». The Vegan Society. ١٧ی ئایاری ٢٠١٦. لە ڕەسەنەکە لە ٥ی ئازاری ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٢ی ئایاری ٢٠١٦ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  161. ^ Frank Newport, "In U.S., 5% Consider Themselves Vegetarians" ١٧ی شوباتی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Gallup, 26 July 2012.
  162. ^ «How Many Adults in the U.S. are Vegetarian and Vegan». The Vegetarian Resource Group (VRG). لە ڕەسەنەکە لە ٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)

بەستەرە دەرەکییەکان

دەستکاری



ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگەکانی <ref> بۆ گرووپێک بەناوی «kurdish-alpha» ھەن، بەڵام ھیچ تاگێکی ھاوتای <references group="kurdish-alpha"/> نەدۆزرایەوە

وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=ڤیگنیزم&oldid=1366001»
  NODES
Association 4
Idea 2
idea 2
INTERN 2
Project 1