ھەگمەتانە

ئەکباتانا کە یۆنانیەکان بە ھەگمەتانە ناویان دەبرد، (کوردیی کۆن: 𐏃𐎥𐎶𐎫𐎠𐎴؛ فارسیی کۆن: Hagmatāna؛ فارسی ناوەڕاست: ھمتان، Hamatān؛ فارسی نوێ: ھمدان، ودق: 'لەپاڵ یەکبوون') بە شیکردنەوە دەگەین بە «ھەنگمەن-تانە» کە «ھەنگمەن» واتای «ئەنجومەن» دەدات، پایتەختی مادەکان بوو، کە دوای ڕوخانی مادەکان لەلایەن ھەخامەنشینەکان کردیان بەپایتەختی خۆیان، کە دوای ئەوانیش ساسانیەکان دەستیان بەسەرداگرت. یۆنانییەکان ناوی ھەگمەتانەیان بە ئەکباتان تۆمارکردووە. ئەم شارە کۆنە، کۆنترین و یەکەمین پایتەختی ئاریاییەکان بوو کە لەسەردەمی خۆی لەڕێزی شارە گەورەکانی ئاتین لە یۆنان و رۆم لە ئیتاڵیا و شوش لە فارس بوو، یەکێکە لەشارە پرشەنگ و گەشاوەکانی جیھان کە تائەمڕۆ ماوە. ھیرۆدۆت ئاماژەی بەوە کردوە کە ئەم شارە لەلایەن دیاکۆ پاشای مادەکان دروست کراوە بەجۆرێک کە حەوت دیوار (پەرژین)ی ھەبووە ھەر دیوارەی بەرەنگی ھەسارەیەک نەخش کردوە. ئینسایکلۆپیدیای ئیرانیکا شانشینی مادەکان و دروستکردنی ھەگمەتانە بۆ ساڵی ٧٠٨پێش زایین دەگەڕێنێتەوە کە لەلایەن دیاکۆ و دروست کراوە. لە ساڵی ٥٥٠بەر لەزایین، شانشینی مادەکان کۆتایی پێھات دوای سەرکەوتنی کوروش پاشای ھەخامەنشینەکان بەسەر ئەستیاک پاشای مادەکان. لە ساڵی ٣٣٠ بەرلە زایین ،ئەسکەندەری مەقدۆنی بەھاوکاری کاردۆخییەکان توانی داریوشی سێیەم لەناوبەرێت و کۆتایی بە دەسەلاتی ھەخامەنشینەکان بھێنێت .

شوێنەوارەکانی ھەگمەتانە

ناو و ڕیشەی شارەکە

ناوی ئەم شارە بە فارسی بە «ھەمگەمەتان» تۆمارکراوە لەلایەن داریوشی یەکەم، بەڵام لە زمانی کۆنی کوردی بە «ئەگمەدەن» تۆمارکراوە لە ئیلام، ھەرچی ئەکەدییەکانە بە «ئەگمەتەن» تۆماریان کردوە؛ بەڵام بەکۆی گشتی بە واتای «شوێنی کۆبونەوە»یان «کۆمەڵگە» دێت لەھەموو زمانە کۆنەکان، کە دیاکۆ ھەموو مادەکانی لەو شارە کۆکردەوە لە چوراچێوەی یەک ئاگردان و شانشینی مادەکانی دروست کردوە لە حەوت ھۆزی مادەکان کە پێشتر ھەر ھۆزە و ئاگردانێکی ھەبووە، بەمە یەکیان گرتووە ڕۆژێکی نوێیان تۆمارکردوە و ناویان ناوە نەوڕۆژ کە دواتر ئاگر بووەتە دروشم و نیشانەیان. ھیرۆدۆت ئاماژە بەوە دەکات کە دیاکۆ توانیویەتی ھەموو مادەکان لەیەک شوێن کۆبکاتەوە و دەسەڵاتی خۆی ڕابگەیێنێت. لە چەمکی کوردی کۆن یاخود ئیلامی «ھەڵمەتەن» بە واتای خاکی مادەکان دێت بەڵام بۆچی ھەمان ناویان لە شارەکە نەناوە کە بەبۆچوونی زۆربەی توێژەران بەھۆی بەرفراوانی سنووری مادەکان و توانستی کارگێریان بووە کە بەیەکەم قەلەم ڕەو دادەنرێن لەمێژوودا کە ناوی پایتەخت و وڵاتیان دووناوی جیاواز بووە. چەندین دراوی کۆنی ساسانییەکان دۆزراوەتەوە کە بەرجەستەی ئەوەدەکەن کە ھەگمەتانە لەلایەن مادەکانەوە دروست کراوە و فەرمانرەوایی کراوە، لە ساڵنامەی بیست و چوارەمی سارل مانزەری سێیەم (٨٣٦ پێش زایین) و سەرگۆنی دووەم (٧١٥پێش زایین) ئاماژە بەوە کراوە کە مادەکان لەسەرزەمینی ماد دەژین ناوەکەشیان لە (ماد -ئاماد-ئامادە)ەوە ھاتووە.

وشەکانی ئەنگەمە/ھەنگەمە و ئەنجومەن لە زمانی کوردیی ھەنووکەیی لە ڕیشەی وشەی ھەگمەتانە بە جێ ماوە کە ھەر دوو وشە بۆ ئاماژەکردن بە کۆبوونەوە بە کار دێت.

پوختەی مێژوویی

بەھۆی شوێن و پێگەی ستراتیژی شارەکە، توێژەران وای بۆدەچن کە دروستکردنی ئەم شارە کۆنتربێت لەوەی بیری لێدەکەنەوە بەڵام بەھۆی بەردەست نەبوونی بەڵگە و پاشماوەکان نەتوانراوە پشتراست بکرێتەوە زۆرینە وەھای بۆ دەچن کە لە ھەزارەی یەکەمی بەر لەزایین ئەم شارە دروست کراوە، بەڵام ھیرۆدۆت مێژووی دروستکردنی شارەکە بۆ سەدەی ھەشتەمی بەرلەزایین دەگەڕێنێتەوە کە دەڵێت حەوت ھۆزی مادەکان لەلایەن دیاکۆ و یەکیان گرت و حەوت دیواریان دروست کرد کە ھەردیوارە یەک لەدوای یەک بوو بەجۆرێک وەکو پەیژە ھەر دیوارەی بەرزتر دەبوویەوە لەناوەوەی بنکەی سەربازی و کۆشکی پاشا و کۆگای خواردن و ئاوی ھەبوو. ھەروەھا چەندین قوللە و قەڵای لە دەوری شارەکە دروست کردبوو بەجۆرێک ھیچ کات ئاشورییەکان نەیانتوانیوە لە ڕووباری ئەلوەند نزیکتر ببنەوە لە شارەکە و چیای زاگرۆسیش تەواو لەژێڕ ڕکێفیان بووە.

سەردەمی مادەکان

شاری ھەگمەتانە لەلایەن مادەکان دروست کرا لە سەدەی ١٧ھەمی بەرلەزایین کە بە یەکەم و کۆنترین شاری ئاریایییەکان دادەنرێت. ھیرۆدۆت دەڵێت ئەم شارە لەلایەن حەوت ھۆزە گەورەکەی مادەکانەوە دروست کرا کە بە حەوت دیوار دەورە درابوو کۆشکی پاشا لەناوەڕاستی شاڕ بووە و خەڵەکەشی لەدەورو پشتی کۆشکی پاشا خانوویان دروست کردوە بەجۆرێک خەلکەکە ڕۆژانە چونەتە دەرەوەی قەڵاکە بۆ کاروباری کشتوکالی و بازرگانی دواتر شارەکە ھێندە گەورەبووە کە خەلک لەدەرەوەی قەلاکە خانوویان دروست کردوە بەتایبەت گوندنیشە کۆچکردوەکان جگە لەپایتەخت چەندین شاری تری دروست کردوە وەک شاری ئەلوەند لەسەر ڕووباری ئەلوەند. پلیبیۆس مێژوونوسی یۆنانی (١٣٢پێش زایین) دەلێت ھەگمەتانە پایتەختی مادەکان چەندین شاری دروست کردوە و فەرمانرەوایی کردوە وەک شاری (ئاودێر-ھاودێر-ھاولێر-ھەولێر) و شاری (ئامەد) و شاری (نەونەوا-نەینەوا) بەتایبەت لەسەردەمی کەیخوسرەو کە توانی شاری کالح بروخێنێت و شارێکی نوێ لەسەر ڕووباری دیجلە دروستبکات بە ناوی نەونەوا یەکێک لەنیشانەی شارە مادییەکان ئەوەبوو کە داری بەھێزی گوێزیان بەکاردەھێنا لە بنمیچی خانووەکانیاندا گوزارشتی مێژوونوسانی یۆنانی لەبارەی قەڵاکەی ھەگمەتانە ھەموو باس و توێژینەوە یۆنانییەکان ھەگمەتانە بۆ مادەکان دەگەڕێننەوە کە لەلایەن دیاکۆ دروست کراوە ئەویش دوای کۆکردنەوەی حەوت ھۆزی مادەکان و دروستکردنی شانشینەکەی یەکێک لەسەرۆک ھۆزە مادەکان خاتونێکی بەھێز بووە بە ناوی (ساتووخان) کە بووەتە ھاوسەری دیاکۆ و شاژنی شانشینەکە، ھەریەکە لە مێژوونوسان پلیبیۆس و کەتزیاس و ژوستین زۆر بە وردی باسی دیاکۆ و شانشینەکەی دەکەن کە چۆن قەلایەکی بەھێزی بەحەوت دیوار دەورە دراو دروست کردوە و کۆگا و ئاو و خواردەمەنی جۆربەجۆری ھەڵگرتوە و جێگای ھەموو میللەتەکەی کردووەتەوە و ڕێگای نەداوە ئاشورییەکان باج و سەرانە لە مادەکان بسێنن، ھەر دیوارە بە ڕەنگێک سواق داوە ھەر ڕەنگێکیش بەرجەستەی ڕەنگی ئەستێرەیەکی ئاسمانی کردوە بەم شێوەیە دیواری یەکەم بە ڕەنگی سپی و دیواری دووەم کە لە ھی یەکەم بەرزتربووە بە ڕەنگی ڕەش و دیواری سێیەم کە لە دیواری دووەم بەرزتربووە بە ڕەنگی ئەرخەوانی و دیواری چوارەم کە لە دیواری سێیەم بەرزتربووە بە ڕەنگی شین و دیواری پێنجەم بەرەنگی نارنجی و دیواری شەشەم بەرەنگی زەرد و دیواری حەوتەم و بەرزترینیان بەرەنگی زێرین بووە، توانیویەتی ڕژێمێکی ئابوری و کارگێرییەکی پوختە و دادپەروەری بسەپێنێت ، قەڵای ھەگمەتانە لە قەڵای بابل گەورەتر و بەھێزتر بووە کە بە وێنەی خۆڕ دیوارەکانی نەخشاندوە. لەسەردەمی دیاکۆ مادەکان بە ئازادی پەیرەوی ئایینی تاک پەرستی زەردەشتیان کردوە و بەم ھۆیەوە زەردەشتی پەرەی سەندییە و گەیشتووەتە بابل. کەتزیاس مێژوونوسی یۆنانی و پزیشکی تایبەتی ئەردەشێری دووەم پاشای ھەخامەنشینی (٤٠٤تا٣٠٥پێش زایین) دەنوسێت «سەمیرامیس» شاژنی ئاشورییەکان، دوای دیتنی شاری ھەگمەتانە بریاردەدات کۆشکێکی بۆ دروست بکەن لەشێوەی ھەگمەتانە لە سەرپاشماوەی شاری کەمبود کە سەرچاوەی ئاوی ھەیە، لەم ساڵانەی دوایی کاری کنە و پشکنین بۆ شارەکە کراو ژێرخانی شارەکە ھەڵدرایەوە و ھەگمەتانە خۆی نیشاندا. ئەبوبەکر ئەحمەد بن محەممەد ئیسحاق ھەمەدانی – ناسراو بە ئیبن فەقییە-لە پەرتوکی ئەلبولدان، دەنوسێت ھەمەدان شارێکی گەورەیە و لەسەر پاشماوەی کۆنی گەورە دروست کراوەتەوە

لەسەردەمی ھەخامەنشینەکان

دوای ڕوخانی شانشینی ماد لەلایەن کوروش شارەکە کەوتە دەست فارسەکان کوروش ویستی ھەگمەتانە بکاتە پایتەخت بەڵام لەبەر دژایەتی خەڵکەکەی نەیتوانی لەشارەکە بمێنێتەوە بۆیە کردی بە شاری ھاوینەی خۆی بەڵام ھەرگیز نەیتوانی سەردانی بکاتەوە بۆیە گەڕاوە تەختی جەمشید. لەسەردەمی داریوشی سێیەم ئەسکەندەری مەقدۆنی بەھاوکاری خەڵکی ماد ھێرشی کردە سەر داریوش و تەختی جەمشیدیان وێران کرد کە دواتر فارسەکان ھاتن ھەگمەتانە یان داروخاند و خەڵکەکەیان کوشت و کۆشکێکی تازەیان لەسەر دروست کرد یەکەمین کاری پشکنین و توێژینەوە لە ساڵی ١٩١٣ ئەنجامدراوە لەلایەن دەزگای شوێنەواری فەرەنسا بە سەرۆکایەتی شارلی فوسی کە ھەندێک لە پاشماوەکان لە مۆزەخانەی لوور پاریس نمایشکران بەشێکی زۆریشی شوێن بزرکران تاوەکو ڕۆژگاری ئەمرۆمان، بەپێی زۆرینەی توێژەران شوێن بزرکردنی ئەم پاشماوانە لەلایان قاجارییەکانەوە بووە کە مەرامی سیاسی لەپشت بوو دژ بە داھاتووی کوردەکان لە ئێران.

لەسەردمەمی پارتیان

بەردنوسێکی یۆنانی بەقەدباڵی کێوی بێستون لە کرماشان لەلایەن ھێرکلۆس ھەلکەندراوە کە بۆ ١٤٨–١٤٩ پێش زایین دەگەڕێتەوە بەناونیشانی ساتراپ کەئاماژە بەوە دەکات شانشینی ماد تاوەکو ١٤٧پێش زایین ھەر ھەبووە واتا تا سەردەمی کەیخوسرەو. لە ساڵی١٣٠پێش زایین نەتیۆخوسی ھەفتەھەم بەمەبەستی گەریدەیی سەردانی خۆرھەڵاتی ناوەراستی کردوە و ھاتووەتە ھەگمەتانە بینیویەتی شاری ھەگمەتانە لەلایەن تیگرانی دووەم ھێرشی کراوەتە سەر و لە دەستی میھرەدادی دووەمی سەندیتەوە، ماوەک لە ھەگمەتانە ماوەتەوە گەواھیدەری ئەوەبووە کە تیگران وەک ھەوارێکی ھاوینەی خۆی ھەگمەتانە ی بەکارھێناوە و باج و سەرانەی لە خەڵکەکە وەرگرتووە. پاشماوەی میھرەداد و تیگرانەکان (پارتەکان) لە ھەگمەتانە دۆزراوەتەوە کە چەند پەرستگایەکن.

لەسەردەمی ساسانییەکان

ھەگمەتانە تاوەکو ساڵی ٢٢٦زایینی لەژێردەستی پارتەکان مایەوە، دواتر ھەگمەتانە لەگەڵ بەشێکی زۆری ئەترۆپاتن (ئازەربێجان) کەوتە دەست ئەردەشێری بابەک بەڵام شارەکە لەلایەن ئەردەشێرەوە بەکارنەھات بۆ ھیچ مەبەستێک. ئیبن فەقێیەی ھەمەدانی دەڵێت ئاوایییەکانی نێوان تەیسەفۆن (پایتەختی ساسانییەکان) و کێوی ئەلوەند نەبوونە مولکی ئەردەشێر ئەمەش بەھۆی ڕکابەری دانیشتووانەکەیەوە بوو تاوەکو تەواوی ھەگمەتانە ی وێران کرد و شاری ھەمەدانی لەنزیک دروست کرد ئەمەش دوای جەنگی نەھاوەند بوو کەناوچەکە تەواو کەوتە دەست عەرەبە موسلمانەکان (٦٤٢زایینی).

پاشماوە دۆزراوەکانی گردی ھەگمەتانە

کە نیشانی دەدات چۆن ھەگمەتانە بنچینەیەکی شارستانی تەواوی ھەبووە و ئەو پاشماوانەی دۆزراونەتەوە شتگەلێکی دانسقە و بەبەھا بوون. وەک دۆزینەوەی سیستەمێکی زۆر ڕێکی ئاوەڕۆ و ڕێگای ئەندازیاری و شەقامی ستراتیژ کە ھەمووی بۆ سەردەمی مادەکان دەگەڕێتەوە. بەڵگەکان ئەوە نیشان دەدەن کە لەماوەی نێوان ھەر ٣٥مەترێک سەرە مەزرایەک ھەبووە بۆ ئاوەڕۆی شار و ئاوی باران کە لەم سەردەمەدا لەھیچ شارێکی تر نەبووە تەنانەت لە بابلیش، ھەروەھا چەندین ھۆلی گەورەی کۆبونەوە ھەبووە لە ھەمووی سەرنج ڕاکێشتر سەرجەم تەلار و خانووەکان لەسەر پارچە زەوی ھاقەبارە دروستکراون بەشێوەی ئەندازەیی ڕێک و گونجاو بۆ شەقامەکان. تاوەکو ئێستا چەندین پارچەشوێنەواری گرنگ لەدیوارە سەرنج ڕاکێشەکانی ھەگمەتانە دۆزراونەتەوە کە ھێندێکیان لە مۆزە خانە دانراون و بەشێکی زۆریشی بۆ شوێنی نادیار نێردراون لەژێرناوی تر. تاوەکو ئێستا تەنھا ١٠پارچەی شارەکە ھەڵکۆڵدراوە کەسەرجەمیان بۆ ساڵانی ١٣٧٨–١٣٦٢پێش زایین دەگەڕێتەوە لە ڕووبەری ١٤٠٠٠مەتری چوارگۆشە، لەھەرە سەرنجراکێشترین شوێنەوارەکان دوو قوللەی زێرین بوون بە بەرزی نۆ مەتر کە ھەیوانێکیان ڕاگرتبوو. توێژینەوەکان لەلایان محەممەد ڕەحیم سەراف ئەنجامدراون کە گەلێک لە شوێنەوارەکانی شوێن بزرکردن.

نوسراوە بەردینییەکان

• نوسراوی «ئاریارمەنە» کە بە زێر نوسراوە لەلایەن داریوشی یەکەم بەقەبارەی ١٢بە ٨سانتی مەتر، ئێستا لە مۆزەخانەی بەرلین دانراوە لە ئەڵمانیا.
• نوسراوی «ئارشام» کە بەزێر نوسراوەتەوە لەلایەن ھەخامەنشینەکان بەقەبارەی ١٣بە ٨سانتی مەتر ئێستا لەلایەن چەند دەزگایەکی مێژوویی ئەمریکییە.
• چەند نووسراوێکی شکاو کە بەزێر نوسراوەتەوە بە قەبارەی ١٩بە ١٩سانتی مەتر و ٨بە ١٨سانتی مەتر کە بەخەتی بزماری نوسراون بۆ پاشای مادەکان دەگەڕێتەوە لە مۆزەخانەی تاران ھەڵگیراون.
• نوسراوی داریوشی دووەم کە بەزێر نوسراوەتەوە بە قەبارەی ٢٠بە ٥سانتی مەتر کە بیست و سێ دێر نووسن ھەیە لەمۆزەخانەی تاران ھەڵگیراوە.
• نوسراوی ئەردەشێری دووەم کوڕی دووەمی داریۆشی دووەم بەزێر نوسراوە بە قەبارەی ١٣بە ١٣ لە مۆزەخانەی تاران نمایش کراوە.

دەفر و ئامرازی تر

• گۆزە شکاوەکانی خشایارشا (کوڕی داریۆشی یەکەم) گۆزەیەکی نەخشداری قورینە چەندین نوسراوی لەسەرە.

دەفرێکی قورین بەبەرزی بیست سانتی مەتر کە چەند نوسراوێکی لەسەرە ھی سەردەمی مادەکانە لە ١٩٩٢حکومەتی ئێران لە فەرەنسای کڕیوەتەوە.

• ھەزاران پاشماوەی گرنگ کە لە مۆزەخانەکانی جیھان بڵاوکراونەتەوە

ئەمانەش ببینە

• مادەکان (شانشینی ماد)
• ئامەد
• نەینەوا

سەرچاوەکان

• بەشداربووانی ویکیپیدیا، «ھگمتانھ»، ویکیپیدیای فارسی. سەردان لە ٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩.

• بەشداربووانی ویکیپیدیا، «Ecbatana»، ویکیپیدیای ئینگلیزی. سەردان لە ٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩.