دەریای ئاڕاڵ

دەریای ئاڕاڵ
*Арал теңізі* (کازاخی)
*Orol dengizi* (ئۆزبەکی)
*Аральское море* (ڕووسی)
دەریای ئاڕاڵ; Арал теңізі (کازاخی); Orol dengizi (ئۆزبەکی); Аральское море (ڕووسی)
	دەریای ئاڕاڵ لە ساڵی ١٩٨٩ (چەپ) وە ٢٠١٤ (ڕاست)
شوێن	کازاخستان - ئۆزبەکستان،; ناوەڕاستی ئاسیا
پۆتانەکان	45°N 60°E / 45°N 60°Eپۆتانەکان: 45°N 60°E / 45°N 60°E
جۆری	endorheic, دەریاچەی سرووشتی، reservoir (باکوور)
یەکەمین سەرچاوەکانی	North: Syr Darya; South: groundwater only; (previously the Amu Darya)
ناوچەی ئاوڕێژ	١٬٥٤٩٬٠٠٠ km2 (٥٩٨٬١٠٠ sq mi)
وڵاتەکەی	کازاخستان، قیرخستان، تاجیکستان، تورکمانستان، ئۆزبەکستان، ئەفغانستان، پاکستان
ڕووی ئاوەکە	١٧٬١٦٠ km2 (٦٬٦٢٦ sq mi); (2004, four lakes); ٢٨٬٦٨٧ km2 (١١٬٠٧٦ sq mi); (١٩٩٨, دوو دەریاچە); ٦٨٬٠٠٠ km2 (٢٦٬٣٠٠ sq mi); (١٩٦٠, یەک دەریاچە); باکوور:; ٣٬٣٠٠ km2 (١٬٢٧٠ sq mi) (٢٠٠٨); باشوور:; ٣٬٥٠٠ km2 (١٬٣٥٠ sq mi) (2005)
مامناوەندی قووڵیەکەی	باکوور: ٨٫٧ m (٢٩ پێ) (2014)[ژێدەر پێویستە]; South: ١٤–١٥ m (٤٦–٤٩ پێ)(2005)
ئەوپەڕی قووڵی	باکوور:; ٤٢ m (١٣٨ پێ) (2008); ٣٠ m (٩٨ پێ) (2003); South:; ٣٧–٤٠ m (١٢١–١٣١ پێ) (2005); ١٠٢ m (٣٣٥ پێ) (1989)
چڕی ئاوەکە	باکوور: ٢٧ km3 (٦ cu mi) (2007)[ژێدەر پێویستە]
بەرزی لە ڕووی ئاوەکە	North: ٤٢ m (١٣٨ پێ) (2007); باشوور: ٢٩ m (٩٥ پێ) (2007); ٥٣٫٤ m (١٧٥ پێ) (1960)
مۆڵگە	ئاڕاڵ, کازاخستان وە مۆینۆق، ئۆزبەکستان

دەریای ئاڕاڵ (بە ئینگلیزی: Aral sea). دەریایێکی گەورەیە کەوتۆتە نێو خاکی وڵاتانی کازاخستان، قیرخستان، تاجیکستان، تورکمانستان، ئۆزبەکستان، ئەفغانستان و پاکستان. دەریایەکە پێش وشکبوونی ڕۆڵێکی گەورەی ھەبوو لە بژێوی خەڵکی بەتایبەت پیشەسازیی ماسی و گواستنەوەی کەلوپەل و گەشتیاری، بەڵام دوای کەمبوونی ڕێژەیەکی زۆر لە ئاوەکەی، دەریای ئاڕاڵ جیابووەوە بۆ دوو بەش، بەشی باکوور (ئاڕاڵی بچووک) و بەشی باشوور (ئاڕاڵی گەورە). جگەلەمانە وشوونی دەریاکە زیانێکی زۆری تەندروستی بەدوادا ھات بەتایبەت پاشەڕۆی ئەو کارگانەی نزیک دەریاکە، کە پاشەڕۆکەیان لەگەڵ ئاوەکە ھیچی تر تێکەڵ نەدەبوو.

وشکبوون

لە ساڵی ١٩٢٠دا دوو کاربەدەستی پێشووی یەکێتی سۆڤیەتی کە ناسرابوون بە ئام و سیر پێشنیارێکیان خستەڕوو بۆ بەکارھێنانی ئەو ڕووبارانەی کە سەرچاوەی دەریای ئاڕاڵ بوون، کە پێشتر یەکێک بوو لە گەورەترین دەریاکانی جیھان.^[٤] at the bottom of the Aral. وەلەساڵی ١٩٢٠دا وشبوونەکە ھەستی پێکرا کاتێک نۆکەندەکان.

درووستکردنی نۆکەند

داڕێژە:Further information

Satellite images show the changing water levels in the Aral Sea from 2000 to 2011.

یەکێک لە ڕێگاکانی بەکارھێنانی ئاوی ڕووبارەکانی سەرچاوەی ئاڕاڵ، درووستکردنی چەند نۆکەندێک بوو کە ئاوی ڕووبارەکەیان بەڕێژەیەکی بەرچاو بۆخۆیان دەبردو ئاوی دەریای ئاڕاڵ بەرەو کەمبوونەوەیکی خێراچوو.^[٥]

چارەسەرکردن

لەساڵ ٢٠٠٥دا ھەوڵی زۆۆردرا بۆ پاراستنی ئاوی دەریاکە. لە بانکی جیھانیەوە بڕێکی پارەی زۆۆر تەرخانکرا بۆ دبووارە ژیانەوەی دەریاکە. وەک دەگوترێت کە یەکێک لە کاربەدەستەکانی ناوچەکە جارێکیان ڕووی خۆی کردە دەریاچەکەو گووتی:

 ئەگەر ھەر کاربەدەستێک، ستڵێک ئاوی ھەڵگرتباو خستیبا نێو دەریاکە. ئێستا دەریای ئاڕاڵ پڕلە ئاو دەبووەوە.

ئەندازیارەکانی تایبەتی بوژانەوەی دەریاکە ھەڵسان بە نۆژەنکردنەوەی ئەو نۆکەندە خراپانەی کە درووستکرابوون لەسەڕ سەرچاوە ئاویەکانی دەریاکە. چونکە بەشێکی ئەو نۆکەندانە ڕژەیەکی زۆۆری ئاویان لەڕێگەکەیاندا بەفیڕۆ داەدا و ھیچ کەسێک سووی لێ نەدەبینی. دواتر ١٣ کیلۆمەتر بەنداو لەبەشی باشووری دەریاکەیان درووسکرد بۆ پارێزگاریکردن و کەمکردنەوەی ئەو ئاوەی کەبە فیڕۆ دەچوو. ئەو ھۆکارانە بوونەھۆی ئەوەی کە جوتیارەکان ئاوی تەواویان دەستبکەوێت بۆ دووبارە کشتوکاڵ کردنەوە لە ناوچەکە. ڕێژەی بەرزبوونەوەی ئاوی دەریاچەکە لەبەرزبوونەوە بوو کە ساڵی ٢٠٠٥ ڕێژەی قوڵی ئاوی دەریاچەکە لە ٣٠مەترەوە زیادبوو بۆ ٤٠ مەتر. دووبارە پیشەسازی ماسی لەدەریاکە دەستی پێکردەوە. بەڵام گشت چارەسەرەکان نەبوونە ھۆی گەڕانەوەی ئاوی تەواوی دەریاکە وەک بێشوو.

پێشانگا

دەریای ئاڕاڵ ساڵی ١٩٨٥ لە بۆشایی ئاسمانەوە.
دەریای ئاڕاڵ لەساڵی ١٩٩٧ لە بۆشایی ئاسمانەوە.
دەریای ئاڕاڵ لەساڵی ٢٠٠٩ لە ئاسمانەوە.

سەرچاوەکان

^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری aral.unece.org نەدراوە
^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری ENS wire نەدراوە
^ JAXA - South Aral Sea shrinking but North Aral Sea expanding
^ «The Aral Sea Crisis». Thompson, Columbia University. لە ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣ ھێنراوە. {{cite web}}: ماڕکئەپی لار یان تۆخ ڕێگەی پێ نادرێ لە: |بڵاوکەرەوە= (یارمەتی)
^ Michael Wines (2002-12-09). «Grand Soviet Scheme for Sharing Water in Central Asia Is Foundering». The New York Times. لە 2008-03-08 ھێنراوە.

ویکیپیدای ئینگلیزی.

1960–2014

[aral.unece.org-1] ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری aral.unece.org نەدراوە

[ENS_wire-2] ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری ENS wire نەدراوە

[3] JAXA - South Aral Sea shrinking but North Aral Sea expanding

[:0-4] «The Aral Sea Crisis». Thompson, Columbia University. لە ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣ ھێنراوە. {{cite web}}: ماڕکئەپی لار یان تۆخ ڕێگەی پێ نادرێ لە: |بڵاوکەرەوە= (یارمەتی)

[winse-5] Michael Wines (2002-12-09). «Grand Soviet Scheme for Sharing Water in Central Asia Is Foundering». The New York Times. لە 2008-03-08 ھێنراوە.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

دەریای ئاڕاڵ Арал теңізі (کازاخی) Orol dengizi (ئۆزبەکی) Аральское море (ڕووسی)
دەریای ئاڕاڵ لە ساڵی ١٩٨٩ (چەپ) وە ٢٠١٤ (ڕاست)
شوێن	کازاخستان - ئۆزبەکستان، ناوەڕاستی ئاسیا
پۆتانەکان	45°N 60°E / 45°N 60°E / 45; 60پۆتانەکان: 45°N 60°E / 45°N 60°E / 45; 60
جۆری	endorheic, دەریاچەی سرووشتی، reservoir (باکوور)
یەکەمین سەرچاوەکانی	North: Syr Darya South: groundwater only (previously the Amu Darya)
ناوچەی ئاوڕێژ	١٬٥٤٩٬٠٠٠ km² (٥٩٨٬١٠٠ sq mi)
وڵاتەکەی	کازاخستان، قیرخستان، تاجیکستان، تورکمانستان، ئۆزبەکستان، ئەفغانستان، پاکستان^[١]

ڕووی ئاوەکە	١٧٬١٦٠ km² (٦٬٦٢٦ sq mi) (2004, four lakes) ٢٨٬٦٨٧ km² (١١٬٠٧٦ sq mi) (١٩٩٨, دوو دەریاچە) ٦٨٬٠٠٠ km² (٢٦٬٣٠٠ sq mi) (١٩٦٠, یەک دەریاچە) باکوور: ٣٬٣٠٠ km² (١٬٢٧٠ sq mi) (٢٠٠٨) باشوور: ٣٬٥٠٠ km² (١٬٣٥٠ sq mi) (2005)
مامناوەندی قووڵیەکەی	باکوور: ٨٫٧ m (٢٩ پێ) (2014)^{[ژێدەر پێویستە]} South: ١٤–١٥ m (٤٦–٤٩ پێ)(2005)
ئەوپەڕی قووڵی	باکوور: ٤٢ m (١٣٨ پێ) (2008)^[٢] ٣٠ m (٩٨ پێ) (2003) South: ٣٧–٤٠ m (١٢١–١٣١ پێ) (2005) ١٠٢ m (٣٣٥ پێ) (1989)
چڕی ئاوەکە	باکوور: ٢٧ km³ (٦ cu mi) (2007)^{[ژێدەر پێویستە]}
بەرزی لە ڕووی ئاوەکە	North: ٤٢ m (١٣٨ پێ) (2007) باشوور: ٢٩ m (٩٥ پێ) (2007) ٥٣٫٤ m (١٧٥ پێ) (1960)^[٣]

مۆڵگە	ئاڕاڵ, کازاخستان وە مۆینۆق، ئۆزبەکستان