Qırımtatar tili
| Qırımtatar tili | |
|---|---|
| Memleketler: | Rusiye, Ukraina, Özbekistan, Türkiye, Romaniya, Bulğaristan |
| Resmiy status: | Qırım |
| Laf etken sayısı: | sabıq ŞSCBde 500 000-ge yaqın |
| Sınıflaştırma | |
| Kategoriya: | Avrasiya tilleri |
Altay tilleri
| |
| Elifbe: | latin elifbesi, kiril elifbesi |
| Til kodları | |
| ISO 639-1: | yoq |
| ISO 639-2: | crh |
| ISO 639-3: | crh |
Qırımtatar tili (zemaneviy edebiyatta Qırım tili[1][2] olaraq da belli) – qırımtatarlarnıñ tilidir, Altay til ailesindeki (gipoteza) türkiy tillerdeki qıpçaq gruppasından biri. Yazı tili latin ve kiril urufatlarınıñ esasındadır.
Demografiya
deñiştirSabıq ŞSCB territoriyasındaki qırımtatarca laf etkenlerniñ umumiy sayısı tahminen 350 biñ kişi, olardan 250 biñ kişi Qırımda otura. Bulğaristan ve Romaniyada — 30 biñge yaqın. Türkiyedeki qırımtatarca laf etkenlerniñ sayısı aqqında işançlı malümat yoq.
Şiveler
deñiştirQırımtatarlar üç subetnik gruppasından er birisiniñ (tatlar, noğaylar ve yalıboylular) öz şivesi bar.
- Yalıboylu (cenübiy) şivesi oğuz tillerine mensüp ve türk tiline pek yaqındır. İşbu şive türkçeniñ şivelerine baqqanda edebiy türkçeden az farqlı. Yalıboylu şivesiniñ daa da böyle hususiyeti bar ki, onda bayağı yunan ve bir qaç italyan alınmaları bar.
- Çöl (şimaliy, noğay) şivesinde noğaylar laf eteler, o qıpçaq tillerine mensüp olıp qaraçay-balqar, noğay ve qumıq tillerine yaqın. Çöl şivesinde Romaniyadaki, Bulğaristandaki qırımtatarlar em de Türkiyedeki qırımtatarlarnıñ çoqusı laf eteler.
- Eñ ziyade darqalğan orta yolaq (tat) şivesinde Qırım dağ ve dağ aldı rayonlarından çıqmalar laf eteler. Bu şive yuqarıda añılğan eki şive içün arasındakidir. Onda em qıpçaq, em de oğuz hususiyetleri mevcut. Şimdiki edebiy qırımtatar tiliniñ esasıdır. Oğuzlaşmasına baqmadan orta yolaq şivesi kuman tiliniñ devamıdır, bu tilde XIV asırda Qırımda laf ettiler (Codex Cumanicus yazı abidesi yazılğan tildir).
Etnolektler
deñiştir
Bazı alimler Qırım Hanlığınıñ territoriyasında teşkil olğan diger milletlerniñ türkiy tillerini qırımtatar tiliniñ etnolektleri olaraq köreler. Bular qaray tiliniñ Qırım şivesi, qırımçaq ve urum tilleri. Qaray tiliniñ qırım variantı ve qırımçaq tili edebiy qırımtatar tilinden tek telâffüz bazı hususiyetlerinen ve ivrit alınmalarınen farqlana. Yuqarıda yazılğan etnolektlerge köre urum tili qırımtatar tilinden ziyade farqlana. Urum tilinde çoq yunan alınması ve qırımtatarcada mevcut olmağan mahsus sesler bar. Qaraylar, qırımçaqlar ve urumlar öz tilleri mustaqil dep israr eteler.
Tarih
deñiştir
Qırımtatarcanıñ üç şivesi esasen Orta asırlar devamında Qırımnıñ türkiy tillerde laf etken ealisiniñ qıpçaq ve oğuz lehçeleri esasında şekillendi. Qırımtatarcanıñ şiveleri aralarında büyük farq olğanı qırımtatar halqınıñ etnogenezi mürekkep olğanınen añlatıla (etnogenezde bir çoq türkiy ve türkiy olmağan halq iştirak etti).
Qırımtatar tiliniñ zemaneviy tarihı XIX asır soñunda meşur maarifçi İsmail Gaspralı faaliyeti ile başlandı. Qırım Rus İmperiyasi terkibine kirsetilgeninden berli qırımtatar medeniyeti bir asır tüşkün alda bulunmaqta edi. Gasprinskiy onıñ yañıdan yaratıluvına yardım etti. Aslında Gasprinskiy qırımtatar edebiy tilini yarattı. Şu tilniñ esası yalıboylu şivesi edi.
1928 senesi Qırımda ötkerilgen tilşınaslıq konferentsiyası orta yolaq şivesi esasında yañı edebiy til yaratmağa qarar çıqardı, çünki işbu şive tatlardan başqa em noğaylar, em de yalı boylular içün añlayışlıdır.
Tasnif meseleleri
deñiştirAdeti üzre qırımtatar tilini qıpçaq-kuman gruppasına kirseteler. Aynı şu gruppağa qaraçay-balqar, qumıq ve qaray tilleri kireler. Faqat evel qayd etilgenine köre orta yolaq şivesi (edebiy tilniñ esası) qıpçaqnen oğuz tilleri arasındakidir, bu sebepten böyle tasnif o qadar korrekt degil.
Çöl şivesinde laf etkenlerniñ noğay halqından olğanı aytqanlar bar.[1]
Urufat ve fonetika
deñiştir1928 senesine qadar qırımtatar tili içün arap urufatı, 1928-den 1939 senesine qadar latin (“yañı türk elifbesi” (YTE), Yañalif olaraq belli), 1939 senesinden berli — kiril urufatı qullanıldi. 1990 senelerinden berli 1997 senesi Qırım Yuqarı Şurası qararınen tasdıq etilgen latin urufatına yavaş-yavaş keçüv yapılmaqta. İşbu urufat 1930 seneleri qullanılğan urufattan farqlana, onıñ aslı – Q ile Ñ ilâve ariflerli türk urufatıdır. Şimdiki zamanda em kirill, em de latin urufatları qullanılalar. Şunı qayd etmek kerek ki, internette esasen latin urufatı işletile, faqat kitaplar, mecmualar ve ilâhre ekseriy allarda kirill urufatınen basıla.
Qırımtatar latin elifbesi
deñiştir| A a | B b | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g |
| Ğ ğ | H h | I ı | İ i | J j | K k | L l | M m |
| N n | Ñ ñ | O o | Ö ö | P p | Q q | R r | S s |
| Ş ş | T t | U u | Ü ü | V v | Y y | Z z |
- Â â işareti ayrı bir arif degil de, ögünde turğan tutuq sesni yımşatuv işareti olaraq qullanılır.
Telâffuz
deñiştir| IPA | ||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| а | b | c | ç | d | e | f | g | ğ | h | ı | i | j | k | l | m | n | ñ | o | ö | p | q | r | s | ş | t | u | ü | v | y | z |
| [a] | [b] | [ʤ] | [ʧ] | [d] | [e] | [f] | [g] | [ʁ] | [x] | [ɯ] | [i], [ɪ] | [ʒ] | [k] | [l] | [m] | [n] | [ŋ] | [o] | [ø] | [p] | [q] | [r] | [s] | [ʃ] | [t] | [u] | [y] | [v], [w] | [j] | [z] |
- İ arfi söz başında ve y arfiniñ ögünde ince aytıla, [i]; qalğan allarda ise [ɪ]. [3]
Qırımtatar kiril elifbesi
deñiştir| А а | Б б | В в | Г г | Гъ гъ | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Къ къ | Л л | М м |
| Н н | Нъ нъ | О о | П п | Р р | С с | Т т | У у |
| Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Дж дж | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ |
| Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
- гъ, къ, нъ ve дж ayrı ariflerdir (sözlerni elifbe tertibinen sıralav içün müimdir, misal olaraq luğatlarda).
Qırımtatar arap elifbesi
deñiştir1928 senesinden evel qırımtatarlar arap elifbesinde esaslanğan osmanlı elifbesini qullandılar.
{{ar2
| ayrı | söz soñunda | söz ortasında | söz başında | adı | latince qarşılığı | kirilce qarşılığı |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ﺍ | ﺎ | ﺍ | elif | a, e | а, э | |
| ﺏ | ﺐ | ﺒ | ﺑ | be | b | б |
| ﭖ | ﭗ | ﭙ | ﭘ | pe | p | п |
| ﺕ | ﺖ | ﺘ | ﺗ | te | t | т |
| ﺙ | ﺚ | ﺜ | ﺛ | se | s | с |
| ﺝ | ﺞ | ﺠ | ﺟ | cim | c | дж |
| ﭺ | ﭻ | ﭽ | ﭼ | çim | ç | ч |
| ﺡ | ﺢ | ﺤ | ﺣ | ha | - | - |
| ﺥ | ﺦ | ﺨ | ﺧ | hı | h | х |
| ﺩ | ﺪ | ﺩ | dal | d | д | |
| ﺫ | ﺬ | ﺫ | zal | z | з | |
| ﺭ | ﺮ | ﺭ | re | r | р | |
| ﺯ | ﺰ | ﺯ | ze | z | з | |
| ﮊ | ﮋ | ﮊ | je | j | ж | |
| ﺱ | ﺲ | ﺴ | ﺳ | sin | s | с |
| ﺵ | ﺶ | ﺸ | ﺷ | şin | ş | ш |
| ﺹ | ﺺ | ﺼ | ﺻ | sad | s | с |
| ﺽ | ﺾ | ﻀ | ﺿ | zad | z | з |
| ﻁ | ﻂ | ﻄ | ﻃ | ta | t | т |
| ﻅ | ﻆ | ﻈ | ﻇ | za | z | з |
| ﻉ | ﻊ | ﻌ | ﻋ | ayn | - | - |
| ﻍ | ﻎ | ﻐ | ﻏ | ğayn | ğ | гъ |
| ﻑ | ﻒ | ﻔ | ﻓ | fe | f | ф |
| ﻕ | ﻖ | ﻘ | ﻗ | qaf | q | къ |
| ﻙ, ک | ﻚ | ﻜ | ﻛ | kef/kâf | k | к |
| ﯓ, ڴ | ﯔ | ﯖ | ﯕ | sağır nun | ñ | нъ |
| ﮒ | ﮓ | ﮕ | ﮔ | gef/gâf | g | г |
| ﻝ | ﻞ | ﻠ | ﻟ | lâm | l | л |
| ﻡ | ﻢ | ﻤ | ﻣ | mim | m | м |
| ﻥ | ﻦ | ﻨ | ﻧ | nun | n | н |
| ﻭ | ﻮ | ﻭ | vav | v, o, ö, u, ü | в, о, ё, у, ю | |
| ﻩ | ﻪ | ﻬ | ﻫ | he | -, e | -, э |
| ﻯ | ﻰ | ﻴ | ﻳ | ye | y, ı, i | й, и, ы |
Qırımtatar KHV
deñiştir- Qırım (gazeta)
- Avdet (gazeta)
- Yañı Dünya (gazeta)
- Yıldız (jurnal)
- Qırım Alemi
- Meydan (radio)
- ATR (telekörüv)
Bağlantılar
deñiştirMenbalar
deñiştir- ↑ Озенбашлы Э., Умеров М. Русча-къырымджа окъув лугъаты. Акъмесджит: Оригинал-М, 2008. ISBN 978-966-8933-27-1
- ↑ Э. Озенбашлы Къырымджа лаф этейик. Лакъырды китабы. Акъмесджит: Доля, 2004. ISBN 966-8584-69-4
- ↑ Abibulla Seit-Celil, 2020. Qırımtatar tili. Ögretici kitap.