Czeskô Repùblika
|
Czeskô (Czeskô Repùblika) (cz Česko, Česká republika, ČR) je państwã w Eùropie, bez przistãpù do mòrza. Òd 1918 do 1993 béła w zrzeszë ze Słowacką w Czechosłowacji. Òd 2004 r. słëchô do Eùropejsczi Ùniji.
Dzysdniowò, wedle kònstitucëji Czesczi Repùbliczi w ji skłôd wchôdają trzë krôje:
- Bòhemijô (Czechë, cz. Čechy)
- Mòrawskô (cz. Morava)
- Czesczi Sląsk (cz. České Slezsko)
Nen historëczny pòdzélënk je téż òdzdrzadlony w państwòwim herbù czesczi Repùbliczi, jaczi zamëkô w se czesczégò lwa ôs mòrawsczégò ë szląsczégò òrzła. W 1920 òstałë przëłączoné téż môłé dzéle Dólny Aùstrëjacczi.
Stolecznym gardã Czesczi Repùbliczi je Praga (cz. Praha). Jinszima wôżnyma gardama są: Brno, Ostrava, Olomouc, České Budějovice, Plzeň.
Historëjô
edicëjôPòd kùńc IX stolatô Czeskô òsta zjednónô przez Przemyslidów. W 997 rokù prasczi biskùp Wòjcech zatrzimôł sã w gardze Gduńsk. Czesczi Królestwò miało wôżną rolã w òbéńdze òd czasu hùsycczich religijnëch wòjnów w XV stolatim a téż w trzëdzescëlatny wòjnie w XVII stolatim, chtërné zacht òsłabiłë państwò. W dalszim cządze dosta sã pòd cësk Habsbùrgów ë weszła w skłôd Aùstro-Madżarsczi.
Pò ùpadniãcym aùstro-madżiarsczi mònarchji w 1918 rokù pòwstało państwò Czechów ë Słowôków - Czechosłowacjô. W 1938 rokù na spòdlim monachijsczégò ùkłôdu zajãté òstałe môle Sudetenlandu a Słowackô zwëskała wikszą samòrządzëznã, tedë miono państwa béło Czecho-Słowackô. W 1939 rokù Czeskô dostało sã pòd òkùpacëjã Trzecy Rzeszë, a Słowackô béło marionétkòwim państwã pòd ji kòntrolą.
Pò II swiatowi wòjnie Czechosłowacjô dosta sã pòd cësk Sowiecczégò Związkù. W 1968 rokù wòjska Warszawsczégò Ùkłôdu dokònałe inwazji tegò państwa czim zakùńczëłë starë bë zliberalëzowac kòmùnisticzny system ("Socjalëzna z lëdzką twôrzą") ób czas prasczégò zymkù. W 1989 rokù Czechosłowacjô dosta nazôt wòlnotã ë zmieniła ùrządzené państwa òb czas "aksaméntni rewòlucëji". 1 stëcznika 1993 rokù państwò to w mirny ôrt pòdzelone òsta na dwa samòstójne państwa Czeskô ë Słowackô.
Czeskô Repùblika wstãpiła do NATO w 1999 rokù, a do Eùropejsczi Ùniji w 2004.
Ùrządzenié państwa
edicëjôCzeskô Repùblika je parlamentarną demokracëją. Ùstôwcowim ùrzãdã je dwajizbòwi parlament. Niższô jizba parlamentu - Zgromada Depùtowónëch (cz. Poslanecká sněmovna) ma 200 parlamentorów wëbiérónëch na sztërëlatną kadencëjã. W jizbie wëższi - Senace (cz. Senát) je 81 senatorów wëbierónëch na cząd 6 lat. Trzeci dzél senatorów je wëbiéróny co dwa lata.
W przódkù państwa je prezydent kraju, chtëren je wëbiéróny przez parlament na piãc lat. Reprezentëje òn państwò na midzënôrodny arenie. Prezydent mô prawò òbsôdzac ë copac przédnika ministrów a téż nôleżników rządu, rozrzeszac Zgromadã Depùtowónëch, òbsôdzac sãdzów i nôleżników Czesczégò Nôrodnégò Bankù (cz. Česká národní banka).
Sprôwnym ùrzãdem je Rząd (cz. Vláda). Nowi rząd mùszi przedstawic swoją programã przed Zgromadą Depùtowónëch i zwëskac dowiérny głos.
Ùrzãdny pòdzélënk
edicëjôCzeskô Repùblika je pòdzélonô na 13 regionów (cz. kraj) ë na wëdzélony gard Praga. Dzysdniowô ùrzãdny pòdzélënk jistnieje òd 2000 rokù. Sądë ë niechtërné ùrzãdë są równak zrechtowóné na pòspòdlim ùrzãdnégò pòdzélënkù z 1960 rokù na 10 regionów, pòdzélonëch dali na krézë (cz. okres).
Geògrafijô
edicëjôCzeskô Repùblika je państwã w Westrzédny Eùropie, bez przistãpù do mòrza. Òna greńczi na zôpadze z Miemiecką, na pôłnim z Aùstrëjacką, òd pórénkù ze Słowacką ë na nordze z Pòlską.
Wëdrzatk plónu
edicëjôWikszi dzél Czesczi Repùbliczi zajimùją wëszawno-górsczé môle Czesczégò Masywù. Je òn òbeszłi z trzech starn górami: Sudetama (Śnieżka 1602 m n.r.m.), Rudawama (Klinovec 1244 m n.r.m.), Czesczim Lasã (1042 m n.p.m.), Bawarsczim Lasã ë Szumawą. Westrzédny dzél Czesczégò Masywù je zapadłoscą z dolëzną Labë, a na pôłnim są wlëdżi Trzebòńskô ë Bùdzejowickô. Òd Karpatów Czesczi Masyw je òdaparniony na pòrénkù mòrawskò-sląskim pasmã òbniżeniów.
Lëdztwò
edicëjôLëdztwò Czeskô (CSU, Praga) | |||||
---|---|---|---|---|---|
Rok | Lëdztwò | Zjinaka | Rok | Lëdztwò | Zjinaka |
1857 | 7 016 531 | - | 1930 | 10 674 386 | 6,6% |
1869 | 7 617 230 | 8,6% | 1950 | 8 896 133 | -16,7% |
1880 | 8 222 013 | 7,9% | 1961 | 9 571 531 | 7,6% |
1890 | 8 665 421 | 5,4% | 1970 | 9 807 697 | 2,5% |
1900 | 9 372 214 | 8,2% | 1980 | 10 291 927 | 4,9% |
1910 | 10 078 637 | 7,5% | 1991 | 10 302 215 | 0,1% |
1921 | 10 009 587 | -0,7% | 2001 | 10 230 060 | -0,7% |
Tam je òdnotowiwóné ùjimné zwëczajné przërôstanié lëdztwa: -0,08% (òd 2003). Rozcëga sã strzédna długòta żëca, chtërna je 75 lat (òd 2003).
Gardë Czech
edicëjôGardë Czech, chtërne mają wiãcy jak 50 000 lëdzy.
miasto | liczba mieszkańców (2004) | |
---|---|---|
1 | Praga | 1 170 600 |
2 | Brno | 367 700 |
3 | Òstrawa | 311 400 |
4 | Pilzno | 162 600 |
5 | Olomouc | 100 700 |
6 | Liberec | 97 400 |
7 | Czesczé Bùdziejowice | 94 600 |
8 | Hradec Králové | 94 500 |
9 | Ústí nad Labem | 93 800 |
10 | Pardubice | 88 200 |
11 | Havířov | 84 800 |
12 | Zlín | 78 600 |
13 | Kladno | 69 300 |
14 | Most | 67 800 |
15 | Karviná | 63 400 |
16 | Frýdek-Místek | 59 900 |
17 | Opava | 59 800 |
18 | Karlovy Vary | 51 500 |
19 | Děčín | 51 800 |
20 | Teplice | 51 200 |
21 | Chomutov | 50 100 |
Bùtnowé lënczi
edicëjô- Òficjalnô starna Czechów (w czesczim jãzëkù)
- Parlament Czesczi Repùbliczi (w czesczim jãzëkù)
- Prezydent Czesczi Repùbliczi (w czesczim jãzëkù)
- Rząd Czesczi Repùbliczi (w czesczim jãzëkù)
- Pòrtal Czesczi Repùbliczi (w czesczim jãzëkù)
- Czeszë ò Kaszëbach
Państwa w Eùropie | |
---|---|
Albańskô | Andorra | Aùstriô | Belgijskô | Biôłorus | Bòsnijô ë Hercegòwina | Bùlgarskô | Chòrwackô | Cyper | Czeskô Repùblika | Czôrnogóra | Dëńskô | Estóńskô | Fińskô | Francëjô | Greckô | Irlandëjô | Islandëjô | Italskô | Lëtewskô | Liechtenstein | Luksembùrskô | Łotewskô | Madżarskô | Malta | Miemieckô | Mòłdawskô | Mònakò | Néderlandzkô | Nordowô Macedoniô | Norweskô | Pòlskô | Pòrtugalskô | Rumùńskô | Ruskô | San Marino | Serbskô | Sloweńskô | Słowackô | Szpańskô | Szwajcarskô | Szwedzkô | Tëreckô | Ùkrajina | Watikan | Wiôlgô Britanijô | |
Zanôléżné teritoria: Alandsczé òstrowë | Farersczé òstrowë | Gibraltar | Grenlandzkô | Guernsey | Jersey | Man | Svalbard | |
Ògrańczoné ùznanié: Kòsowò | Pòdniéstrze |