Czôrnô dzura
Czôrnô dzura – je to twór grawitacje, chtërny pòdlegają cząstczi ò môłich i wiôldżich masach, a nawetka wid. Nôwiãkszé i nôjasniészé cała mògą bëc niewidoczné, bò przëcyganié jasny gwiôzdë ò ti sami gãstoscë co Zemia i strzédnicë 250 razë wiãkszi jak Słuńce nie pòzwòlëłobë żódnemù parmieniowi do naju dotrzec. Prãdkòsc ùcekaniégò dlô Zemi je 11,2 km/s, a zanôlégô òna òd wiôlgòscë i masë òbiektu, chtërny cało chce òpùscëc[1]. Jak prãdkòsc ùcekaniégò przekrôczëłabë prãdkòsc widu, wid taczi gwiôzdë nie bëłbë w stanie do naju dotrzec.
Historiô
edicëjô
Pòdług teòrie Alberta Einsteina, w mòcnym pòlu grawitacyjnym czas płënie wòlni jak w słabszim. W tim pòlu wszëtczé procesë ùlegają spòmalnieniu (dylatacjô czasu) z pùnktu widzeniô òbserwatora, a mòcné pòle grawitacyjné zmieniwô geòmetriczné własnoscë przestrzenië, cò òznôczô, że np. suma nórtów w trzënórce nie je rôwnô 180 gradóm. Czas i przestrzéń twòrzą zakrziwiającą sã czterowëmiôrową „Czasoprzestrzéń”. Sëłë grawitacje na pòwierzchni gwiôzdë sygają nieskùńczonëch wôrtnoscë, a czedë rozmiarë cała zbliżają sã do grawitacyjnégò parmienia, grawitacja zmiérzô do nieskùńczonoscë. W ti sytuacji ni mòźë bëc zrównoważonô przez skòńczoné cësnienié i cało nieùchronnie mùszi zapadnąc sã do wëstrzódka, co prowadzy do pòwstaniô czôrny dzurë. W ji òkòlim czas płënie corôz pòmalni.
Materiô, z jaczi zbùdowónô je gwiôzda, pòdobnô do naszégò Słuńca, pòdlégò dzałaniu dwóch procëmstawnëch sëłów: grawitacji, chtërnô chce scësnąc materiã do centralnégò pùnktu, i cësnieniégò gòrącégò gazu, próbùjącégò rozepchnąc gwiôzdã. Gwiôzda je stabilnô, czej te dwie sëłë sã równowôżą. Pòwierzchniô gòrący gwiôzdë wcyg emitëje energiã. Czej wëczerpie sã jądrowé paliwò, gwiôzda wiedno wëpromieniwùje energiã i stopniowò sã kùrczi. Jak masa gwiôzdë nie przewiższô masë Słuńca 1,2 razë, to kùrczenié kòńczi sã, jak ji parmień skùrczi sã do czile tesąców kilometrów. Taczé gwiôzdë naziwómë biôłima karłama.
Mòżlëwé je parłãczenié czôrnich dzurów, pòlégającé na czołowim zderzeniu dwóch czôrnich dzurów i sparłączeniu sã w jedną. Pòwierzchniô horizontu pòwstałi w ten sposób czôrny dzurë je tedë wiãkszô jak łącznô pòwierzchniô horizontów zderzających sã dzurów.
Czôrnô pòwinna ùdżënac przechôdającé w ji òkòlim słuńcowi parmienie. Czôrné durë mają taczé samé masë jak wiôldżé gwiôzdë, a różnią sã blós tim, że nie swiecą.
W 1964 rokù dwaj radzecczi astrofizycë O. H. Gusejnow i J. Zeldowicz (pl) zaproponowelë pòszukiwanié czôrnëch dzurów w ùkładach pòdwójnëch gwiôzdów. Założëlë, że mògą jistniec układë, w chtërnëch jednym składnikã je normalnô gwiôzda, a drëdżim czôrnô dzura. Te dwa cała krążą wkół pòspólnégò strzódka masë, a że czôrnô dzura je niewidocznô, wëdôwô sã, że jasny składnik òbrôcô sã wkół niczegò. Jednak czãsto wëjasnienié je taczé, że drëgô gwiôzda swiécy, ale słabi jak na pierwszô i ji wid dżinie w promieniowaniu jasniészégò składnika.
Czôrné dzurë nie są wieczné, bò mògą wëparowac w wynikù procesów kwantowich zachôdającëch w mòcnich pòlach grawitacyjnëch. W próżni przestrzéń je wëpëłnionô nienarodzonyma, wirtualnyma cząstkama i anticząstkama. Żlë nie je jima przekazywónô niżôdnô energia, nie mògą sã òne zamieniac w realné cząstczi. Pò skùrczenim sã naładowónégò elektricznie cała i pòwstaniu czôrny dzurë, elektriczné pòlé ùlégô taczémù wzmòcnieniu, że zaczinają pòwstawac pôrë elektron – pòzyton. Kreacjô pôrów przez elektriczné pòlé (pl) (en) je téż mòżlëwô bez ùdzélu czôrny dzurë. W taczim przëtrôfkù pòlé mùszi bëc równak wzmòcnioné.
Bibliografiô
edicëjô- M. Demiański: Astrofizyka relatywistyczna. Warszawa: 1978.
- Robert M. Wald: General Relativity. 1984. ISBN 978-0-226-87033-5.
- Piero Madau i inni: Massive Black Holes as population III Remnants (ang.). arXiv, 2001.
Bùtnowé lënczi
edicëjô- Schwarzschild Geometry (ang.)