Шывай кимми

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Шывай кимми (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

Шывай кимми (акăл. submarine) — шыв айне анма (каялла хăпарма) тата шыв айĕнче чылай вăхăт хушши ĕçлеме пултаракан карап. Шывай киммин чи чаплă енĕ — вăрттăн çӳреме пултарни.

Совет атомлă «Акула» тĕслĕ (SSBN «Typhoon») шывай кимми

Карап конструкцийĕ

Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи вăхăтĕнчи ДШК U-47

VICTORIA класĕллĕ шывай киммин схеми

Шывай киммисен корпусне металран тăваççĕ, тумлам е сигарă евĕрлĕскер шыв тĕпĕнче чылай шыв пусăмне чăтса тăма пултарать. Шыв тарăнашне анма балласт цистернисене шыв тултараççĕ. Шыв айĕнче çӳле хăпарма е аяла анма тата шыв çине тухма горизонталь рулĕсем пулăшнипе балласт цистернисенчи шыва хĕссе чăмăртанă сывлăшпа е газпа (çăмăл сывлăшпа) тĕксе кăлараççĕ. Шывай киммисене шыв çинче куçса пыма атом энергиллĕ е дизеллĕ моторсем; шыв айĕнче — атомлă моторсем, электрика аккумуляторĕсем, пĕчĕк тарăнăшра — «шнорхель» меслечĕллĕ дизель моторĕсем.

Тĕрлĕ вăхăтра дизель вăйĕпе тарăна анса çӳремелли темиçе шывай кимми проекчĕсем хатĕрленĕ пулнă, анчахь та вĕсене пушархăрушăлахĕ тата шавлавĕ ытлашши пулнă пирки ĕçе кĕртмен.

Карапăн хĕçпăшалĕ

Шывай кимми çинче баллистика тата çунатлă ракетăсем, торпедăсем, минăсем, хирĕç тăмалли гидроакустика хатĕрĕсем, зенит-ракета комплексĕсем пулаççĕ.

Классификацийĕсем

USS Virginia, «Вирджиния» класĕллĕ америкăн атомлă шывай кимми

«Biber» питĕ пĕчĕк шывай кимми

• энерги енĕпе:
  • атомлă (АПЛ)
  • дизель-электрикăллă
• шыв кăларăвĕпе:
  • шывай крейсерлĕ
  • крейсерлĕ
  • пысăк
  • вăтам
  • пĕчĕк
  • чи пĕчĕк
• ĕç тĕллевĕсемпе:
  • стратегиллĕ
  • нумай тĕллевлĕ
  • уйрăм ĕçлĕ
• тĕп хĕçпăшалĕпе:
  • ракетăллă
  • торпедăллă
  • ракета-торпедăллă.
• Экспериментсенчи çĕнĕ тĕсĕсем:
  • Вĕçекен шывай кимми
  • Шывай самолёчĕ (вĕçевсĕр çунатлă шывай кимми)

Паянкун çарлă сыхлавра тăракан шывай киммисен классификацийĕсем:

• Баллистика ракетăллă (ПЛАРБ) атăмлă шывай киммисем
  • Çунатлă ракетăллă атăмлă шывай киммисем
  • Нумайтĕллĕ атомлă торпедăпа тата торпедăпа ракетăпа хĕçпăшалланнă шывай киммисем
  • торпедăпа тата торпедăпа ракетăпа хĕçпăшалланнă дизель-электркăллă шывай киммисем

Шывай киммисен историйĕ

Пĕрремĕш шывай киммине голланд ăслăхçи Корнелиус ван Дреббель (1572—1633) Англи патши Джеймс валли Лондонра 1620 çулта ăсталанă, хыççăн Темза çинче унăн куçăмне тĕрĕслесе пăхнă.

Раççейре шывай киммине тăвас ĕçсемпе Аслă Петĕр астулра ларнă чух тăрмашнă. Анчах вăл вилсе кайсан, «вăрттăн карапăн» пуласлăхĕ пăчланать. Шывай киммине Америкăн Пĕрлешĕннĕ Штачĕсем хăйсен пăхăнманлăхĕшĕн кĕрешнĕ вăрçăра пĕрремĕш çапăçăва кĕртеççĕ. Бушнеллăн «Тимĕр шапи» британи флагманĕ çине тапăнма хатĕрленнĕ, анчах та акăлчансем çавна сиссе асăрханă, шывай кимми вара карапăн тĕпĕ çумне çыпăçтармасăрах минăна сирпĕтсе ярать.

Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи пуçламăш тĕлне тĕнчери пысăк патшалăхсен тинĕс флочĕсенче çакăн чухлĕ шывайкиммисем пулнă:

• Аслă Британи — 58;
• Германи — 57;
• АПШ — 99;
• Франци — 77;
• Итали — 105;
• Япони — 56;
• СССР — 212.

Вăрçа тапхăрĕнче шывай киммисем пурĕ 4330 транспорта пĕтĕмле 22,1 млн. рег. тоннă йывăрăшлĕ, 395 çар карапĕсене шыва путарнă, çав шутра: 75 шывай кимми, 17 авианосцев, 3 линкор, 122 эсминец тата 146 ытти карапсене пĕтернĕ. СССР ТÇФ шывай киммисем 328 транспорта шыва путарнă, 70 çар карапĕсене тата 14 пулăшу карапĕсене пĕтернĕ. 1123 шывай киммисем хăйсем пĕтнĕ.

Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи вĕçĕнче нимĕç конструкторĕсем шывай киммисене баллистикă ракетисемпе хĕçпăшаллантарас ĕçсене тума хатĕр пулнă.

Паянкунхи шывай киммисем

Халĕ шывай киммисен чылайăшĕ атомлă.

Вăрçă хыççăнхи пĕрремĕш хут шывай кимми 1971 çулхи раштав, 9 Инди-пакистан хирĕçӳ вăхăтĕнче пакистан дизель шывай кимми «Hangor» «Khukri» инди фрегат торпедăпа тапăнать. 1982 çулхи çӳ, 2 Англипе Аргентина хушшинчи Фолкленд вăрçинче акăлсансен атăмлă шывай кимми «Conqueror» аргентинăн «Генерал Бельграно» çăмăл крейсĕрне торпедăлать.

Халĕ шывай киммисем 33 патшалăх ТÇФ шутĕнче хĕсметре тăраççĕ.

ХХ ĕмĕрĕн вĕçĕнче ÇАПУ çĕршыв флочĕсен шутĕнче 217 шывай кимми (çав шутра ПЛАРБ — 23, ПЛА — 101). Хӳтĕлевлĕ доктрина йĕркипе Раççей Федерацийĕ хăйĕн флочĕсенче 90-100 виçе шывай кимми тытса тăрасшăн.

2004 çулта Раççейре Итали хушу ĕçĕпе S1000 проекта хатĕрлеме тытăннă.

Вуламалли

• Шунков В. Н. Подводные лодки. — Минск: Поппури, 2004.
• Лобеф М., Стро Г. Подводные лодки. — М: Наркомат Обороны, 1934.
• кап. 1-го ранга Игнатьев К.Ф. Теория подводных лодок. — М: Воениздат, 1947.
• Большаков Ю.И. Элементарная теория подводной лодки. — М: Воениздат, 1977.
• Прасолов С.Н., Амитин М.Б. Устройство подводных лодок. — М: Воениздат, 1973.
• Шунков В. Н. Подводные лодки. — Минск: Поппури, 2004.
• Тарас А. Е. Дизельные подводные лодки 1950—2005. — М.: АСТ, Мн.: Харвест, 2006. — ISBN 5-17-036930-1
• Тарас А. Е. Атомный подводный флот 1955—2005. — М.: АСТ, Мн.: Харвест, 2006. — ISBN 985-13-8436-4
• Гэри Уэйр, Уолтер Бойн Красный прилив = Rising Tide. — М.: Эксмо, 2004. — ISBN 5-699-08581-5
• Платонов А. В. Подводные лодки. — Санкт-Петербург: Полигон, 2002. — ISBN 5-89173-181-9
• Ильин В., Колесников А. Подводные лодки России. — М: АСТ, Астрель, 2002. — ISBN 5-271-01979-9
• Военно-морской словарь/Гл. ред. В. Н. Чернавин. Ред. коллегия В. И. Алексин, Г. А. Бондаренко, С. А. Бутов и др. — М.: Воениздат, 1990. — 511 с., 20 л.илл., стр. 197

Çавăн пекех

Батискаф «Триест»

• Батискаф — океан шывне тарăн анмалли автономлă (хăй тĕллĕ) аппарат.

Вуламалли

• Лобеф М., Стро Г. Подводные лодки. — М.: Наркомат Обороны, 1934.
• Томашевич А. В. Подводные лодки в операциях русского флота на Балтийском море в 1914—1915 г.г. — М.; Л., 1939. — 282 с.: ил.
• кап. 1-го ранга Игнатьев К. Ф. Теория подводных лодок. — М.: Воениздат, 1947.
• Большаков Ю. И. Элементарная теория подводной лодки. — М.: Воениздат, 1977. — 23000 экз.
• Прасолов С. Н., Амитин М. Б. Устройство подводных лодок. — М.: Воениздат, 1973.
• Шунков В. Н. Подводные лодки. — Мн.: Поппури, 2004.
• Тарас А. Е. История подводных лодок. 1624—1904. — М., Мн.: АСТ, Харвест, 2002. — 5100 экз. — ISBN 5-17-007307-0
• Тарас А. Е. Дизельные подводные лодки 1950—2005. — М., Мн.: АСТ: Харвест, 2006. — ISBN 5-17-036930-1
• Тарас А. Е. Атомный подводный флот 1955—2005. — М., Мн.: АСТ: Харвест, 2004. — ISBN 985-13-8436-4
• Гэри Уэйр, Уолтер Бойн Красный прилив. — М.: Эксмо. — ISBN 5-699-08581-5
• Платонов А. В. Подводные лодки. — СПб.: Полигон, 2002. — ISBN 5-89173-181-9
• Ильин В., Колесников А. Подводные лодки России. — М.: АСТ, Астрель, 2002. — ISBN 5-271-01979-9
• Военно-морской словарь / Гл. ред. В. Н. Чернавин. Ред. коллегия: В. И. Алексин, Г. А. Бондаренко, С. А. Бутов и др. — М.: Воениздат, 1990. — 511 с., 20 л. илл., стр. 197

Каçăсем

• Раздел «Подводные силы» на сайте flot.com
• Текущий состав ВМФ России в части подводных лодок
• deepstorm.ru — Энциклопедия отечественного подводного флота
• submarines.narod.ru — «Русский Подплав». Интернет-энциклопедия подводного флота России
• www.vokrugsveta.ru «Подводный меч», «Вокруг света», № 5 (2800) Май 2007 2007 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 16-мӗшӗнче архивланӑ. — история ПЛ
• Документальный сериал «Потаённое судно» (Россия, 2006), 4 фильма