Brwydr Culloden

Ymladdwyd Brwydr Culloden (Gaeleg: Blàr Chùil Lodair) ar 16 Ebrill, 1746, rhwng byddin y Jacobitiaid dan Charles Edward Stuart a byddin y llywodraeth Hanoferaidd dan William Augustus, Dug Cumberland, mab Siôr II, brenin Prydain Fawr.

Brwydr Culloden

Math o gyfrwng	brwydr
Dyddiad	27 Ebrill 1746
Rhan o	Gwrthryfeloedd Iacobitaidd
Lleoliad	Culloden
Gwladwriaeth	Teyrnas Prydain Fawr
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Cefndir

Ar 23 Gorffennaf, 1745, glaniodd Charles a saith cydymaith yn Eriskay yn Ucheldiroedd yr Alban, i gefnogi hawl ei dad i'r orsedd. Cododd faner ei dad yn Glenfinnan, a llwyddodd i godi digon o ddilynwyr i ymdeithio tua dinas Caeredin. Ar 21 Medi 1745, gorchfygodd fyddin y llywodraeth ym Mrwydr Prestonpans, ac erbyn Tachwedd roedd ganddo fyddin o 6,000. Ymdeithiodd tua'r de, gan anelu am Lundain, a chyrhaeddodd cyn belled a Derby. Yma, oherwydd diffyg cefnofaeth gan Jacobitiaid Lloegr, penderfynwyd troi'n ôl am yr Alban. Dilynwyd ef gan fyddin y llywodraeth dan William Augustus, Dug Cumberland.

Y frwydr a'i ganlyniadau

Ymladdwyd y frwydr gerllaw pentref Culloden, heb fod ymhell o Inverness yn Ucheldiroedd yr Alban. O Ucheldiroedd yr Alban y deuai'r rhan fwyaf o fyddin y Jacobitiaid, tra'r oedd y fyddin Hannoferaidd yn cynnwys catrodau o Loger ac Iseldiroedd yr Alban. Yn rhannol oherwydd i Charles fynnu ymosod pan oedd ei filwyr dan anfantais, gorchfygwyd y Jacobitiaid yn llwyr. Bu Charles ar ffô yn Ucheldiroedd yr Alban am fisoedd cyn medru dychwelyd i Ffrainc ym mis Medi. Bu fyw yn Ffrainc a'r Eidal hyd ei farwolaeth.

Yn dilyn y frwydr, lladdwyd llawer o'r Ucheldirwyr gan fyddin Cumberland, ac enillodd ef yr enw "Butcher Cumberland". Pasiwyd deddfau i ddinistrio trefn gymdeithasol yr Ucheldiroedd, ac i wahardd eu gwisg draddodiadol. Dilynwyd hyn yn ddiweddarach gan broses Clirio'r Ucheldiroedd.

Cofeb Brwydr Culloden

Ffuglen

Mae'r nofel Pen yr Yrfa (nofel fuddugol Eisteddfod Genedlaethol Cymru Bangor 1931) gan Morris Thomas yn dilyn hynt a helynt Cymry Jacobinaidd o Wynedd ac yn cynnwys disgrifiad o Frwydr Culloden.

Llyfryddiaeth

• Prebble, John, Culloden, Atheneum 1962