Eglwys Sant Ilar
Yng nghanol pentref Llanilar, saif Eglwys Sant Ilar unig eglwys Ilar, y sant o ganrif 6.[1] Cofrestrwyd yr eglwys ganoloesol hon gan Cadw yn Ionawr 1964 ar Radd II* oherwydd ei bod yn dyddio o'r Oesoedd Canol a bod ei tho pren, cerfiedig, yn nodedig iawn (Rhif cofrestru: 9840). Mae ei thŵr sgwâr o ganrif 14 hefyd yn nodwedd hynod o drawiadol. Mae pentre Llanilar yn gorwedd yn rhan isaf Cwm Ystwyth ac mae'r A485 yn llifo yma o Aberystwyth a Llwybr Beicio Ystwyth, sy'n mynd yn ei flaen i Dregaron drwy warchodfa natur enwog Cors Caron. Y cod post yw SY23 4SA.
 | |
| Math | eglwys  |
|---|---|
| Enwyd ar ôl | Ilar |
| Agoriad swyddogol | 1380 |
| Sefydlwyd |
|
| Daearyddiaeth | |
| Lleoliad | Llanilar |
| Sir | Llanilar |
| Gwlad |  Cymru |
| Uwch y môr | 39.3 metr |
| Cyfesurynnau | 52.3566°N 4.02223°W |
 | |
| Statws treftadaeth | adeilad rhestredig Gradd II*, Henebion Cenedlaethol Cymru |
| Cysegrwyd i | Ilar |
| Manylion | |
| Deunydd | carreg |
Mae'r fynwent ar ffurf cylch caëdig sy'n awgrymu bod cell grefyddol (sef 'llan') yma yng nghyfnod yr Eglwys Geltaidd.
Ceir maen y tu allan i'r eglwys, bellach yn rhan o'r wal, lle dywedir i Harri Tudur farchogaeth ei geffyl, ar ei daith drwy ogledd a chanolbarth Cymru i fyny at Machynlleth, cyn troi i'r dwyrain tuag at Maes Bosworth. Mae'n eitha posib fod milwyr Harri wedi cysgu dros nos yn yr Eglwys, ac yntau ym mhlasty "Llidiardau", Dyffryn Ystwyth, tŷ sylweddol tua 1.4 km i'r dwyrain o Lanilar.
Ceir yn y cyntedd faen addurnedig, o'r enw Maen Maesmynach, a gariwyd o fryngaer Caer Maesmynach, Cribyn; credir ei bod yn rhan o groes ac yn dyddio o ddiwedd canrif 9 neu ddechrau canrif 10. Ar un cyfnod roedd yma ysgol, yn y fynwent. Cenir dwy gloch, yn rheolaidd, ac mae un ohonynt ymhlith yr hynaf yng Nghymru ac wedi'i dyddio i tua 1350; fe'i cludwyd yma o Rosygarth. Crair arall, hynod, yw'r fedyddfaen 7-ochr o ganrif 13 neu ganrif 14; ychydig iawn o fedyddfaeni tebyg sydd: ceir un yn Nhregaron ac un arall yng Ngwyr. Ar ochr ogleddol y gangell mae ffenest fain fechan o ganrif 14, a adwaenir yn lleol fel 'ffenest y gwahangleifion'.
-
Maen Maesmynach; C9 neu C10. -
Cefn yr eglwys -
Porth yr eglwys -
Tŵr Canoloesol -
Hen fedd, gyda Chroes Geltaidd arni -
Yr allor a'r brif ffenestr -
Yr olygfa tua chefn yr eglwys
Cyfeiriadau
golygu- ↑ britishlistedbuildings.co.uk; adalwyd 9 Mai 2016.
