Roma yng Nghymru
Grŵp ethnig hanesyddol yng Nghymru sydd yn perthyn i bobloedd eraill y Roma yw'r Roma yng Nghymru, y Sipsiwn Cymreig neu'r Kale.
Mae'n debyg i'r bobl Roma fyw yng Nghymru, neu deithio drwyddi, ers y 15g. Yn ôl traddodiad, Abram Wood neu "Frenin y Sipsiwn" oedd y cyntaf ohonynt i breswylio yng Nghymru yn barhaol a hynny yn y 18g. Bu'r mwyafrif o Roma Cymreig ers hynny yn honni'r un waedoliaeth a chyfeirir atynt felly fel teulu Abram Wood. Maent yn perthyn i'r Romanichal yn Lloegr, ac mae'r hen iaith Romani Gymreig ar y cyfan yn unfath â'r Eingl-Romani.
Er iddynt parhau a'u bywyd crwydrol yn y 19g a dechrau'r 20g, cawsant eu cymhathu i ddiwylliant y Cymry mewn sawl ffordd, gan gynnwys troi at Gristnogaeth, mabwysiadu cyfenwau Cymraeg, a chymryd rhan mewn eisteddfodau. Amcangyfrifir bod rhyw 3000 o Roma yng Nghymru yn yr 21g.[1] Yn ôl Cyfrifiad 2011, mae 0.1% o boblogaeth Cymru (2,785 o bobl i gyd) yn ystyried eu hunain yn Sipsi neu Deithiwr Gwyddelig o ran eu hethnigrwydd.[2]
Enw
golyguCeir yr enghraifft gynharaf o'r enw "Sipsiwn" mewn disgrifiad o'r Saeson yn y gerdd Deffynniad Ffydd Eglwys Loegr (1595) gan Morris Kyffin: "bachog kaid ai bochau kŵn / siapsach a gweflau sipswn".[3] Benthyciad o'r enw Saesneg Diweddar Cynnar gyptsion (neu ffurf debyg megis gipson) ydyw, hynny yw Egyptian oherwydd y gam-dyb ledled Ewrop taw o'r Aifft y daeth y Roma. Yng Ngogledd Cymru, rhoddai'r enwau jipsan a jipsen ar y Roma, ac yn y de galwai merch Roma yn sibwnen.[4] Câi'r enw Sipsiwn ei roi ar grwpiau nomadaidd eraill, yn enwedig y Teithwyr Gwyddelig, a gweithwyr crwydrol megis tinceriaid. Bellach mae rhywfaint o ystyr ddifrïol i'r enw,[3] ac mae sibwnen yn air sarhaus am fenyw megis slebog,[5] gan adlewyrchu'r rhagfarn yn erbyn y Roma.
Oherwydd Abram Wood a sefydlai'r gymuned Roma barhaol yng Nghymru, rhoddir yr enw teulu Abram Wood neu deulu Alabeina arnynt.
Yr enw safonol ar y Roma Cymreig yw Kale neu Kalá.
Ethnogenesis
golygu
Mae'n debyg i'r Roma gyrraedd Cymru gyntaf yn y 15g. Mae'r cofnod swyddogol cynharaf o Roma yng Nghymru yn dyddio o 1579, pryd arestiwyd Sipsiwn yn Sir Faesyfed,[1] ond dechreuodd eu gwir ethnogenesis yng nghanol y 18g. Daeth Abram Wood i Gymru tua 1730, ac yn ôl traddodiad efe y cyntaf ohonynt i breswylio yng Nghymru yn barhaol. Dywed iddo gyflwyno'r fiolin i'r Cymry, ac i'r Cymry gyflwyno'r delyn i'r Sipsiwn. Daeth ambell deulu arall o Roma i dreulio amser hir yng Nghymru, gan gynnwys yr Ingrams, y Lees, a'r Prices.[1]
Cymhathiad a dirywiad
golygu
Yn yr 20g bu gostyngiad yn y niferoedd a oedd yn parhau â'r bywyd crwydrol. Daeth rhagor o Roma o Ewrop i Gymru yn 1906, ond cawsant eu goruchwylio'n ofalus gan yr heddlu a'u hebrwng yn ôl i Loegr i'w halltudio. Yn 1996 cyfrifwyd 489 o garafanau, 36 ohonynt ar wersyllfannau heb awdurdod. Mae nifer fawr o Roma Cymreig wedi rhoi'r gorau i'w hen ffordd o fyw ac wedi symud i mewn i dai. Mae'r boblogaeth grwydrol yng Nghymru'r 21g yn cynnwys Teithwyr Gwyddelig ac yn y de, disgynyddion o briodasau rhwng y Kale a'r Romanichal. Mae rhai ohonynt yn parhau i deithio i Loegr a'r Alban yn eu carafanau.[1]
Diwylliant
golyguIaith
golyguBu'r dafodiaith Gymreig yn goroesi yn y gogledd hyd at 1950, ac er ei fod yn ffurf ar Romani ac felly o deulu'r ieithoedd Indo-Ariaidd, mae ganddi nifer o fenthyceiriau Cymraeg a Saesneg. Gelwir heddiw yn Romani Cymraeg.
Cyfarfu Derek Tipler â charfan o Roma oedd yn medru'r iaith yn Sir Gaernarfon yn 1950. Manfri Wood yw'r siaradwr rhugl olaf yn yr iaith Romani a wyddys amdano yng Nghymru, a bu farw tua 1968.[1]
Cerddoriaeth
golyguYmhlith teulu Abram Wood bu nifer o gerddorion o fri, gan gynnwys John Roberts (Telynor Cymru). Yn ôl y delynores Nansi Richards, a gafodd ei magu ar fferm ym Mhen-y-bont-fawr a fu'n gartref am gyfnod i deulu Abram Wood, y Sipsiwn Cymreig oedd yr olaf i ganu'r pibgorn.
Cyfeiriadau
golygu- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 Donald Kenrick, Historical Dictionary of the Gypsies (Romanies) ail argraffiad (Plymouth: Scarecrow Press, 2007), tt. 289–90
- ↑ "Cyfrifiad 2011: Ystadegau Allweddol ar gyfer Cymru, Mawrth 2011", Swyddfa Ystadegau Gwladol. Adalwyd ar 26 Medi 2018.
- ↑ 3.0 3.1 sipsiwn. Geiriadur Prifysgol Cymru. Adalwyd ar 26 Medi 2018.
- ↑ Geiriadur yr Academi, "gipsy".
- ↑ sibwnen. Geiriadur Prifysgol Cymru. Adalwyd ar 26 Medi 2018.
Darllen pellach
golygu- Tom Coughlin, Now Shoon the Romano Gillie: Traditional Verse in the High and Low Speech of the Gypsies of Britain (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2001).
- Eldra Jarman ac A. O. H. Jarman, Y Sipsiwn Cymreig (1979).
- Eldra Jarman ac A. O. H. Jarman, The Welsh Gypsies: Children of Abram Wood (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru,1991).
- Buddug Medi, Llygaid Gwdihŵ: Straeon Sipsiwn Cymru (Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch, 2000).