Wicipedia

Leonardo da Vinci

polymath Eidalaidd yng nghyfnod y Dadeni

Roedd Leonardo di ser Piero da Vinci (15 Ebrill 1452 – 2 Mai 1519) yn bolymath o'r Eidal a oedd yn weithgar fel peintiwr, drafftiwr, peiriannydd, gwyddonydd, damcaniaethwr, cerflunydd a phensaer.[1] Tra bod ei enwogrwydd ar y cychwyn yn dibynnu ar ei waith fel peintiwr, daeth hefyd yn adnabyddus am ei lyfrau nodiadau, lle gwnaeth luniadau a nodiadau ar amrywiaeth o bynciau, gan gynnwys anatomeg, seryddiaeth, botaneg, cartograffeg, paentio, a phaleontoleg. Ystyrir yn eang bod Leonardo yn athrylith a oedd yn crynhoi holl ddelfrydau Dyneiddiaeth y Dadeni,[2] a dylanwadodd yn fawr ar genedlaethau o artistiaid hyd at y y presennol.[1][2]

Leonardo da Vinci
GanwydLeonardo di ser Piero da Vinci Edit this on Wikidata
15 Ebrill 1452 Edit this on Wikidata
Anchiano Edit this on Wikidata
Bu farw2 Mai 1519 Edit this on Wikidata
Clos Lucé Edit this on Wikidata
Man preswylFenis, Fflorens, Rhufain, Fflorens, Milan Edit this on Wikidata
DinasyddiaethGweriniaeth Fflorens Edit this on Wikidata
Galwedigaetharlunydd, peiriannydd, seryddwr, athronydd, anatomydd, mathemategydd, cerflunydd, polymath, pensaer, peiriannydd sifil, diplomydd, dyfeisiwr, cyfansoddwr, ffisegydd, ffisiolegydd, botanegydd, cemegydd, swolegydd, cartwnydd dychanol, gwyddonydd, drafftsmon, cynllunydd, llenor, artist Edit this on Wikidata
Cyflogwr
  • Cesare Borgia
  • Ludovico Sforza Edit this on Wikidata
Adnabyddus amAddoliad y Doethion, Morwyn Fair y Creigiau, Mona Lisa, Y Swper Olaf, Y Feinir â'r Carlwm, Dyn Vitruvius, Cyfarchiad Mair, Sant Sierôm yn yr Anialwch, Y Forwyn a'r Plentyn gyda'r Santes Ann, Ioan Fedyddiwr, sgriw awyr Leonardo, Portrait of Isabella d'Este, La Scapigliata, Salvator Mundi, y Cyfarchiad Edit this on Wikidata
Arddullportread, paentiadau crefyddol, celfyddyd grefyddol Edit this on Wikidata
Mudiadyr Uchel Ddadeni, y Dadeni Dysg Edit this on Wikidata
TadSer Piero da Vinci Edit this on Wikidata
MamCaterina di Meo Lippi Edit this on Wikidata
llofnod

Mab llwyn a pherth i notari llwyddiannus a gwraig o ddosbarth is yn ardal Vinci oedd Leonardo, a chafodd ei addysg yn Fflorens gan yr arlunydd a'r cerflunydd Eidalaidd Andrea del Verrocchio. Dechreuodd ei yrfa yn y ddinas, ond yna treuliodd lawer o amser yng ngwasanaeth Ludovico Sforza ym Milan. Yn ddiweddarach bu'n gweithio am gyfnod byr yn Rhufain, tra'n denu nifer fawr o ddynwaredwyr a myfyrwyr ato. Ar wahoddiad Francis I, treuliodd ei dair blynedd olaf yn Ffrainc, ac yno y bu farw yn 1519. Ers ei farwolaeth, ni fu amser lle mae ei gyflawniadau, ei ddiddordebau amrywiol, ei fywyd personol, a'i feddwl empirig wedi methu ag ysgogi diddordeb ac edmygedd.[1][2].

Mae Leonardo yn cael ei gyfri'n un o'r arlunwyr mwyaf yn hanes celf ac yn aml yn cael ei gydnabod fel sylfaenydd Anterth y Dadeni (Hochrenaissance).[1] Er bod ganddo lawer o weithiau coll a llai na 25 o weithiau mawr y priodolir iddo — gan gynnwys nifer o weithiau anorffenedig — creodd rai o'r paentiadau mwyaf dylanwadol yng nghelf y Gorllewin.[1] Ei magnum opus, y Mona Lisa, yw ei waith mwyaf adnabyddus ac fe'i hystyrir yn aml fel paentiad enwocaf y byd. Y Swper Olaf yw'r paentiad crefyddol sydd wedi'i atgynhyrchu fwyaf erioed ac mae ei ddarlun Vitruvian Man hefyd yn cael ei ystyried yn eicon diwylliannol. Yn 2017, gwerthwyd Salvator Mundi, a briodolwyd yn gyfan gwbl neu'n rhannol i Leonardo,[3] mewn arwerthiant am US$450.3 miliwn, gan osod record newydd ar gyfer y paentiad drutaf a werthwyd erioed mewn arwerthiant cyhoeddus.

Caiff ei adnabod am ei ddyfeisgarwch technolegol, gan gynnwys peiriannau hedfan, cerbyd ymladd milwrol, pŵer solar crynodedig, peiriant cymharebu y gellid ei ddefnyddio i gyfrifo,[4][5] a'i gynllun o long gyda gwaelod dwbwl. Cymharol ychydig o'i ddyluniadau a drowyd yn ddyfeisiadau real yn ystod ei oes, gan nad oedd meteleg a pheirianneg wedi'u datblygu digon yn ystod ei oes. Fodd bynnag, daeth rhai o'i ddyfeisiadau llai i fyd gweithgynhyrchu heb eu cyhoeddi, megis weindiwr bobin otomatig a pheiriant i brofi cryfder gwifren. Gwnaeth ddarganfyddiadau sylweddol mewn anatomeg, peirianneg sifil, hydrodynameg, daeareg, opteg, a thriboleg, ond ni chyhoeddodd ei ganfyddiadau ac ni chawsant fawr ddim dylanwad uniongyrchol ar wyddoniaeth y blynyddoedd dilynol.[6]

Y peintiad cyntaf y gallwn fod yn sicr bod Leonardo wedi cyfrannu ato yng ngweithdy Verrocchio oedd Bedydd Crist [1]. Cyfraniad Leonardo oedd yr angel ar y chwith, sydd yn fwy real na phrif gymeriadau'r llun, sef Iesu Grist a Ioan Fedyddiwr, a'u peintiwyd gan ei athro. Yn ôl y chwedl, ni fentrodd Verrocchio beintio byth eto ar ôl i dalent ei ddisgybl ragori ar ei allu ei hunan.

Bywgraffiad

golygu

Bywyd cynnar (1452-1472)

golygu
 
Man geni posibl a chartref plentyndod Leonardo yn Anchiano, Vinci, yr Eidal

Ganed Leonardo da Vinci, a enwyd yn Leonardo di ser Piero da Vinci (Leonardo, mab ser Piero o Vinci),[7][8] ar 15 Ebrill 1452 yn Vinci, neu'n agos fryn Tysganaidd Vinci. Roedd Fflorens 20 milltir i ffwrdd.[9][10] Cafodd ei eni y tu allan i briodas i Piero da Vinci (enw llawn: Ser Piero di Antonio di Ser Piero di Ser Guido da Vinci; 1426–1504),[11] notari cyfreithiol o Fflorens,[9] a'i fam Caterina di Meo Lippi (c. 1434 - 1494), a oedd o ddosbarth is, ym meddyliau'r brodorion.[12][13] Mae'n ansicr lle'n union y ganed Leonardo; yr hanes traddodiadol, o draddodiad llafar lleol a gofnodwyd gan yr hanesydd Emanuele Repetti, [14] yw iddo gael ei eni yn Anchiano, pentrefan gwledig a fyddai wedi cynnig digon o breifatrwydd ar gyfer yr enedigaeth anghyfreithlon, er ei bod yn bosibl o hyd iddo gael ei eni yn tŷ yn Fflorens a oedd ym meddiant Ser Piero.[15] Priododd rhieni Leonardo ar wahân y flwyddyn ar ôl ei eni. Mae Caterina - sy'n ymddangos yn ddiweddarach yn nodiadau Leonardo fel "Caterina" neu "Catelina" yn unig - fel arfer yn cael ei hadnabod fel y Caterina Buti del Vacca a briododd y crefftwr lleol Antonio di Piero Buti del Vacca, gyda'r llysenw "L'Accattabriga" ("yr un cwerylgar").[12][14] Mae damcaniaethau eraill wedi'u cynnig, yn enwedig damcaniaethau'r hanesydd celf Martin Kemp, a awgrymodd fod Caterina di Meo Lippi yn ferch amddifad a briododd gyda chymorth Ser Piero a'i deulu.[16] Priododd Ser Piero a merch o'r enw Albiera Amadori - ar dyweddïo y flwyddyn flaenorol - ac ar ôl ei marwolaeth ym 1464, aeth ymlaen i gael tair priodas wedi hynny.[14][17] O'r holl briodasau, roedd gan Leonardo 16 hanner brawd a chwaer (a goroesodd 11 o fabandod)[18] a oedd yn llawer iau nag ef (ganwyd yr olaf pan oedd Leonardo'n 46 mlwydd oed),[18] ond ni chafodd fawr o gysylltiad â nhw.

Ychydig iawn sy'n hysbys am blentyndod Leonardo ac mae llawer wedi'i orchuddio â chwedlau, yn rhannol oherwydd ei gofiant ym Mywydau Apocryffaidd y Peintwyr, y Cerflunwyr a'r Penseiri Mwyaf Ardderchog (1550) gan yr hanesydd celf o'r 16g Giorgio Vasari.[19][20] Dengys cofnodion treth ei fod erbyn o leiaf 1457 yn byw ar aelwyd ei dad-cu ar ochr ei dad, Antonio da Vinci,[21] ond mae'n bosibl iddo dreulio'r blynyddoedd cyn hynny yng ngofal ei fam yn Vinci, naill ai Anchiano neu Campo Zeppi ym mhlwyf San Pantaleone.[21][22] Credir ei fod yn agos at ei ewythr, Francesco da Vinci,[1] ond mae'n debyg bod ei dad yn Fflorens y rhan fwyaf o'r amser.[21] Sefydlodd Ser Piero, a oedd yn ddisgynnydd i linach hir o notariaid, breswylfa swyddogol yn Fflorens erbyn 1469 a chafodd yrfa lwyddiannus.[21] Er gwaethaf hanes ei deulu, dim ond addysg sylfaenol ac anffurfiol mewn ysgrifennu, darllen a mathemateg a gafodd Leonardo, o bosibl oherwydd bod ei ddoniau artistig wedi cael eu cydnabod yn gynnar.[21]

Gweithdy Verrocchio

golygu
 
Bedydd Crist (1472-1475) gan Verrocchio a Leonardo, Oriel Uffizi

Yng nghanol y 1460au, symudodd teulu Leonardo i Fflorens, a oedd ar y pryd yn ganolbwynt i feddwl a diwylliant Dyneiddiol Cristnogol.[23] Tua 14 oed, [24] daeth yn garzone (bachgen stiwdio) yng ngweithdy Andrea del Verrocchio, a oedd yn brif beintiwr a cherflunydd Fflorensaidd ei gyfnod. [23] Roedd hyn tua adeg marwolaeth meistr Verrocchio, y cerflunydd mawr Donatello. Daeth Leonardo yn brentis erbyn iddo fod yn 17 oed a pharhaodd mewn hyfforddiant am saith mlynedd. [25] Ymhlith yr arlunwyr enwog eraill a brentisiwyd yn y gweithdy neu sy'n gysylltiedig ag ef mae Ghirlandaio, Perugino, Botticelli, a Lorenzo di Credi . [26] [27] Roedd Leonardo yn mwynhau hyfforddiant damcaniaethol a derbyniodd ystod eang o sgiliau technegol,[23] gan gynnwys drafftio, cemeg, meteleg, gweithio metel, castio plastr, gweithio lledr, mecaneg, a gwaith coed, yn ogystal â sgiliau artistig megis lluniadu, peintio, cerflunio a modelu.[28]

Roedd Leonardo'n gyfoeswr i Botticelli, Ghirlandaio a Perugino, a oedd i gyd ychydig yn hŷn nag ef.[23] Byddai wedi cyfarfod â nhw yng ngweithdy Verrocchio neu yn Academi Platonig y Medici.[26] Addurnwyd Florence gan weithiau artistiaid megis Masaccio, cyfoeswyr Donatello, yr oedd ei ffresgoau ffigurol wedi'u trwytho â realaeth ac emosiwn. Dangosodd Ghiberti, y mae ei Gates of Paradise, yn disgleirio â deilen aur, y grefft o gyfuno darlunio ffigwr cymhleth gyda manylder pensaernïol. Roedd Piero della Francesca wedi gwneud astudiaeth fanwl o bersbectif,[29] ac ef oedd yr arlunydd cyntaf i wneud astudiaeth wyddonol o oleuni. Cafodd yr astudiaethau hyn a thraethawd Leon Battista Alberti De pictura gryn ar artistiaid iau ac yn arbennig ar arsylwadau a gweithiau celf Leonardo ei hun.[30][31]

Credir mai Leonardo oedd y model ar gyfer dau waith gan Verrocchio: y cerflun efydd o Dafydd yn y Bargello, a'r Archangel Raphael yn Tobias a'r Angel.[32] Cynorthwywyr (prentisiaid) wnaeth lawer o'r paentiad yng ngweithdy Verrocchio. Yn ôl Vasari, cydweithiodd Leonardo â Verrocchio ar ei The Baptism of Christ, gan beintio’r angel ifanc yn dal gwisg Iesu; roedd y gwaith hwn gan Leonardo llawer gwell na gwaith ei feistr - cymaint felly rhoddodd Verrocchio ei frwsh ar ei baled a pheidiodd â phaentio byth wedyn.[33][32] Datgelodd archwiliad manwl rannau o'r gwaith sydd wedi'u paentio neu eu cyffwrdd dros y tempera, gan ddefnyddio'r dechneg newydd o baent olew, gan gynnwys y dirwedd, y creigiau a welir trwy nant y mynydd, a llawer o'r darlun o Iesu; mae hyn yn dystiolaeth i law Leonardo ac o eirwirdeb y stori.[34]

Y cyfnod Fflorensaidd cyntaf (1472–c. 1482)

golygu
 
Addoliad y Doethion c. 1478–1482, Uffizi, Fflorens

Erbyn 1472, yn 20 oed, cymhwysodd Leonardo fel meistr yn Urdd Sant Luc, urdd arlunwyr a meddygon, ond hyd yn oed ar ôl i'w dad ei adeiladu gweithdy pwrpasol i Leonardo, cymaint oedd ei ymlyniad i Verrocchio nes iddo barhau i gydweithio a byw gydag ef.[26][24] Darlun pen-ac-inc o ddyffryn Arno o 1473 yw gwaith dyddiedig cynharaf Leonardo.[27][35] Yn ôl Vasari, y Leonardo ifanc oedd y cyntaf i awgrymu gwneud yr afon Arno yn sianel fordwyol rhwng Fflorens a Pisa.[24]

Cyfnod Milanese cyntaf (c. 1482-1499)

golygu

Bu Leonardo'n gweithio ym Milan rhwng 1482 a 1499. Fe'i comisiynwyd i beintio Morwyn y Creigiau a'r Swper Olaf ar gyfer mynachlog Santa Maria delle Grazie.[36] Yng ngwanwyn 1485, teithiodd i Hwngari ar ran Sforza i gwrdd â'r brenin Matthias Corvinus, a chafodd ei gomisiynu ganddo i beintio'r Madonna.[37] Cyflogwyd Leonardo ar lawer o brosiectau eraill ar gyfer Sforza, gan gynnwys paratoi arddangosfeydd a sawl pasiant ar gyfer achlysuron arbennig, lluniadu a modelu pren ar gyfer Eglwys Gadeiriol Milan (a dynnodd yn ôl),[24] a model ar gyfer cofeb enfawr o farchog i Francesco Sforza. Byddai hyn wedi rhagori o ran maint ar yr unig ddau gerflun marchogol mawr o gyfnod y Dadeni, sef Gattamelata Donatello yn Padua a Bartolomeo Colleoni Verrocchio yn Fenis.[27] Cwblhaodd Leonardo fodel ar gyfer y ceffyl a gwnaeth gynlluniau manwl ar gyfer ei gastio,[27] ond yn Nhachwedd 1494, rhoddodd Ludovico yr efydd i'w frawd-yng-nghyfraith i'w ddefnyddio i wneud canon i amddiffyn y ddinas rhag Siarl VIII o Ffrainc.[27]

Ail gyfnod Fflorens (1500-1508)

golygu
 
Y Forwyn a'r Plentyn gyda Santes Anne a Sant Ioan Fedyddiwr, c. 1499–1508, yr Oriel Genedlaethol, Llundain

Pan ddymchwelwyd Ludovico Sforza gan Ffrainc yn 1500, ffodd Leonardo o Filan i Fenis, yng nghwmni ei gynorthwyydd Salaì a'i ffrind, y mathemategydd Luca Pacioli.[39] Yn Fenis, cyflogwyd Leonardo fel pensaer a pheiriannydd milwrol, gan ddyfeisio dulliau i amddiffyn y ddinas rhag ymosodiad gan y llynges.[26] Ar ôl dychwelyd i Fflorens yn 1500, bu ef a'i deulu'n westeion i'r mynachod Servite ym mynachlog Santissima Annunziata a darparwyd gweithdy iddynt lle, yn ôl Vasari, creodd Leonardo'r cartŵn o'r Forwyn a'r Plentyn gyda Santes Anne a Sant Ioan Fedyddiwr, gwaith a enillodd y fath edmygedd nes bod "dynion a merched, hen ac ifanc" yn heidio i'w weld."

Yn Cesena yn 1502, aeth Leonardo ati i weithio i Cesare Borgia, mab y Pab Alecsander VI, gan weithredu fel pensaer a pheiriannydd milwrol a theithiodd ledled yr Eidal gyda'i noddwr.[39] Creodd Leonardo fap o gadarnle Cesare Borgia, cynllun tref o Imola er mwyn ennill ei nawdd. Ar ôl ei weld, cyflogodd Cesare Leonardo fel ei brif beiriannydd milwrol a phensaer. Yn ddiweddarach yn y flwyddyn, cynhyrchodd Leonardo fap arall i'w noddwr, un o Ddyffryn Chiana, Tysgani, er mwyn rhoi troshaen well o'r tir a gwell safle strategol iddo. Creodd y map hwn ar y cyd â'i brosiect arall o adeiladu argae o'r môr i Fflorens, er mwyn caniatáu cyflenwad o ddŵr i gynnal y gamlas ym mhob tymor.

Ail gyfnod Milan (1508-1513)

golygu

Erbyn 1508, roedd Leonardo yn ôl ym Milan, yn byw yn ei dŷ ei hun yn Porta Orientale ym mhlwyf Santa Babila.[40]

Ym 1512, roedd Leonardo'n gweithio ar gynlluniau ar gyfer cofeb farchogol ar gyfer Gian Giacomo Trivulzio, ond rhwystrwyd hyn gan ymosodiad o gonffederasiwn o luoedd y Swistir, Sbaen a Fenis, a yrrodd y Ffrancwyr o Milan. Arhosodd Leonardo yn y ddinas, gan dreulio sawl mis yn 1513 yn fila Vaprio d'Adda y Medici.[41]

Rhufain a Ffrainc (1513-1519)

golygu

Ym Mawrth 1513, cymerodd Giovanni, mab Lorenzo de' Medici, y babaeth (fel Leo X); aeth Leonardo i Rufain y Medi hwnnw, lle cafodd ei dderbyn gan frawd y pab, Giuliano.[24] Rhwng Medi 1513 a 1516, treuliodd Leonardo lawer o'i amser yn byw yng Nghwrt Belvedere yn y Palas Apostolaidd, lle roedd Michelangelo a Raphael ill dau yn weithgar. [42] Derbyniai Leonardo lwfans o 33 ducat y mis, ac yn ôl Vasari, roedd yn addurno madfall wedi'i drochi mewn arian byw.[24] Rhoddodd y pab gomisiwn peintio iddo o ddeunydd pwnc anhysbys, ond fe'i canslwyd pan aeth yr artist ati i ddatblygu math newydd o farnais.[24] Aeth Leonardo yn sâl, yn yr hyn a allai fod y cyntaf o sawl strôc a arweiniodd at ei farwolaeth.[24] Bu'n ymarfer botaneg yng Ngerddi Dinas y Fatican, a chafodd gomisiwn i wneud cynlluniau ar gyfer draenio Corsydd Pontine.[43][24]

Yn Hydref 1515, ail-gipiodd Brenin Ffransis I o Ffrainc Milan.[44] Roedd Leonardo'n bresennol yng nghyfarfod 19 Rhagfyr pan ddaeth Francis I a Leo X at ei gilydd, cyfarfod a gynhaliwyd yn Bologna.[26][45][46] Yn 1516, aeth Leonardo ati i wasanaeth Francis, gan ddefnyddio'r maenordy Clos Lucé, ger cartref y brenin yn y Château d'Amboise brenhinol. Yr oedd Ffransis yn ymweled ag ef yn aml.[24] Roedd ei ffrind a'i brentis Francesco Melzi gyda Leonardo yn ystod y cyfnod hwn, a derbyniai bensiwn o 10,000 sgwdi.[42] Ar ryw adeg, tynnodd Melzi bortread o Leonardo; yr unig rai eraill y gwyddys amdanynt ers ei oes oedd braslun gan gynorthwyydd anhysbys ar gefn un o astudiaethau Leonardo (c. 1517) [47] a llun gan Giovanni Ambrogio Figino yn darlunio Leonardo oedrannus gyda'i fraich dde wedi'i lapio mewn dillad.[48] Mae'r olaf, yn ogystal â'r cofnod o ymweliad gan Louis d'Aragon yn Hydref 1517, yn cadarnhau'r stori bod llaw dde Leonardo'n ddiffrwyth erbyn iddo gyrraedd ei 65 oed,[49] a all esbonio pam y gadawodd weithiau fel y Mona Lisa heb eu gorffen.[50][51] Parhaodd i weithio i ryw raddau nes mynd yn sâl ac yn gaeth i'r gwely am rai misoedd.[49]

Marwolaeth

golygu

Bu farw Leonardo yng Nghlos Lucé ar 2 Mai 1519 yn 67 oed, o bosibl o strôc.[52][51][53] Roedd Francis wedi dod yn ffrind agos iddo. Disgrifia Vasari Leonardo fel un sy'n galaru ar ei wely angau, yn llawn edifeirwch, ei fod "wedi troseddu yn erbyn Duw a dynion trwy fethu ag ymarfer ei gelfyddyd fel y dylai fod wedi gwneud."[54] Dywed Vasari fod Leonardo, yn ei ddyddiau olaf, wedi anfon am offeiriad i wneud ei gyffes ac i dderbyn y Sacrament Sanctaidd.[55] Cofnododd Vasari hefyd bod y brenin wedi dal pen Leonardo yn ei freichiau wrth iddo farw, er y gall y stori hon fod yn chwedl yn hytrach na ffaith. Yn unol â'i ewyllys, roedd chwe deg o gardotwyr yn cario meinciau yn dilyn llwch Leonardo.[56] Melzi oedd y prif etifedd ac ysgutor, yn derbyn, yn ogystal ag arian, y paentiadau, yr offer, llyfrgell ac eiddo personol Leonardo. Derbyniodd Salaì, disgybl a chydymaith Leonardo, a'i was Baptista de Vilanis, hanner gwinllannoedd Leonardo.[36] Cafodd ei frodyr dir, a chafodd ei wraig glogyn â leinin ffwr. Ar 12 Awst 1519, claddwyd gweddillion Leonardo yn Eglwys Golegol Sant Florentin yn y Château d'Amboise.[57]

Y Gwyddonydd a'r dyfeisydd

golygu

Anatomi

golygu
 
Sgetsis yn dyddio nôl i 1510 gan yr arlunydd a'r dyfeisydd Leonardo da Vinci.

Dechreuodd ei brentisiaeth ffurfiol mewn anatomi wrth draed Andrea del Verrocchio, ei athro a fynnodd fod pob un o'i ddisgyblion yn astudio anatomi cyn mynd ati i ddysgu arlunio. Daeth da Vinci'n feistr ar anatomi gweledol gan ymarfer y cyhyrau, y tendonau a ffurfiau eraill y corff.

Oherwydd ei lwyddiant fel arlunydd, cafodd yr hawl i weithio ar gyrff marw yn Ysbyty Santa Maria Nuova yn Florence, Milan a Rhufain, gan agor y cyrff i weld sut roedd y cyhyrau ac organau mewnol yn gorwedd ac yn gweithio. Gweithiodd gyda meddyg (Marcantonio della Torre) rhwng 1510 a 1511 gan gydlunio papur ar anatomi a oedd yn cynnwys dros 200 o'i luniau. Fe'i cyhoeddwyd yn 1680 (161 blwyddyn wedi'i farwolaeth).

Y Dyfeisydd

golygu
 
Cynllun o beiriant hedfan, (c. 1488) Institut de France, Paris

Yn ystod ei oes, cafodd Leonardo ei barchu'n fawr fel peiriannydd galluog iawn. Mewn llythyr at Ludovico il Moro honodd y gallai greu pob math o beiriannau i ymosod ac i amddiffyn tref. Pan ddihangodd i Fenis yn 1499 cafodd waith fel peiriannydd i gynllunio amddiffynfeydd i'r ddinas, rhag ymosodiadau. Mae ei bapurau'n orlawn o bob math o ddyfeiadau a oedd o flaen eu hamser ac sy'n cynnwys offerynnau cerdd newydd, y pwmp hydrolig, cannon a weithiau gyda stem a'r hofrenydd.

Ei waith enwocaf

golygu
  •  
    Y Mona Lisa
    (La Gioconda), 1503–5/1507
  •  
    Y Dyn Vitruve, tua 1490
  •  
    Y Swper Olaf, 1498

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 Kemp 2003.
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 Heydenreich 2020.
  3. ↑ Zöllner 2019.
  4. ↑ Kaplan, Erez (1996). "Roberto Guatelli's Controversial Replica of Leonardo da Vinci's Adding Machine". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 May 2011. Cyrchwyd 19 August 2013.
  5. ↑ Kaplan, E. (Apr 1997). "Anecdotes". IEEE Annals of the History of Computing 19 (2): 62–69. doi:10.1109/MAHC.1997.586074. ISSN 1058-6180. https://ieeexplore.ieee.org/document/586074.
  6. ↑ Capra 2007.
  7. ↑ Brown 1998, t. 7.
  8. ↑ Kemp 2006, t. 1.
  9. ↑ 9.0 9.1 Brown 1998, t. 5.
  10. ↑ Nicholl 2005, t. 17.
  11. ↑ Bambach 2019.
  12. ↑ 12.0 12.1 Marani 2003, t. 13.
  13. ↑ Bambach 2019, t. 16.
  14. ↑ 14.0 14.1 14.2 Bambach 2019, t. 24.
  15. ↑ Nicholl 2005, t. 18.
  16. ↑ Kemp & Pallanti 2017, t. 6.
  17. ↑ Kemp & Pallanti 2017, t. 65.
  18. ↑ 18.0 18.1 Kemp & Pallanti 2017.
  19. ↑ Brown 1998, tt. 1, 5.
  20. ↑ Marani 2003.
  21. ↑ 21.0 21.1 21.2 21.3 21.4 Brown 1998.
  22. ↑ Nicholl 2005.
  23. ↑ 23.0 23.1 23.2 23.3 Rosci 1977.
  24. ↑ 24.00 24.01 24.02 24.03 24.04 24.05 24.06 24.07 24.08 24.09 Wallace 1972.
  25. ↑ Bacci, Mina (1978) [1963]. The Great Artists: Da Vinci. New York: Funk & Wagnalls.
  26. ↑ 26.0 26.1 26.2 26.3 26.4 Bortolon 1967.
  27. ↑ 27.0 27.1 27.2 27.3 27.4 Arasse 1998.
  28. ↑ Martindale 1972.
  29. ↑ Piero della Francesca, On Perspective for Painting (De Prospectiva Pingendi)
  30. ↑ Hartt 1970.
  31. ↑ Rachum, Ilan (1979). The Renaissance, an Illustrated Encyclopedia.
  32. ↑ 32.0 32.1 Ottino della Chiesa 1985, t. 83.
  33. ↑ Vasari 1991, t. 287
  34. ↑ Ottino della Chiesa 1985, t. 88.
  35. ↑ Polidoro, Massimo (2019). "The Mind of Leonardo da Vinci, Part 1". Skeptical Inquirer (Center for Inquiry) 43 (2): 30–31.
  36. ↑ 36.0 36.1 Kemp 2011.
  37. ↑ de (Franz-Joachim Verspohl), Michelangelo Buonarroti und Leonardo Da Vinci: Republikanischer Alltag und Künstlerkonkurrenz in Florenz zwischen 1501 und 1505 (Wallstein Verlag, 2007), p. 151.
  38. ↑ Wallace 1972, t. 65.
  39. ↑ 39.0 39.1 Ottino della Chiesa 1985, t. 85.
  40. ↑ Ottino della Chiesa 1985, t. 86.
  41. ↑ Wallace 1972, tt. 149–150.
  42. ↑ 42.0 42.1 Ottino della Chiesa 1985.
  43. ↑ Ohlig, Christoph P. J., gol. (2005). Integrated Land and Water Resources Management in History. Books on Demand. t. 33. ISBN 978-3-8334-2463-2.
  44. ↑ Wasserman 1975.
  45. ↑ Georges Goyau, François I, Transcribed by Gerald Rossi.
  46. ↑ Miranda, Salvador (1998–2007). "The Cardinals of the Holy Roman Church: Antoine du Prat". Cyrchwyd 4 October 2007.
  47. ↑ Brown, Mark (1 May 2019). "Newly identified sketch of Leonardo da Vinci to go on display in London". The Guardian. Cyrchwyd 2 May 2019.
  48. ↑ Strickland, Ashley (4 May 2019). "What caused Leonardo da Vinci's hand impairment?". CNN. Cyrchwyd 4 May 2019.
  49. ↑ 49.0 49.1 Lorenzi, Rossella (10 May 2016). "Did a Stroke Kill Leonardo da Vinci?". Seeker. Cyrchwyd 5 May 2019.
  50. ↑ Saplakoglu, Yasemin (4 May 2019). "A Portrait of Leonardo da Vinci May Reveal Why He Never Finished the Mona Lisa". Live Science. Cyrchwyd 5 May 2019.
  51. ↑ 51.0 51.1 Bodkin, Henry (4 May 2019). "Leonardo da Vinci never finished the Mona Lisa because he injured his arm while fainting, experts say". The Telegraph. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 10 January 2022. Cyrchwyd 6 May 2019.
  52. ↑ Charlier, Philippe; Deo, Saudamini.
  53. ↑ Ian Chilvers (2003). The Concise Oxford Dictionary of Art and Artists. Oxford, England: Oxford University Press. t. 354. ISBN 978-0-19-953294-0.
  54. ↑ Antonina Vallentin, Leonardo da Vinci: The Tragic Pursuit of Perfection, (New York: The Viking Press, 1938), 533
  55. ↑ Vasari 1991
  56. ↑ Williamson 1974.
  57. ↑ Florentine editorial staff (2 May 2019). "Hair believed to have belonged to Leonardo on display in Vinci". The Florentine. Cyrchwyd 4 May 2019.

Ffynonellau

golygu

Llyfrau

golygu

Erthyglau academaidd

golygu

Darllen pellach

golygu

Gweler Kemp (2003) and Bambach (2019, pp. 442–579) am lyfryddiaeth helaeth

Dolenni allanol

golygu
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Leonardo_da_Vinci&oldid=13343279"
  NODES
chat 1
Idea 1
idea 1
INTERN 2
Note 1