System rhifolion Rhufeinig
System o ysgrifennu rhifau gan ddefnyddio llythrennau'r wyddor Ladin yw system rhifolion Rhufeinig.
Tarddodd y system yn Rhufain hynafol ac a pharhaodd fel y ffordd arferol o ysgrifennu rhifau ledled Ewrop ymhell i'r Oesoedd Canol Diweddar. Parhawyd i ddefnyddio rhifolion Rhufeinig ymhell ar ôl dirywiad yr Ymerodraeth Rufeinig. O'r 14g ymlaen, dechreuwyd eu disodli yn y mwyafrif o gyd-destunau gan rhifolion Arabaidd, sy'n fwy cyfleus. Fodd bynnag, graddol oedd y broses hon, ac mae rhifolion Rhufeinig yn dal i gael eu defnyddio mewn rhai cyd-destunau penodol hyd heddiw.
Cynrychiolir niferoedd yn y system gan gyfuniadau o lythrennau o'r wyddor Ladin. Mae defnydd modern yn cyflogi saith symbol, pob un â gwerth cyfanrif sefydlog:
Symbol I V X L C D M Gwerth 1 5 10 50 100 500 1,000
Darllenir rhifolion Rhufeinig o'r chwith i'r dde. Os dilynir symbol gan symbol arall sydd â'r un gwerth, neu os yw'n cael ei ddilyn gan symbol â gwerth is, yna mae'n cael ei ychwanegu at y cyfanswm; e.e.
- III = 1 + 1 + 1 = 3
- VI = 5 + 1 = 6
- LXXXII = 50 + 10 + 10 + 1 + 1 = 82
- CCI = 100 + 100 + 1 = 201
- MMXV = 1,000 + 1,000 + 10 + 5 = 2015
Fodd bynnag, os dilynir symbol gyda symbol â gwerth uwch, yna caiff ei dynnu o'r cyfanswm; e.e.
- IV = -1 + 5 = 4
- IX = -1 + 10 = 9
- XXIX = 10 + 10 - 1 + 10 = 29
- XIV = 10 - 1 + 5 = 14
- CXLVII = 100 - 10 + 50 + 5 + 1 + 1 = 147
Hynny yw, os yw I yn mynd o flaen V neu X, neu os yw X yn mynd o flaen L neu C, neu os yw C yn mynd o flaen D neu M, yna mae'r symbol gwerth is yn cael ei dynnu o'r cyfanswm. Dyma'r unig dynnu "swyddogol" sy'n digwydd. Felly, ni chaniateir tynnu I o L, C, D neu M. (Dylid ysgrifennu 49 fel XLIX ac nid fel IL; dylid ysgrifennu 99 fel XCIX ac nid fel IC; dylid ysgrifennu 1999 fel MCMXCIX ac nid fel MIM.) Fodd bynnag, dros 2,000 o flynyddoedd o ddefnydd, darganfyddir eithriadau i'r system o bryd i'w gilydd.
Y niferoedd o 1 i 99 fel rhifolion Rhufeinig
golygu| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| I | II | III | IV | V | VI | VII | VIII | IX | |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| X | XI | XII | XIII | XIV | XV | XVI | XVII | XVIII | XIX |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| XX | XXI | XXII | XXIII | XXIV | XXV | XXVI | XXVII | XXVIII | XXIX |
| 30 | 31 | 32 | 33 | 34 | 35 | 36 | 37 | 38 | 39 |
| XXX | XXXI | XXXII | XXXIII | XXXIV | XXXV | XXXVI | XXXVII | XXXVIII | XXXIX |
| 40 | 41 | 42 | 43 | 44 | 45 | 46 | 47 | 48 | 49 |
| XL | XLI | XLII | XLIII | XLIV | XLV | XLVI | XLVII | XLVIII | XLIX |
| 50 | 51 | 52 | 53 | 54 | 55 | 56 | 57 | 58 | 59 |
| L | LI | LII | LIII | LIV | LV | LVI | LVII | LVIII | LIX |
| 60 | 61 | 62 | 63 | 64 | 65 | 66 | 67 | 68 | 69 |
| LX | LXI | LXII | LXIII | LXIV | LXV | LXVI | LXVII | LXVIII | LXIX |
| 70 | 71 | 72 | 73 | 74 | 75 | 76 | 77 | 78 | 79 |
| LXX | LXXI | LXXII | LXXIII | LXXIV | LXXV | LXXVI | LXXVII | LXXVIII | LXXIX |
| 80 | 81 | 82 | 83 | 84 | 85 | 86 | 87 | 88 | 89 |
| LXXX | LXXXI | LXXXII | LXXXIII | LXXXIV | LXXXV | LXXXVI | LXXXVII | LXXVIII | LXXIX |
| 90 | 91 | 92 | 93 | 94 | 95 | 96 | 97 | 98 | 99 |
| XC | XCI | XCII | XCIII | XCIV | XCV | XCVI | XCVII | XCVIII | XCIX |