Coğrafyay Asya

Erdê qıtay Asya nêmkurey zımey dero. Tena verocê dewleta İndonezya u Timurê Rocvetışi nêmkurey veroci dero. Qıtay Asya, qıtay de tewr herayo dınya de. Erdê cı 45,000,000 km2yo u nıfusê cı 3 milyari ra nezdiyo. Goreyê nufusê cı, qıta Asya qıtaya de tewr gırda dınya de. Dewletê Çini u Hindıstani na qıta derê u tena nıfusê eno dewletan 2 milyari zafêr keno. Gırdiya qıtaya Asya, gırdiya yewbiyayışê qıtayê Amerikay Zımey u Amerikay Veroci ra gırdêro. Noxtey dınyao tewr berzi Everest qıtay Asya dero u berziya cı 8868 metreyo. Noxtey dınyao tewr nızmi Deryao Merde qıta Asya dero u nızmiya cı -400 metreyo. Erdê qıta Asya zaf mıxtelifo. Zımey qıtay Asya de koyi çıniyê u berz niyo. Zımey Asya de zaf deşti estê u nê deşti hem zaf herayê u hem zi zaf mexsuldarê. Verocê qıtaya Asya de tena nêmadey Hindıstani de deşti estê. Asyay Rocvetışi de qısmê rocvetışê Çini de zi deşti estê. Asyay Rocawani de tena deşta Mezepotamya esta. Miyanê qıtaya Asya de, rocvetışê qıtay Asya de, xıdudê Pakıstan u Hindıstani de u nêmadeyê Erebıstani de çoli estê. Plato Tibeti, Plato İrani u Anadoliye mıntıqeyê de tewr berzê qıtaya Asya de. İklımê qıta Asya her ca de mıxtelifo. İklım zıme de serdo, veroc u miyan de germo, rocvetış u veroc-rocvetış de İklımo Musoni tesır keno. Erdê zerrêkê qıtay Asya rê İklımo Erdın tesır keno. Rocawanê qıtaya Asya de İklımo Deryayê Miyanêni tesır keno.

Coğrafya qıta Asya

Cayê Asya

Cayê Asya rocvetışê qıta Ewropa, zımey-rocvetışê qıta Afrika, zımey Okyanuso Hindi u qıtay Okyanusya, verocê kutıbê zımey u rocawanê Okyanuso Gırd dero.

İklımê Asya

İklım zaf mıxtelifo qıta Asya do. Sebebê cı zi gırdiya qıta Asyaya. Her cayê qıta Asya rê mıxtelif iklımi tesır keno. Mısal, verocê qıta Asya de germiya 50 derecey ra zafêr beno ema eyni mevsım de zımeyê qıta Asya de germiya heta -50 derecey kemiyayeno. Leteyê verocê qıtaya Asya de (zey İndonezya, Hindıstan, Timurê Rocvetışi u bini) germiya her mevsım berzo u 30 derecey ra kemi qet nêbeno.

Asyay Rocvetışi, Asyay Veroci u Asyay Verocê Rocvetışi de İklımo Musoni hukım keno. Nê mıntıqey de 6 aşmi vartışê varıti beno u 6 aşmi vartış nêbeno. Yêni, na mıntıqey de amnan, zımıstan, payız u wesar çıniyo. Tena dı sezoni estê u namê inan Sezonê Vartışıni u Sezonê Bivartışıni'yo. Sezonê Vartışıni de varıt zaf varıno u tayê felaqetê yeno meydan u zaf kesi merinê. Sezonê Bivartışıni de varıt qet varıno u veyşaniye u teyşaniye yeno meydan.

Zımey qıtay Asya de İklımo Serdıni u İklımê Tundray hukım keno. Eno leteyê Asya her mevsım serd beno. Mıntıqeyê ke tede nê iklımi hukım kenê, dare u vaşi nêcıwiyenê. Zımıstani de hewa beno zaf serd u bivarıtıni. Yêni, hewa serd beno ema varıt ya zi vewr nêbeno. No sebeb ra nebat nêcıwiyeno no herey de. Tena tayê nêbati ke no iklım rê adapte biyê, ê cıwiyê. Here her mevsım de cemedın beno u hewa zaf hewrıni beno u akerd nêbeno. No sebeb ra, inca de zaf merdımi nêcıwiyenê. Tena Eskimoy cıwiyenê ki ê zi no iklım rê adapte biyê.

Asya Miyanêne, Rocvetışê Miyani u rocawanê Asyay Veroci de iklımo erdın hukım keno. Mıntıqeyê ke tede iklımo erdın hukım keno, zımıstani zaf serd beno ,vewr zaf varıno. Amnani de hewa zaf germ beno u vartış zaf nêbeno. Payız u wesar de hewa nerm beno u vartışo varıti beno. Hereyê ke tede no iklım hukım keno, amnani de hewa heta 40 - 50 derecey berziyayeno, xetta riyê berziya germiya ra kesi zi merinê. Zımıstani de, germiya heway zaf kemiyayena (heta -30 derecey) u vewr varıno. Wesar de heway hêdi hêdi beno germ u varıt varıno. Payız de, hewa hêdi hêdi beno serd u no sezon de zi varıt varıno.

Miyanê qıtaya Asya, Moğolıstan u Çin, xıdudê Pakıstan - Hindıstan,Nêmadeyê Erebıstan, verocê Suriya, rocawanê Iraq u Nêmadeyo Sinay de çolê germıni estê. Hereyê ke tede İklımo Tundray tesır keno de zi çolê serdıni estê qıtaya Asya de.

İklımê ke qıtaya Asya de hukım kenê

• İklımo Cêr-Kutıbi : (Leteyê qıtaya Asyaya tewr zımeyi, dormeyê kutıbê Zımey)
• İklımo zaf serd : (Sibirya, qısmê zerrêkê Asyay u koyê berzi)
• İklımo serd (Rusya, zımey-rocvetışê Moğolıstan, u zımeyê Çini)
• İklımê germ (zımeyê Hindıstani u rocvetışê Pakıstani u verocê Efğanıstan)
• İklımo Deryayê Miyanêne (leteyê qıtaya Asyay ke dormeyê Deryayê Miyanêne derê , zey Tırkiya, Suriya, Lubnan, İsrail , Ğeza u İran)
• İklımê Nim-biawıni (Asyaya Miyanêne, Tırkiya, İran, Efğanıstan u Kofkas)
• İklımê Çoli u biawıni (Nêmadeyê Erebıstano, Asyaya Miyanêne, rocawanê Çini, verocê Pakıstani u verocê İrani)
• İklımo Ekvatoral (verocê Hindıstani, nemadeyê Hindi - Çini, İndonezya, Malêzya, Bruney, Taylanda, Filıpin, Bengladeş)
• İklımo Tropikal (adeyê Asyaya Veroc-Rocvetışi, Çin, Hindıstan u Hindi - Çin)

Erdê Asya

Erdê Asyaya zaf gırdo u zaf mıxtelifo. Erdê Asya de koy , roy , plati , goli , çoli, deşti estê.

Koy

Qıtaya Asya zaf berzo u qıtaya de tewr berzo dınya de. Noxtey dınyao tewr berzi Everest , na qıta dera. Zımeyê qıtaya Asya de ko çinıyo u na mıntıqa berz niya. Veroc, rocvetış u miyanê Asyay zi berz niyo. Platê Tibeti zaf berzo. Polo rocvetış ra rocawan rê verocê Çini, Moğolıstan, Tibet, Nepal, Qırğızıstan, Tacikıstan, zımeyê Pakıstani , Efğanıstan, İran, zımeyê Iraqi, Ermenıstan, Gurcıstan u Tırkiya zaf koyınê. Miyanê qıtaya Asya zaf koyıno. Cayê Asyaya de zaf koyi çıniyo u koyın niyo. Tewr zımey de Koyê Urali esto u no koy xıdudê Asya u Ewropayo. Miyanê qıtaya Asya de Koyê Himalayay esto nu no koy xıdudê Çin u Hindıstano. Noxtey dınyao tewr berzi Everest, Koyê Himalayay dero. Platê Tibeti zi miyanê Asya dero u no plato zi zaf koyıno. Deha rocawan de , zımeyê Pakıstani de, Efğanıstan u Tacıkistan de zaf koyi estê. Pakıstanê Zımey, Efğanıstan u Tacıkistan de Koyê Hindikuşi esto, erdê Qırğızıstani de zi Koyê Tienşani esto. Asyaya Rocawani de erdê İrani, Tırkiya u Qefqasya zaf koyıno. Koyê Zağrosi xıdudê İran u Iraqiyo u zaf berzo. İran de u Tırkiya de zaf koyi estê u hem Tırkiya hem zi İran zaf berzê u koyınê.

Roy

Yew xerita aidê Royo Zerd

Terefê royan ra, qıta Asya xeylê zengıno. Rocvetışê qıta Asya de zaf derg roy estê. Mısal, Royê Zerd yewo nê royan rayo. Royê Zerd royo de tewr dergo qıta Asya de u sıfte beno Platê Tibeti ra u şıno heta Okyanuso Gırd. Royê Yangtze, Royê Jailing, Royê Hongshui, Royo Sur, Luan, Han, Amur, Lancang, Brahaputra u Nu tayê royê ke rocvetışê qıta Asya derê rayê. Rocvetışê qıtaya Asya, terefê royan ra zaf zengıno. Asyaya Zımey de zi zaf roy estê. İklımo ke zımeyê Asya rê tesır keno, semedo royan xeylê munasıbo u no iklım sebebê zafbiyayışo royano. zımeyê qıta Asya terefê royan ra, mıntıqeyê de tewr zengıno qıta Asya de. Amorê royanê zımeyê Asya belli niyo. Tayê royanê zımeyê Asya ; Yenisey, Peçora, Ural, Taz, İrtish, Ashaghi, Tashli Tunguska, Anagra, Olenek, Obi, Lena, Yana, Vilvuy, Aldan, İndigirka, Kolima u Omolono. Mıntıqaya Asyaya bini Asyaya Miyanêne, terefê royan ra zengın niya. Asyaya Miyanêne de tena royê Hilmend, Amu Derya u Siri Derya estê. Asyaya Veroci terefê royan ra zengıno. Nêmadeyê Hindıstani de zaf roy estê. Polo raşt ra çewt namê tayê royanê Asyaya Veroci ; Brahmaputra, Ganj, Chambal, Yamuna, Godavari, Sutley u Royo İndusiyo. Mıntıqa veroc-rocvetışê Asya de royê Chindwin, İrawadi, Ayeyarwady, Salvin, Ping, Nan, Yom, Mekong, Mekong estê u adeyê Kalimentan de Royê Barami estê. rocawanê qıta Asya, terefê royan ra zey zımeyê Asya ya zi rocvetışê Asya zengın niyo. Mıntıqa rocawanê qıta Asya de tena dı royê gırdi estê u namê inan Royê Fırati u Royê Dicleyo. Be mena kılmi, mıntıqeyê zıme, veroc u rocvetışê Asya polo royan ra, zaf zengıno ema mıntıqeyê rocawan u miyanê Asya polo royan ra zengın niyo.

Plati

Qıta Asya de zaf mıxtelif gırdiya de plati estê u berziya no platan zafo. Namê tayê platanê qıta Asya ;

• Platoê Sibiryao Miyanên (Rusya)
• Platoê Sibiryao Rocvetış (Rusya)
• Platoê Tibeti (Çin, Nepal u Bhutan)
• Platoê İrani ( Efğanıstan, İran, rocvetışê Tırkiya)
• Platoê Dekani (Hindıstan)

Goli

Qıta Asya de zaf gırd goli çıniyo. Cayê Deryayê Xezeri qıta Asya dera u Deryayê Xezeri golo de tewr herayo , Golê Begqali golo de tewr xoriyo dınya de. Tayê golê qıta Asyay ;

• Deryayê Xezeri
• Golê Arali
• Golê Belqaşi
• Golê Beyqali
• Golê Urmiyey
• Golê Wani

Çoli

Qıta Asya de hem çolê serdi u hem zi çolê germi estê. Çolê Gobi çolo de tewr gırdo qıta Asya de. Çolê Gobi ra dıme Çolê Taqlemekani yeno. Cayê Çolê Taqlemekani Asyay Miyanêne dero. Eyni zeman de Çolê Qerêqumi zi Asyay Miyanêne dero. Rocawanê qıta Asya de nêmadeyê Erebıstani de zaf çoli estê. Ed-Deh çolo de tewr dergo Asyaya Rocawani de. Ed-Deh ra dıma Çolê Suriya yeno. Cayê Çolê Suriyay Suriya, Urdun,İsrail, rocawanê Iraqi u zımeyê Erebıstanê Seudi dero. verocê qıta Asya de zi xıdudê Hindıstani u Pakıstani de Çolo Hindi esto.

Deşti

Qıta Asya terefê deştan ra zaf zengıno. Zımeyê qıta Asya de zaf derg deşti estê u nê deşti zaf mexsuldarê. Zıme ra xeric, rocvetışê qıta Asya de ( terefê Çini de) zaf deşti estê u nê deşti de zireatê rızi beno. Veroc de nêmadeyê Hindıstani de tayn deşti estê. Rocawanê qıta Asya de, Deştê Mezopotamya esto.

Deryay

Hiri hetê qıta Asya de zaf gırd deryay estê.

• Zımey Asya de;

Deryao Erd, Deryayê Laptyev, Deryay Sibiryao Rocvetış u Deryay Beringi estê.

• Rocvetışê Asya de;

Deryay Ohotski, Deryayê Japoni, Deryayê Rocvetışi, Deryayê Zerd, Deryayê Rocvetışê Çini u Deryayê Verocê Çini estê.

• Verocê Asya de;

Deryayê Erebi u Okyanuso Hind estê.

• Rocawanê Asya de ;

Deryao Miyanêne esto.

Adey u Nêmadey

Qıta Asya de zaf adey u nêmadey estê. Amorê adeyê ke qıta Asya derê belli niyo. Tena dewletê İndonezya de 17,000 ra zafêr adey estê. İndonezya, Malêzya, Filıpin, Japonya u adeyê Asyaya Rocvetışio bini de, amorê adeyan pêro-piya 25,000 ra zafêro. Filıpin,İndonezya, Japonya, Taywan,Timurê Rocvetışi, Sri Lanka, Behreyn u Qıbrıs dewletê de adeyınê qıta Asya de. Zımeyê qıta Asya de tayê adey estê u no adey aidê Rusyayo. Qıta Asya de pêro-piya 8 (heyşt) gırd nêmadey estê. Namê inan ;

• Nêmadeyê Hindıstani (Hindıstan)
• Nêmadeyê Erebıstani (Erebıstano Seudi, Yemen, Umani, Qeter u Emiranê Erebio Yewbiyayey)
• Nêmadeyê Hindoçini (Myanmar, Taylanda, Laos, Kamboçya, Vietnam, Malêzya u Singapur)
• Nêmadeyê Anadoliya (Tırkiya)
• 'Nêmadeyo Kamçetka (Rusya)
• Nêmadeyê Yamal (Rusya)
• Nêmadeyo Korya (Koryaya Şımali u Koryaya Cenubi)
• Nêmadeyê Melaka (Malêzya u Singapur)

Weziyetê Malêzya, yew parê Malêzyay adeyo ema gıreyê ho esto ebe qıta Asya. No sebeb ra Malêzya dewleto de nêmadeyıno u hem zi dewleto de adeyıno.

Tebiet

Yew filê Asya

Qıta Asya hem hetê heywanan ra u hem zi hetê nebatan ra , wayirê zaf ganiyano. Qıta Asya de hem heywanê wexşiy u hem zi heywanê anbari cıwiyenê. Hiri polo qıta Asyay deryayan u okyanusan ra yeno meydan u eyni zeman de qıta Asya de zaf gırd goli estê. No sebeb ra hem dormeyê qıta Asya de hem zi golê Asya de her tip ra masi (hem gırd u hem zi qıtek zey; Masêkutik u Pirana) cıwiyenê. Polo bini ra qıta Asya de hewyanê erdıni zi zaf cıwiyenê. Şêr, Fil, Pars, Pısıng, Bız, Mey, Ga, Monga, Camus, Bizono Ewrasya, Xoz, Ğezal, Deve, Estor, Lü, Elk, Varg, Mes, Mar, qıta Asya her wayirê çeşıdê heywanano.

Terefê dareyan u vaşan ra tayn parçeyê qıta Asya zaf zengıno, tayê parçeyê qıta Asya zengın niyo. Zımeyê qıta Asya terefê dareyan ra, zaf zengıno u dergiya dareyan zafo na mıntıqa de. Veroc u Rocvetışê qıta Asya zi terefê dareyan ra zengıno u dergiya dareyan zaf niya. Adeyê Rocvetışo Dûri terefê nebatan ra zaf zengıno. Amorê çeşıdê nebatan belli niyo. Rocvetışê İndonezya terefê nebatan, dınya de tewr zengıno. Asyay Rocvetışi , Asyay Veroci u Asyay Zımey, terefê nebatan ra zengıno. Asya Miyanêne u Rocvetışê Miyani terefê nebatan ra zey parçeyê qıta Asyao bini zengın niyo. Sebebê cı gırdiya çolano. Asyay Rocawani de tena mıntıqa Qefqasya terefê nebatan ra zengıno.