Felsefe

Felsefe (Yunankiyo Khan u Newe de φιλοσοφία, philosophía, yew be yew ke çarna a "kamıline ra hezkerdene, zanayışi sinaene") zey ê hergı ilmê bini qısm u warey xoyê çi u qısa de sinorê xo çıniyo. Kê şenê ke nia cımusnê: merdum keno ke fıkr-kerdene be xo raya kritik-rasyonele de çım ra bıviyarno, kontrol kero; refleksyonê do metodiko ke hetê zerreki (mıhtewa) ra balê xo dano ra cı ke dınya u est-biyayışo insani temamiye ra terif kero. Her gama ke terımê "felsefey" tede terif bo ya ki warey (mıntıqa) felsefey ro sinor roniyo, xora qısa (weqatê) felsefey be xoya.

Delğey rocawaniê (ğerbiê) felsefi seserra 6. İsay ra Raver (İ.R.) ke sıfte kerd, tarixê ro u heşê Ewropa kert eşt cı. Ê efsaney (mit) ke fıkr u idey xoyê dınya irrasyonal (raya eqıli ra düri) bi, ververê ney ro felsefe u matematiko antik de fıkr-kerden u sere-dacnaena merdumaniya ke meylê xo sistematik u ilmi bi, biye têra. Babet-babet metod u disiplinê dınya ser netice-vetene u ê ilman, seserran ro düş ra ya ki yanbegi felsefe ra bırriyay a.

Merdum şeno ninan aidê wareyanê felsefeyê zerrey rê bımaro: mentıq (ilmê raşt têdıma fıkr-kerdene), etik/exlaq (ilmê xuy u heysiyetanê raştan) u metafizik (ilmê sebebanê biyaenê verênan u ê raştiye/heqiqati); disiplinê temelê bini ki teoriya şınasnayış u ilmiê, êyê ke imkananê xo-dest-vıstena melumat u diyayışê newey de umumen ya ki xısusen qeydeyanê melumato newe resaen u diyayışê tek tek ilmi de lebetiyenê. Felsefey ro u haydariye de, antropologiya felsefiye de ena taw ra be sıxletiye pers u meselanê interdisiplineranê rocaneyan sero nanê werê.

Cıkewtış

Meseley estê ke pê phetiyê(yardımê) ilmanê ke zaniyenê, nênê hal-kerdene. Vacime ke, persê nianêni zey, çı “hewl”o, çı “xırab”o; mena “heqiye-neheqiye” çıka, Heq/Homa esto, çıniyo; roê merdumi mıreno ya ki nê; ya ki “mena weşiye/cıwiyayışi çıka”. Sınıfê dê persano bin ki nêşeno qısa (objey) ilman bo. Biyologiye dınya cındeyan sero tehqiqat vırazena, labelê nêşena qerar cı do, biyayışê ferdê cındey (weşi) çık u senên bo; organizmê ke cıwiyenê, şenê bıkışiyê ya nê, ya ki key; ya ki nêşena bırre bıbırrno, weşiya merdumi de senê heq u wezifey estê. Be yardımê fizik u matematiki ra qanunê yabani (tebieti) tesbit benê, feqet persê zey ‘yaban thaba gorey qanunê yabani hereket keno?’, qet ilmê beşar nêkeno cıwab cı do. İlmê hıquqi kewenê ra dıme, tehqiq u tesbit kenê ke key çiyê şıkiyeno ra qanunan: labelê ê kıtabê dê qanuni zerre de hetê arzêt u dilegi ra çı tey bıbo, mebo; ena hedê xo ra vêrena. Axıri meselê henêni estê ke gınenê ra sinorê fıkri, zey persê nianêni: eke na deqa de, raştiya ke ferd hao vêneno; esta, çıniya? Persanê henênan de modelê terifê ilman têde iflas kenê. Persê henêni ê felsefeyê.

Fıkr u ide u resmo ke merduman xo u dınya sero vıraşti bi, nia filozofê Yunani Platoni ki nae ra 2000 serre raver cı ra şık kerdo. Eserê xoyo namdar parabelê eşkefti de ano ra zıwan ke merdumo sıra ra heta caê şeno xo u heşyarê dormey xo bo u bışınasno. Eno kes be merdumanê zey xo ra pia eşkeftê de têhet de ronışteyo, pêro dest u pay gırêdae, heni ke tenya şenê matê dêsê eşkefti bê, êyê qaytê cı kenê. Adırê roşti dano, oyo ke peyê ê insanan ra qısmê dê eşkeftio düri thalde de veşeno. Mabênê insanan u adıri de –anci peyê inan de- dêsê esto ke peyê cı de tore tore çi-miy yenê berden u lewnaene, êyê ke thaldey dêsi ra asenê u insanê ke matê dêsê eşkeftiê verêniya xo biyê zey siya lewiyaoğe asenê. Ğırre-ğırr u tınge-tınga thaldey dêsê pey, êyê ke matê dêsê verê xoyê, nae sero gani verê çımanê inan rê zey qılateyanê siye bıasê. Dınya meluma “raşt”a ke roşnaiya tici de teberê eşkefti dera, pê nê senaryoy Platon ma rê ferqê cı mocneno u pê ostaine fineno ra ser, salıx dano ke filozofi çıra raştiye ra, yanê nezdibiyaena heqiqatê heşyarê cı biyaena insani ra şık u guman kenê.

Felsefe gıneno pers u qısan sero, êyê ke weşiya rocaniye de gama verêne de zaf tebi asenê: “Tı gani mekışê”, “Demokrasiye şıklanê idarey dewlete ra tewr rında xoya”, “Heqiqet, eke merdum çım ra şeno raviyarno, dıma ke raşt bıveciyo, oyo”, “Dınya , awa ke kainat ra asena, awa” ya ki “Fıkri sebestê”. Gama ke fıkrê nia sabıtê eminê ke heta nıka bêşık qebul biyê, eke şık u guman keweno kar, a saete felsefe yeno zaene. Yew keso ke cı rê qet çiyê bêşık niyo, raya felsefey nêvênenê. Şaş u waş cıkewtene, zey domanê qıci şaş-kerdene, dınya ra ya ki xo ra zerretengiye antene, nê pêro benê ke sıftey fıkr-kerdena felsefiye bê. Platoni qurdeşanê insanio verên nia formule kerdo: “Şaş-kerdene xuya yew merdumia, oyo ke raşti kamılin u zanıtene ra hez keno, ze ke nae ra ğeyr sıfteyê dê felsefeyo bin çıniyo”

Şagırdê xo Aristotelesi ki tesbit kerdo ke: “Raver qısa şaş-kerdene –hewna zey ewroy ki- insani vıstê halê felsefe-kerdene”

Din u itıqadi, cemaetê diniy u vênayışê dınya persanê tipê felsefi rê babet-babet cıwaban teqdim kenê. Labelê nê itıqadi esas gênê, oyo ke xeylê insanan rê bes niyo. Eke nê persan sero vındenê, nae rê felsefe pheştia xo şaneno eqıl u rasyonal, fıkr-kerdena ke her kes şeno çım ra bıviyarno. Felsefe na het ra zey ilmanê yabani (tebieti) kar keno: dınyawa ke merdum heşyarê cı beno, xeylê wext tede qayt-kerdena cı kewena raye. Delil-ardena (argumentasyon) felsefiya ke vêrena, gereke her keso baqıl ra qet ke nê (mena hirae de) mentıqen areze bo (fehm bo).

Felsefe çıko?

Ewropa de caê ke taê filozofê namdari tewr zêde lebetiyaê.

“Felsefe” nêşeno umumen terif bo, çıra ke, her keso ke felsefe keno, fıkrê xoyo xas çiyan ser resneno ra. Na ri ra çıqasi filozofi estê, hama hama hende cıwabê mumkıni persanê corênan rê estê. Carl Friedrich von Weizsäckeri reyê nia nıqırnao: “Felsefe, o ilmo ke, kes ke be xo mevırazo,nêşeno sero qal bıkero.”

Ver de tehqiqatê (dıme-kewtena) metodan u prensipan u imkanê ravêrdena heme qezencê heşyarê cı biyayışi, yew ki ê dêlilan u teoriyan bıngehê ilmi de aidê wareyanê karê felsefeyê. Çıke sere-dacnaena felsefiye be şık-kerdene ra, berê yew-yew ilmi eşto u pheşti dawa raver-şiyena cı. Felsefe persanê henênan perseno ke ilmanê xasan (heta nıka) nêşao cıwab cı dê; persê ke pê sınebnayışan, mıhasebeyan u tehqiqatê binan be alet u hacetanê heta nıkaênan nêşeno cıwab cı diyo. Hama meseley u problemê henêni şenê ke istıqametê do newe bıdê tehqiqat. Be na qeyde ra persê tehqiqatiê newey ki her lızgey ilmi de yenê na raye ser; axıri felsefe heruna xoya xase ra dot ki iştırakê vıraştena hipotezan keno.

Merhemê felsefeyê bini ki, xo dergê tertib u nızamê zanayışê insaniê sistematiki kenê ke tede qıymet u hıquq u wezifeyanê merdumaneyan ra pia yew fıkr u idey dınya salê bıvıraziyo.

Mena u qeydey felsefe-kerdene

Xeylê kesii iradey xo rê felsefe kenê: seba ke xo u dınyawa ke tederê, rındêri u hewlêri areze bıkerê; himê kerdışê xo, ê fıkr u idey xoyê dınya xırt cı erzê. Kamo ke qif ra felsefe keno, dınya der u dormey xo ra persanê kritikan perseno u xo heni rehet nêdano xapıten u çarnaene. Felsefe potansiyelê xo heni vırazeno ke hal u weziyetê xo qewm de qurde keno; çıra henio, mena cı çıbawa u şıkl dano modelanê alternatifan, yew ki waşten u telebê ilman u dinan keno izafi u nısbi. Hedefê xeylê filozofan, weşiya xoya ke eqıli bıngeh gêna u ae sero be xo qeraran danê cı, ninan rıka fıkrê xo sero ronê, oyo (sapere aude! Latinki ‘bırese kamıline!’ )

Amblemê Kamıline (1635), parçe: "Sapiens Dominabitur Astris". Qısa ke serbset çarnê a: "Kam ke reseno kamılina raşte, oyo/awa bıbo hukımdarê heme estareyan.”

Felsefe-kerdena ke balê xo dao ra faydey ferdi, tede 2 babeti ya ki meyli estê:

Ğeyretê kamılina cırm u cihani resaene, gereke xısusanê pratikê heyati kuline de ray u teminat bıdo eqılê kesi u quwet u qeder cı do, heme çi ke keweno verêniye, wa inan hetê fıkr u eqıli ra rehet bıkero şunıkê. No ğeyret heto bin ra ki bıkero ke biyenan u weqatanê dınya ver de eqılê merdumi pay ra, zıxm u sağlem bımano, heni ke eqılo roşti (entelekt) heqbera her hal u weziyetê heyati de xoser bêro, pê bışo (bıeşko). Kami rê ke şarê xo ra kamıline layıq diye, o/a pê kerdenan u vatenanê xo keweno çım ke wayirê xoserinê da henêno.

Verbe ney de felsefey cıwiyayışi gıraniye dano nae ke, wa kes neticeyanê refleksyonê felsefi bıdaro ro pratikê weşiya xo, inan degiro. Seba ke merdum be qeydeo raşt bıcıwiyo u şıkl bıdo weşiya xoya rocaniye, nae rê şertê veri noyo ke be qeydeyê do xori raşt fıkr kero, sere bıdacno, heta ke musa cı, kewt ra ser ke wa cı ra fıkr-kerdena raşte peyda bo. Tersê ney rê ki seba tesdiqê fıkr-kerdena felsefiye lazımo ke cıwiyayış u weşiya merdumi de no netice eşkera bıaso.

Ê şıklê cıwiyayışi, qeydey xoyê degırewteno ke zaf veciya ver, bılxassa çağo antik de kewt kar; hele ke Stoaciyan u Epikurosçiyan u Künikan de. İdealo ke fıkr-kerdene be kar-ardene ra zey yewbini bê, Künik Diogenesê Sinopi, şıklê cıwiyayışê xo ney ra ibaret bi ke pê qeydeyê do radikal, thamê her çi gırewtene ra xo vıstêne düri; pê ney yew ornago ke xeylê raye ameo zıwan, dao be terefdaran u reqibanê meylê felsefiyê henêni. Yewbiyaena teoriy u pratiki rê felsefey rocvetışi (şerqi) de ki gıraniye dawa cı.

Diogeneso ke tham u keyf u refo dınyewi ra vaz biyo, be nae mena dawa be fıkrê xoyo felsefi, nışanê nae ki dano ke karê felsefey rê rehetiy u canare lazıma (Qısey school, Schule ‘mekteb’ de Yunanki sxolê σχολή ra kewto zıwananê Ewropa, yanê ‘wexto thal/veng, canare’.)

Giyandayışê karê felsefeyo zêde hetê ra ki salıx-daena fıkr-kerden u delil-ardene dero, çıra ke hem cihetê metodiki ra, hem ifadey zıwani ra mızakere u werênayışê disiplinan de, filozofi benê tabiyê teleb u waştenanê gıranan. Ferqê karê felsefey akademiki u ê felsefe-kerdena rocaniye, hetê prensipi ra tenya pers u sualan de niyo, zafêr çarçıwe –genel de universıte- u qeydeyanê xasan dero, qeydeyê ke karê felsefey ver de sinor nanê ro u ney sinor ra finenê düri. Şıkl u qedeyanê delil u qenaet arden u ê neşriyatê ilmi rê, yew ki terminologiya nê qısmi sero ameyê werê. Ê filozofê akademiki kar u gurey xo metodanê cêrênan ra ibareto.

Merdumê tehsilınê felsefi ê binan ra na het ra ferq nêkenê ke zêde wayirê zanıtena faydedarê. Labelê zêdewext, argumanê rındêr u hewlêriê ke mışawereyê do felsefi de qal u mewzuyê dê werênayışio beli sero haê ardê be verêniye, ê tehsilınan dest derê. Ma vacime ke, helma henêne de faydey xo beno, eke yew mesela aktuela ke sero nanê werê, felsefey 2500 serranê peyênan de senê imkanê cıwaban dao cı u enê werênayışan nê teklifan sero heta nıka senê raye gırewta. Kışta nê zaney tarixi de filozofê do tehsilın gani beşar kero, vınderdışê (pozisyon) ke hetê prensipi ra mudefa benê, mabên de ferq rono, neticeyanê cı verde ra bızano, yew ki probleman u alozan bışınasno.

Be kar arden u wezifê felselfeyê bini naê ke,

terım u pers u tez u pozisyonê esasê ke tek tek ilmi anê be kar, inan mewzu bıkero. Ze ke felsefe perseno, terımê “heysiyet”i çıbao, eke no werênayışanê hıquqi ya ki sosyologiye de gureniyeno.
terım u pers u tez u pozisyonê ke nêameyê ra zıwan, inan veco werte, raver bero, êyê ke himê ilmanê binan erzenê cı. Ze ke exlaq perseno: “Heqiy u neheqiye çıka?” u xora bıkewo ra terım u temel u şert u şurtê hıquqi dıme ki.
cıwabê persanê numuneyanê fıkr-kerdene ya ki adetê fıkr-kerdenê wextê veri bıdo, oyo ke heni aseno ke hacet u eserê çağê veri nêşenê cıwabê nê persan bıdê

Metodi

Metodê felsefey, mıxtelıf ğeyret u merhemanê mezgi ra ibaretê. “Ğeyret u merhemê mezgi” yeno mena tedqiqatê meylanê fıkr-kerdene, urf u adetê (tradisyonal) fıkr-kerdene ya ki ê medreseyanê fıkri. Karê felsefey tım fıkr-kerdeno. Fıkr-kerdene yena mena delğey, analiz ya ki sistematize-kerdene. Çımê zerrey, heqiqatê baweriye, yew ki argumanê raya eqıli, nê bıngehê raştiya heyatê merdumê filozofi de çım ra vêrenê ra, kontrol benê.

Nae ra serkewte ki zıhniyetê eqılio felsefi şık u gumanê do metodik de şeno radikal heme çi ra şıbhe bıkero. Felsefe be nae her filozof de eyni şık de sıfır ra sıfte keno. Oyo/awa ke felsefe keno, aidê wezifa xoyo ke her çiyo esas ya ki çiyê ke weşiye de melum qebul benê, inan sero pers u şık bıkero. Merdumê ke cı rê raştiya heyati zor nêkena ke zey persi ya ki mesela bıveciyo ver, ê nê pers u şıkê esasi xam gênê. Wadeo derg ra ke qayt kerd, felsefe wareyanê merkezi de persanê esasanê tımênan perseno ke cıwabê inan zey yewbiniê. Rivatanê vuriyayışê şert u şurtê heyati u ê vênayışanê dınya ra, cıwabanê persanê kesiê bıngehi rê daima formule-kerdenê newey lazımê. Tek-tek ilm ra ferqın, ne felsefe be xo, ne ki filozofi zane u melumat zêdnenê, ya ki wayirê neticeyanê qetiyan u umumen qebulbiyaeyan niyê (“skandalê felsefey”). Êyê cıwabanê tarixiyan danê arê, ninan sero sere dacnenê u ze ke taê ilmanê xasan de merdum raştê cı beno ke çengey cıyê qayt-kerdene dewr u çağ dest de beno teng, filozofi nia şenê nae ra düri vınderê. Na derheq de insan şeno mışawereo felsefe de zey yew demeo ke xo xo de nêxelesiyeno, qayt kero – zey suhbetê da têververe seserran ro.

Ê felsefe-kerdena ewroêna “profesyonele” esasen 2 şıkl ya ki qısmê xo ferq kenê: usılo tarixi u sistematik:

Filozofi eger kenê ke vınderdışan u tezanê fıkrkerdoğanê zey, vacime ke, Platoni, Thomas von Aquini ya ki İmmanuel Kanti reyna vırazê, tepeya mena bıdê ninan, tefsir kerê, o taw tarixi gureyenê. Veten u meylanê felsefiyanê beliyanê mıhiman sero ya ki tarix de werênayışan sero gureyaene ki, tarixê terıman u fıkran dıme kewtene ki zerrey ney dero.

Filozofi eger kenê ke problemê nê problemê rê vınderdışan sero bılebetiyê u inan mıdefa bıkerê; cıwab bıderê persanê zerrey mıxtelıf disiplinan ya ki şertê yew iddiaê veri ya ki persê beliyê verio akerde ya ki nêvaciyae ke analiz kerê; ya ki ğeyret kenê, ê terımê ke persan u tezan u pozisyonanê beliyan de istıfade benê, inan zelal kerê, o taw sistematik gureyenê. “İradey insanio serbest esto?”, nia gereke cıwab ra raver terımê zey “iradey”, “serbestiye” u “insan”i – hetta mena “wayirê cı biyaene” ki- hurdi hurdi hetê mena ra analiz bê.

Şıklê kari ya ki qısmê xoyo tarixi u sistematik nae de esasen pê her hedefê tedqiqatê feslefi, kê şenê yewbini ra abırrnê. Xeylê filozofi hama hem tarixi hem ki sistematik gureyenê. Hurdımêna şıkli ki ena mena de yewbini kenê temam ke hetê ra meqaleyanê nuskaranê filozofanê namdaran de persanê sistmatikanê aktuelan rê fıkrê faydedari estê u heto bin ra ki kê ke sistematik hurdi hurdi sero gureyay, vınderdışê filozofanê klasikan daêna be itına benê zelali. Xerciya nae ra, bıngehê veciyaena persano tarixi rê, u ao nao terım u teklifê halkerdenê ke tedawiyê mesela rê vetê, eger nê ardi xo viri u fehm kerdi, tenya o taw xeylê hal u meselan de persê ewroêni şenê pers bê.

Tarixê vatey u ê ilmi

Vatey „felsefe“y Yunankiyo Kıhan (klasik) ra yeno, kelımanê φίλος (philos > filos) ‘embaz, dost’ u σοφία (sophia > sofia) ‘kamıline, zanetine, hikmete’ ra yeno pêra. Telefuzê cı Zazaki u zıwananê rocakewtena miyanêne de Erebki falsafa فلسفة rao. Yew be yew ke çarna a, “kamıline ra hezkerdene” ya ki rehetêri “zanayışi rê sewda” – çıke mena sophia, tewr sıfte her bera (qabıliyet) ya ki alımine rê vêrdêne, ê senata dest u tekniki rê ki. Fêlê felsefe kerdene gama verêne tarizxano Yunan Herodoti de (484-425 İrR) veciyeno meydan (I,30,2), cao ke zanayış rê veyşaniya merdumê dewletê Atênayıci Solôn (~ 640-559 İrR) ifade keno. Bawer nêbeno ke Hêrakleiti dewrê xo de vatey felsefey gurenao . De dewrê antiki der vatêne ke terımê felsefey raver Pütagorasê Samosi veto meydan. Qıseykerdena Platonist Hêrakleides Pontikosi gore Pütagorasi vato ke, tenya Heq/Homa wahêrê sophiao, insan tek xorê şeno, bal u meylê xo cı do. Etiya de o taw ki sophia ameya mena zanayışo metafüzik. Na mesela Hêrakleidesia ke xorê yanbegi u parçe-parçe wesiqa de arda, tedqiqati çım de be sağlemiye qan nêkena. Hewna Platoni de terımê zey filozof u felsefe-kerdene zey vatena Hêrakleidesi qetiyen veciyenê meydan, hele ke diaolgê Platoni Phaidros (278d) (Fedros) de, cao ke na jüye tesbit bena ke, bal u meylê xo be kamıline (felsefe-kerdene) daene u wahêrina kamıline axıro peyên tek u teyna xercê Heqia/Homaya.

Felsefe, demey xoyê tarixi de nia terif biyo: bal u meylê xo be xeyr u hewline, raştıkên u rındekine (Platon) ya ki be kamıline, heqiqet u irfan dayışo (Hobbes, Locke, Berkeley). Nae gore felsefe keweno ra prensipanê tewr serênan (Aristotelês) dıme u niyetê cı xo dest vıstena zanayışê raştio (Platon). Oyo irfan u şınasnaena heme çi-miyan sero dano pêro, cısmê ke nêasenê (Paracelsus), inan sero ki; o ilmê têde imkan (Wolff) u mutleqio (Fichte, Schelling, Hegel). Oyo heme ilman ano nızam u inan bestneno pê ra (Kant, mach, Wundt), “ilmê heme ilman” terif keno (Fechner). Merkezê cı de analiz u sero gureyayış u qeti tain-kerdena vate u terımana. (Sôkratês, Kant, Herbart). Heto bin ra felsefe, a senata ke merdum pê merg [merdene] museno (Platon), o musayışê qıymetê normatifio (Windelband), bal u meylê xo baqılane be zerreweşiye daeno (Epikur, Shaftesbury) ya ki be fezilet u pêtine (Aristotelês, Stoa) bal u meyl cı daeno.

Nezerê Ewropa de kokê vatey felsefey reseno Yunanıstano antik. Urf u adetê fıkr-kerdena Asyaê dahezar serrey (felsefey rocakewtene keza) zêde wext nêvêniyenê ya ki kemi gêriyenê. Vênayışê dınya ki aidê felsefeyê, her ke mıdefakerê cı hetê dini ra nê, hetê felsefey ra arguman kenê.

Disiplinê akademiki u xofehm

"Felsefe hewt senatanê serbestan miyan de texti ser de ronışteo" –Hortus Deliciarum der Herrad von Landsberg (Seserra 12.) ra terifê.

Xofehmê (areze-kerdena xo) felsefey, ilm-biyaene de demey tarixi de habire vuriya. Deva-devê heta dewrê Sôkratês u Platoni, Filozofanê Yunananê verênan kar u barê xo terê meylê irfanio ke eqılo ey rameno, heni zanıto; nêwaşto ke yew fıkr u idey dınyao mütik u adet u toreyanê dini xorê heni bıgirê. Hetê ra fıkr-kerdene be na qeyde xo mütos ra kerdo xoser, heto bin ra ki müti (miti) bıne ra pêro red nêkerdi. Filozofan zerri ra mütan ra fayde diyêne u ifadey şairaney gurenaêne ke doktrinanê xo vıla kerê.

Sôkratêsi be şagırdanê xo ra ke meylê xoyê irfani, fayde u xeyrê xo rê ewniyaêne cı, Sofistan derse daena xo rê heqe (bedel) waştêne. Taê Sofisti derdê na senate biy ke, mınaqeşeyê de pê wesileyanê rêtorikan u merifetanê eqıliê mentıqınan reqibê xo bınê xo ro dên. Hedefê inan no bi – gama ke kewti tenge, pê dek u dubaran ki (Sofizman), eke „hetê zaifêri bıçarnên ra heto quwetınêri“ (têver şane: Eristik).

Xıristiyanine ke çağê antikê herey de hukım vısti bi ra xo dest, xeylê seserri felsefe-kerdene tenya bıngehê fıkr u vênayışê dınyaê ê dewri sero mumkıne biye; nêbiyêne ke fıkrê bıngehê teolociya Xıristiyaniye de bıaloziyo têro. Zey ney İslam u Cıhudiye (Musewitiye) de ki hudud u penge nê ro. Na ri ra Ewropa rocawani de xeylê wext resmê felsefey terê „keyna teolociya azebe“ (ancilla theologicae) hukım kerdêne; yanê ê ilmê dê yardımkerio ke gereko pê delilanê baqılan pheşti bıdaêne wehyanê Homay/Ellay.

Universıteyê ke çağo miyanên de newe niyaêne ro, felsefe tede bi jü dersa terbiyetia bıngehi (a „propedewtike“). Eslê terbiyetê universıteyo ke Artes liberales name benê, ‘hewt senatanê serbestan’ ra ibaret bi, zey „gramer“ u „dialektik“ u „rêtorik“ u „geometriye“ u „aritmêtik“ u „estareşınasiye“ (astronomiye) u „muzik“i. Qedenayışo verên enê studium generale de fakultey artistan de lazım bi ke merdum bışo terbiyetê qısmanê „berzan“ terê tıb u huquq u ilahiyati kewo. (Vatey unwananê (dereceyanê) akademikanê zey B.A. (Bachelor), M.A. (Master), Ph.D. (Philosophiae Doctor) ya ki Dr. phil. (doktor philosophiae) na rêçe ra heta ewro mendê.

Seserra 13. de, Ewropa rocawani de, be felsefey Aristotelêsi ra werênayışo ke zêdiyaêne, felsefe pê biyêne xoser, oyo ke sinorê disiplinanê artesi viyarnaêne. Xeylê filozofan u teologanê zey Albert der Große („Alberto pil”) u Thomas von Aquin’i kerdêne ke xo ser gırewtena (resepsiyonê) rocakewtena Aristotelêsi de bımanên u felsefey aristotelesaney be doktrinanê (musayışanê) kilisey Katoliki ra yew teswirê heqiqatio genel (ê têdine) de pêşanên (biarên têhet). Sentezê da henêne Thomasi Summa theologica (Lat. “kulliyatê ilahiyati”) de arda ver. Ney ra serkewte, seserra 12. de ki yew gumanê (pawıtışê) zanayışê tecrubeyo berz kewto kar, oyo ke peyda-biyayışê fıkrkerdena çağê neweya ilmê feni u metodê be cerrebnayışan rê bi bi şertê veri.

Renesansi ra nat her ke şi, sinorê ke ilahiyati cı rê nay biy ro, felsefe inan ra vêrd ra. Filozofi êndi peyser nêvınderdi, vênayış u fıkri mudefa kerdi, êyê ke be musayışanê kilisey ya ki qeder be ê Xıristiyanine, caran yew nêbiyêne. Çağanê renenansi-humanizmi u roşti-biyayışi ra dıme felsefey heta roca ewroêne din de be lom u kıbar na werê, mabên de sinor na ro u zêdewext ki xo ey ra cor gırewt. Labelê xeylê filozofi ki est biy ke, qedrê do gıran daêne cı, wa caê vênayışanê xo be ê qenaetanê xoyê dini ra be temamiye têkewên, yew bên.

Hele ke çağo newe, demeyanê beliyan de felsefe de heni qayt kerd ke ilmê ilman sero ilmê têdinano; oyo ke raşti u heqiqatanê umumiyanê ebediyan ano roşti ver u berê (keyberê) cı keno a (philolosphia perennis ‘felsefeo ke tım vêreno’) ke wa merdum raştiye temamiye ra areze (fehm) kero u sebeban u presipanê peyênan reso. Heta seserra 18. felsefe 4 fakulteyanê (mektebanê berzan) ra yewê bi. Nae de ki jü şagırdina bıngehêne luzım biye ke telebey tepeya bışên, balê xo bıdên ra persan u tedqiqatanê ilmanê fenan u zey ninan. Taê universıteyanê urfiyan de ewro hewna ki musaena bıngehêne de (diploma verêne) yew “Philosophicum” (zanayışê felsefeyê temeli) telebeyan têdine rê mecburiyo.

Seserra 19. de her ke şi, xoser biyaene zêdiyê; raver ê ilmanê feni u tepeya ki ê qısmanê filolociye u ilmanê sosyali (qewman). Kursiyê dersedayışiê felsefiy, neticey meylê zerrekê xo ra, her ke şi, kewtêne bınê zorê disiplinanê akademikan ke (kursiy) xo warey xo sero alım kerên. De çağo modern der, be felsefe taê wext wezifa refleksiyonê disiplinanê akademikan u şertanê inanê veri sero werênayış mendi.

Disiplino akademiko modern – felsefe, na sebet ra waştena heqa xo raşt vêneno ke metodê felsefiy wareyanê ilm u pratikiê binan rê ki dest danê. Nae ra qeder ki filozofan çım de mızakerey mewzuyanê êtikan (exlaqiyan) u ê persanê temelan xas warey inano. Ê univesıteyan na zeman de, xofehmê xo de na rêça xo esta ke disiplinanê felsefiyanê urfiyan, zey mentıq u êtik u teoriya irfani u teoriya ilmi u tarixê felsefey, çarçüwey terbiyetê mıalıman de salıx ro cı dên. Be na qeyde werênayışê feslefey universıteyan de ca gêno – zêdewext tenya dersa dini ra nê, ilmanê sosyali ra, edebiyat u senate ra cia; leteo vêşi, felsefeo teorik biyae be gıraniya teoriya ilmi, ê analizê qıseykerdene u ê mentıqi tedero. Ancia ki “disiplino akademik felsefe” de tım arzêto gıran esto ke mızakereyanê na zemaniê akerdeyan de iştırak bıkero u fıkr u caê xo vaco, vacime ke persanê êtikan rê gurenayışê tekniki, ekolociye (ilmê der u dormey), genetik, problemanê tıbi sero ya ki felsefey kulturan miyan (interkulturel) sero.

Feqet felsefey univsıtey ra dot, enstitüyan ra teber ki daima fıkrkerê xoseri ki est biy. Roştkerdoğanê zey Voltaire, Rousseau u Dideroti rê (teşwiqkerê ensiklopediye be hedefê roşti-kerdene pê zanayış) Fransa de ke philosophes (‘filozofi’) vat, nêvat, rêça Montaigne de, pê nê qesey, genel de nuskarê alımi ki fehm biyêne; inanê ke mewzuyanê populeran, yanê elaqa têdinana resmiye sero fıkrê xo vatêne – na qeyde ra ki ‘alımê xeylê çi’ zey Goethe u Schilleri. Fıkrkerê zey Adam Smith, Abraham Lincoln, Jean Paul, Friedrich Nietzsche, Emile Zola, Leo Tolstoj, Karl Marx, Sigmund Freud ya ki Søren Kierkegaardi nae de yew bi ke pêro pia gırêdaey yew universıtey nêbiy u felsefey mektebio akademik nêvıraştêne. Anci ki alem de hetê inan ra xeylê teşwiqê felsefiyê ke itıbar diyêne, veciyaêne meydan u inan lınganê xo ser de tarixê felsefey terif kerd u dekerna – merdum şeno ninan be fıkrkeranê nê çağiê xeylê wendeyan ra têver şano, zey Paul Watzlawick, Umberto Eco ya ki Peter Sloterdijk.

Veciyayışê do newe ki ronaena şubeyanê felsefiyana, êyê ke qailê, imkananê cemaetberiye rê ya ki raye salıx-daenê binan rê alternatifê teqdim bıkerên.

(dewamê cı esto)

Bewnı / Qayt ke

Çıme

Felsefe, be Almanki