Hıquq

Huqûq (Erebki: حقوق), manaya pêroyî de, têkilî û peymana mabênê merdiman, mabênê merdim û dewlete yan zî mîyanê dewletan de ya. Huqûq bi xo sîstemê qaydeyan o. Nê qaydeyî hetê rêxistin û organanê dewlet yan zî komelî ra tetbîq benê. Wina sîstemê huqûqî keno ke komelêk xo zere de têduşt, aşt û birêz bimano.

Etîmolojî

Çekuya huqûqî hetê etîmolojî ra zafhûmarîya çekuya "heq"î (حق) ya ke yena manaya "heqan" (heqî).

Teorî

Tarîfê huqûqî ser o pêameyîşêko zelal çin o. Labelê zafane huqûq sey "yew wexto belîkerde de, yew komele mîyan de qaydeyê ke têkilîyan tenzîm kenê" terîf bîyo. Nê têkilîyî benê ke ferdan mîyan de, ferd û dewlete mîyan de, komelan mîyan de yan zî dewletan mîyan de bê. Qaydeyê huqûqî mucered û pêroyî yê û mueyyîdeyê dewlete ra bestîyayî, yanî bi zorê dewlete tetbîq benê.

Huqûqê dewlete hetê parlamanto, meclis yan zî sewbîna qewetê teşrîî yê resmî ra tetbîq beno. Sey netîce, qanûnî vejîyenê. Nê qanûnî kî hetê edaletî ra kontrol û icra benê. Huqûqo şexsî têkilîyanê mîyanê kesanê taybetîyan de hel keno, sey nimûne, eke di kesî ameyî pê xo mîyan de kontrat na ro, şert û şurtê na peymane hetê qanûnan ra yenê seveknayene. Huqûq bi xo sîyaset, ekonomî, tarîx û komelî ser o tesîr keno.

Pêroyî, huqûq hîrê cayan ra virazîyeno:

Hukmê huqûqê medenî (yew qeweto teşrîî qanûnan vejeno)
Sîstemê huqûqê pêroyî (qerarê dadgeran ê vîyarteyî benê qanûn)
Huqûqo dînî (qaydeyê nuşte û kitabanê pîrozan benê qanûn)

Tewirê huqûqî

Ser o kî, huqûq di beşanê bingeyênan de tesnîf beno: huqûqê ceza û huqûqo medenî. Huqûqê ceza serebûtê ke zerar danê awanîya komelî, tede eleqedar beno, zafane heto sucdar cezaya madîye yan hepisxaneyî gêno. Huqûqo medenî kî pêkerdiş û werenayîşê ke mabênê şexsan yan rêxistinan de qewimîyenê, tede eleqedar beno.