Αλφάβητο

Αλφάβητο είναι ένα σύστημα γραφής που γράφεται με σύμβολα τα οποία εικονίζουν τους στοιχειώδεις, τους απλούστατους ήχους (ή αλλιώς τους φθόγγους), της γλώσσας. Κάθε φθόγγος έχει ένα ιδιαίτερο σύμβολο και κάθε σύμβολο παριστάνει γενικά έναν φθόγγο. Οι φθόγγοι προκύπτουν από την ανάλυση των ήχων των συλλαβών στους υποκείμενους στοιχειώδεις συστατικούς τους ήχους. Κάθε γλώσσα περιλαμβάνει μικρό αριθμό φθόγγων. Τα σύμβολα γραφής ονομάζονται γράμματα, ψηφία ή χαρακτήρες. Στην αλφαβητική γραφή οι συλλαβικοί ήχοι αποδίδονται ως συνδυασμός των συμβόλων των φθόγγων από τη συνεκφορά των οποίων σχηματίζονται. Η σειρά των συμβόλων αντιστοιχεί στη σειρά εκφοράς τους. Οι λέξεις αποδίδονται ως διαδοχή συμπλεγμάτων συμβόλων κάθε ένα από τα οποία αποδίδει μια συλλαβή της λέξης. Το πρώτο συλλαβικό σύμπλεγμα συμβόλων αποδίδει την πρώτη συλλαβή, το δεύτερο τη δεύτερη κ.ο.κ. Το αλφάβητο αποτελεί ένα πλήρως αναλυτικό μοντέλο αντίληψης και γραπτής απόδοσης του προφορικού λόγου.

Η κατανομή των συστημάτων γραφής σήμερα

Η λέξη αλφάβητο δημιουργήθηκε από το όνομα των δύο πρώτων γραμμάτων του ελληνικού αλφαβήτου, τα οποία με τη σειρά τους προέρχονται από τις ονομασίες των αντίστοιχων γραμμάτων του φοινικικού αλφαβήτου(άλεφ, μπετ). Πιθανώς ο όρος πλάστηκε αρχικά στη λατινική γλώσσα (alphabetum). Κατά το λεξικό Ουέμπστερ ο λατινικός όρος προέρχεται από την ελληνική λέξη αλφάβητος (η). Η λέξη αλφάβητο πέρασε στη γραπτή αγγλική γλώσσα το 1513 ως alphabet.

Η δημιουργία της αλφαβητικής γραφής

Στο συνήθη λόγο οι φθόγγοι δεν εκφέρονται αυτόνομα, ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο. Όταν προφέρουμε τον ήχο [πα] συνεκφέρουμε τους ήχους των φθόγγων [π] και [α]. Ο ήχος [πα] είναι συλλαβικός ήχος. Οι συλλαβικοί ήχοι είναι οι ελάχιστοι ήχοι που στο συνήθη λόγο εκφέρονται αυτόνομα. Εξ αιτίας αυτού του γεγονότος οι άνθρωποι θεωρούσαν τους συλλαβικούς ήχους ως απλούς ήχους. Η κατανόηση του γεγονότος ότι οι συλλαβικοί ήχοι είναι σύνθετοι ήχοι και η ανάλυσή τους στους φθογγικούς ήχους από τους οποίους συντίθενται, αποτέλεσε την ανακάλυψη του αλφαβήτου των απλούστατων στοιχειωδών ήχων της γλώσσας. Η απόδοση σε κάθε φθογγικό ήχο ενός ιδιαιτέρου συμβόλου αποτέλεσε την επινόηση του αλφαβήτου. Η τεχνική της απόδοσης γραπτών συμβόλων σε γλωσσικούς ήχους, τεχνική που είχε εισαχθεί από τους Σουμέριους και είχε οδηγήσει στη δημιουργία των συλλαβικών συστημάτων γραφής, οδήγησε τελικά στη δημιουργία της αλφαβητικής γραφής. Η ανακάλυψη των φθόγγων και η επινόηση του αλφαβήτου έγιναν ταυτόχρονα και μια μόνο φορά. Το αλφάβητο μεταφέρθηκε εύκολα σε πολλούς λαούς με διαφορετικές γλώσσες και κουλτούρες.
Το ποια σύμβολα χρησιμοποιούνται σε ένα αλφάβητο δεν έχει σημασία. Για τα σύμβολα αυτά το μόνο που απαιτείται είναι να γράφονται εύκολα, να αναγνωρίζονται εύκολα και να μην προκαλούν σύγχυση ή αμφιβολία στον αναγνώστη. Η χρήση όμως των ίδιων γραμμάτων με παρόμοιο τρόπο για τη γραφή διαφορετικών γλωσσών, διευκολύνει την επαφή μεταξύ ανθρώπων που δεν μιλούν την ίδια γλώσσα. Είναι ευκολότερο το να μάθει κάποιος μια ξένη γλώσσα όταν η γλώσσα αυτή γράφεται με τα γράμματα που γράφεται και η δική του. Σε πολλές εκφράσεις ο όρος αλφάβητο σημαίνει απλά το σύνολο των γραμμάτων που χρησιμοποιούνται για τη γραφή της γλώσσας. Με αυτήν την έννοια σε όλες τις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες χρησιμοποιείται σήμερα το λατινικό αλφάβητο. Ορθότερη όμως θα ήταν η διατύπωση ότι σε όλες τις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες χρησιμοποιούνται λατινικά ψηφία ή λατινικά γράμματα ή λατινικοί χαρακτήρες. Το γράμμα R διαβάζεται αλλιώς στα γαλλικά, και αλλιώς στα ισπανικά και επομένως, το γαλλικό και το ισπανικό αλφάβητο δεν είναι ίδια.

Οι φθόγγοι αναλόγως του τρόπου εκφοράς τους διακρίνονται σε φθόγγους-σύμφωνα και σε φθόγγους-φωνήεντα. Στην ελληνική γλώσσα οι συλλαβές σχηματίζονται με σύμφωνα και ένα φωνήεν ή μόνο με ένα φωνήεν. Τα φωνήεντα επομένως εκφέρονται άλλοτε ως ήχοι συστατικοί του ήχου μιας συλλαβής, δηλαδή ως φθογγικοί ήχοι και άλλοτε ως ήχοι ανεξάρτητοι από άλλους ήχους δηλαδή ως συλλαβικοί ήχοι. Στη Γραμμική Β (συλλαβική γραφή της μυκηναϊκής ελληνικής γλώσσας) εχρησιμοποιούντο ιδιαίτερα σύμβολα για τα φωνήεντα μόνον όμως όταν τα φωνήεντα αποτελούσαν ολοκληρωμένο συλλαβικό ήχο. Για παράδειγμα στη λέξη μανία για το τελευταίο [α] θα εχρησιμοποιείτο το σύμβολο του συλλαβικού ήχου [α] ενώ το [α] της συλλαβής [μα] δεν θα αναγνωριζόταν ως ιδιαίτερος ήχος και δεν θα συμβολιζόταν με ιδιαίτερο σύμβολο. Θα εχρησιμοποιείτο ένα σύμβολο για ολόκληρη τη συλλαβή [μα] Οι Μυκηναίοι Έλληνες δεν είχαν αναγνωρίσει τα φωνήεντα ως ήχους που αποτελούσαν μέρος του ήχου των συλλαβών. Δεν είχαν αναγνωρίσει τους φθογγικούς ήχους και φυσικά ούτε τα φωνήεντα ως φθογγικούς ήχους. Στις σημιτικές γλώσσες μια συλλαβή μπορεί να σχηματισθεί από σύμφωνα και φωνήεντα ή και μόνο από σύμφωνα, ένα ή περισσότερα. Έτσι τα σύμφωνα αποτελούν άλλοτε συλλαβικούς και άλλοτε φθογγικούς ήχους.

Τα πλεονεκτήματα της αλφαβητικής γραφής

Σε ένα πλήρως λεξιγραφικό σύστημα γραφής τα σύμβολα παριστάνουν τις λέξεις. Τόσα σύμβολα όσα και οι λέξεις. Σε ένα συλλαβικό σύστημα, τα σύμβολα (συλλαβογράμματα) εικονίζουν τις συλλαβές των λέξεων. Μια λέξη παριστάνεται και αναγνωρίζεται ως μία ομάδα διαδοχικών συλλαβών. Στο αλφαβητικό σύστημα τα σύμβολα παριστάνουν τους φθόγγους. Οι συλλαβές παριστάνονται και αναγνωρίζονται ως ομάδες φθόγγων και οι λέξεις ως ομάδες διαδοχικών συλλαβών. Σε μια γλώσσα με 20 σύμφωνα και 7 φωνήεντα απαιτούνται 27 σύμβολα για τη δημιουργία αλφαβητικής γραφής. Για τη δημιουργία πλήρους συλλαβικής γραφής θα απαιτούντο 20Χ7=140 σύμβολα για τις συλλαβές του τύπου (σύμφωνο-φωνήεν) και πολύ περισσότερα σύμβολα για τις συλλαβές άλλου τύπου. Σε ένα λεξισυλλαβικό σύστημα θα χρειάζονταν σύμβολα για όλες τις συλλαβές και επιπλέον για όλες τις λέξεις που θα γράφονταν με ιδιαίτερο σύμβολο. Μικρός αριθμός συμβόλων απαιτείται και στα συλλαβικού τύπου συστήματα γραφής στα οποία συλλαβές που διαφέρουν μόνο κατά το φωνήεν τους παριστάνονται με το ίδιο σύμβολο καθώς και στα συμφωνογραφικά συστήματα γραφής. Σε αυτά τα συστήματα όμως είναι αμφίβολο το ποια λέξη παριστάνεται με συγκεκριμένη διατεταγμένη ομάδα συμβόλων.

Τα πλεονεκτήματα των αλφαβητικών γραφών οφείλονται στον υψηλό βαθμό προσαρμοστικότητάς τους, στην οικονομικότητά τους (περιλαμβάνουν μικρό αριθμό συμβόλων), στην πληρότητά τους (παρέχουν δυνατότητα εύκολης γραπτής απόδοσης οποιασδήποτε λέξης) και στη σαφήνεια και ακρίβεια που εξασφαλίζουν στα γραπτά κείμενα (κάθε λέξη διαβάζεται εύκολα και μονοσήμαντα). Κατέστησαν έτσι εύκολο το να γίνει η ικανότητα γραφής και ανάγνωσης κτήμα κάθε ανθρώπου από την παιδική ηλικία, γεγονός που είχε μεγάλες επιπτώσεις και στη γενίκευση της χρήσης της γραφής και στην εξέλιξη του πολιτισμού.

Η ιστορία του αλφαβήτου

Η δημιουργία των πλήρως αλφαβητικών γραφών είναι αποτέλεσμα μιας μακράς ιστορικής εξέλιξης των συστημάτων γραφής που ολοκληρώνεται ουσιαστικά με την επινόηση του ελληνικού αλφαβήτου. Κάθε σύστημα γραφής που δημιουργήθηκε, οφείλει κάτι σε όλα τα προηγούμενά και πολλά στα αμέσως προηγούμενά του.

Αρχαίες ελληνικές παραδόσεις για την προέλευση του αλφαβήτου

Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν διάφορους μύθους για το ποιος δημιούργησε το πρώτο αλφάβητο: Η Αθηνά, ο Προμηθέας, ο Ορφέας, οι Μούσες, ο Κέκροπας, ο Σίσυφος, ο Φοίνιξ και η κόρη του Ακταίωνα. Στη γραπτή παράδοση, υπάρχουν οι εξής εκδοχές. Σύμφωνα με τον Ρωμαίο Πλίνιο, ο Επιγένης υποστήριζε ότι η γραφή ήταν γνωστή στους Ασσύριους 720.000 χρόνια πριν από την εποχή του. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, οι Αιγύπτιοι δέχτηκαν τη γραφή ως δώρο του θεού Θωθ (αντίστοιχος του ελληνικού Ερμή), ο οποίος δημιούργησε τα γράμματα του αλφαβήτου. Ο Αντικλείδης υποστήριξε επίσης την ανακάλυψη του αλφαβήτου από τους Αιγυπτίους και συγκεκριμένα από κάποιον Μένωνα που έδρασε δεκαπέντε χρόνια πριν τον Φορωνέα, γιο του Ινάχου. Ο Θεόκριτος λέει ότι τα γράμματα τα δίδαξε στους γεροντότερους ο Λίνος, ενώ ο Διόδωρος και ο Ηρόδοτος λένε ότι τα γράμματα τα έφερε από τη Φοινίκη ο Κάδμος. Σύμφωνα με τον Πυθόδωρο, ο Δαναός έφερε τα γράμματα, πριν από τον Κάδμο, από τη Φοινίκη. Άλλοι λένε ότι ο Κάδμος από τη Μίλητο επινόησε το ελληνικό αλφάβητο, ενώ κάποιοι άλλοι ισχυρίζονται ότι αυτός επινόησε μόνον τα γράμματα Θ, Φ και Χ και πως οι τρεις Μοίρες δημιούργησαν τα γράμματα Α, Β, Η, Τ, Ι και Υ. Ο Σιμωνίδης λέγεται ότι πρόσθεσε τα γράμματα Ζ, Ξ, Θ, Φ, Χ, Ε, Ο, Υ, Η και Ω στο ελληνικό αλφάβητο και ο Επίχαρμος ανακάλυψε τα γράμματα Π, Ζ, Ξ, Ψ, Θ, Φ και Χ. Κατά έναν άλλο μύθο, τα γράμματα «έπεσαν» από τον ουρανό στην «πόλη του Φοίνικα» κοντά στην Έφεσο ενώ ο Δοσιάδης ισχυριζόταν ότι τα ανακάλυψαν οι κάτοικοι της αρχαίας Κρήτης. Μερικοί αρχαίοι σχολιαστές υποστήριξαν ότι η γραφή ήταν γνωστή στους αρχαίους Έλληνες από την εποχή του Βελλεροφόντη, ίσως και ενωρίτερα, αφού αυτός μετέφερε επιστολή του Πρωτέα στον βασιλιά της Λυδίας.

Τα πρώτα βήματα: Σφηνοειδής γραφή, πρωτοσημιτικό, και φοινικικό αλφάβητο

Με το πρώτο σύστημα γραφή να είναι η σφηνοειδής γραφή, ο τόπος προέλευσης του πρώτου αλφαβήτου, το οποίο αποκαλείται πρωτοσημιτικό είναι η περιοχή της Μέσης Ανατολής που εκτείνεται από τη χερσόνησο του Σινά μέχρι τη βόρειο Συρία Για τον ακριβέστερο εντοπισμό του τόπου προέλευσης έχουν προταθεί, ανεπιτυχώς, διάφορες θεωρίες αλλά, προς το παρόν, πιο πιθανή φαίνεται η υπόθεση του Χανς Γιένσεν (Hans Jensen, 1969) ο οποίος προτείνει την ταυτόχρονη ανάπτυξη ανταγωνιστικών συστημάτων γραφής στην Παλαιστίνη και τη Συρία, στις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ., τα οποία άλλοτε εξελίχθηκαν ανεξάρτητα και άλλοτε αλληλoεπηρεάστηκαν κατά διάφορους βαθμούς. Το πρωτοσημιτικό αλφάβητο ήταν συμφωνογραφικό: τα σύμβολά του παρίσταναν μόνο τα σύμφωνα και ο αναγνώστης φανταζόταν τα μεσολαβούντα φωνήεντα. Αποτελούσε σαφή πρόοδο σε σχέση με τις συλλαβικές γραφές, διότι το κάθε σύμβολό του δεν αντιστοιχούσε σε συλλαβή, αλλά σε φθόγγο. Με τον τρόπο αυτόν απαιτούνταν πολύ λιγότερα σύμβολα (ένα για κάθε σύμφωνο και όχι ένα για κάθε πιθανό συνδυασμό συμφώνου-φωνήεντος). Παραλλαγή αυτού του αλφαβήτου είναι το βορειοσημιτικό (φοινικικό).

Αντίθετα με ό,τι συμβαίνει με τις ευρωπαϊκές γλώσσες, στις σημιτικές γλώσσες η νέα γραφή δεν δημιουργούσε ιδιαιτέρως μεγάλη δυσκολία στην ανάγνωση. Στις σημιτικές γλώσσες φωνήματα που διαφέρουν μόνο κατά το φωνήεν τους οδηγούν συνήθως σε διαφορετικούς γραμματικούς τύπους της ίδιας βασικά γλωσσικής έννοιας και σπανίως μόνο σε ριζικά διαφορετική έννοια. Για παράδειγμα η λέξη κτμπ μπορεί να είναι κατάμπ =(αυτός) έγραψε, κατάμπι = έγραψα, κατέμπου = έγραψαν, κετόμπ = γράφω, κοτέμπ = γραφή ή κατούμπ = γράφεται. Έτσι η δυσκολία της ανάγνωσης εντοπιζόταν κυρίως στην αναγνώριση του γραμματικού τύπου της λέξης και στην ανάγνωση άγνωστων ή νέων λέξεων. Το γεγονός αυτό δεν διευκόλυνε μεταξύ άλλων τη δημιουργία και εισαγωγή νέων λέξεων και νέων ειδικότερων όρων. Οι περισσότεροι χαρακτήρες των σημερινών αλφαβητικών γραφών έλκουν την καταγωγή τους, κυρίως μέσω του αραμαϊκού και του ελληνικού αλφαβήτου, από τα σύμβολα της φοινικικής γραφής.

Το 1952, ο ιστορικός Ίγκνας Γκελμπ υποστήριξε ότι το αρχαιοελληνικό αλφάβητο χρησιμοποιεί μεν φοινικικούς χαρακτήρες αλλά είναι το πρώτο πραγματικό αλφάβητο (δηλ. γράμμα=φθόγγος) ενώ το φοινικικό και τα άλλα σημιτικά αλφάβητα που προηγήθηκαν είναι συλλαβάρια (στα συλλαβάρια, κάθε χαρακτήρας αντιπροσωπεύει συγκεκριμένο συνδυασμό συμφώνου-φωνήεντος, δηλαδή συλλαβή). Η θέση αυτή στηρίχτηκε στην απουσία φωνηέντων, πλην ειδικών περιπτώσεων, στα σημιτικά αλφάβητα. Η άποψη αυτή έχει δεχτεί έντονη κριτική τα τελευταία χρόνια, ως μη λαμβάνουσα υπόψη την ιδιαιτερότητα των συμφώνων στις σημιτικές γλώσσες, μαζί με άλλα επιχειρήματα. Σύμφωνα με τον διακεκριμένο γλωσσολόγο και παλαιογράφο Ντέιβιντ Ντίρινγκερ:

Μερικοί ειδικοί πιστεύουν ότι, επειδή η βορειοσημιτική γραφή δεν περιέχει φωνήεντα, δεν μπορεί να θεωρηθεί πραγματικό αλφάβητο. Κατ' αυτούς, μόνο οι Έλληνες δημιούργησαν αλφαβητική γραφή. Αυτή η άποψη είναι λανθασμένη. Η βορειοσημιτική γραφή ήταν, από την πρώτη στιγμή της ύπαρξής της, πραγματικό αλφάβητο, τουλάχιστον για τους Σημίτες. Δεν ήταν τέλεια. Αλλά κανένα αλφάβητο δεν έχει φτάσει, ακόμη, την τελειότητα.

Εκτός αυτού, πέντε αιώνες πριν το ελληνικό αλφάβητο, τρία μακρά και βραχέα φωνήεντα, τα /a, /i, /u υπήρχαν ήδη στο σφηνοειδές σημιτικό αλφάβητο της Ουγκαρίτ, πράγμα που δείχνει ότι οι Έλληνες απλά βελτίωσαν σημαντικά μια ήδη υπάρχουσα ιδέα.

Το τελικό βήμα: Το ελληνικό αλφάβητο

Διακόσμηση κεραμικού με το αλφάβητο (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα, Νο 9146)

Το δεύτερο σε χρονολογική σειρά επίτευγμα το πραγματοποίησαν οι αρχαίοι Έλληνες δημιουργώντας, με βάση το φοινικικό αλφάβητο, πιθανώς μεταξύ του 1000 και του 900 π.Χ., το πρώτο αλφάβητο που περιείχε σύμβολα και για τα φωνήεντα. Το αλφάβητο αυτό αποτελούσε πλήρη πίνακα των στοιχειωδών ήχων της γλώσσας του. Για την καταγραφή των ήχων χρησιμοποίησαν τα φοινικικά γράμματα αλλάζοντάς τους τη χρήση, ώστε να αποδοθούν και τα φωνήεντα. Σε αυτό συνέτεινε το γεγονός ότι μια συμφωνογραφική γραφή ήταν μεν αρκετή για να αποδώσει σημιτικές γλώσσες, όχι όμως και ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, στις οποίες οι μεταβολές των φωνηέντων έχουν μεγάλη σημασία κατά την κλίση των ονομάτων και των ρημάτων.

Οι Έλληνες είχαν επί μακρόν επαφές με τους Φοίνικες, είχαν γνωρίσει τη φοινικική γραφή και πρέπει να είχαν εκτιμήσει την ευκολία γραφής με τον φοινικικό τρόπο. Τον φοινικικό τρόπο γραφής, τον γνώριζαν επί δύο τουλάχιστον αιώνες πριν την επινόηση του ελληνικού αλφαβήτου και δεν δοκίμασαν ποτέ να τον υιοθετήσουν. Η συλλαβογραφική Γραμμική Β των μυκηναϊκών χρόνων, η οποία μόνο κατά προσέγγιση μπορούσε να αποδώσει την ελληνική, φαίνεται ότι είχε ξεχαστεί και αυτό ήταν ευτύχημα. Χωρίς προκαταλήψεις οι ελληνικές κοινότητες αναζήτησαν ένα κατάλληλο σύστημα γραφής. Όταν σε μιαν ελληνική κοινότητα επινοήθηκε ένα τέτοιο σύστημα γραφής, όλες οι κοινότητες το υιοθέτησαν αποφασιστικά. Η υιοθέτηση αυτή ολοκληρώθηκε σε μικρό χρονικό διάστημα. Βαθμιαία άλλαξε και ο τρόπος γραφής των γραμμάτων.

Σύμφωνα και φωνήεντα μαζί στο ελληνικό αλφάβητο, δημιούργησαν ένα σύστημα γραφής οικονομικό (λίγα σύμβολα) και ταυτόχρονα σαφές (κάθε λέξη είχε μοναδική ανάγνωση). Ο νέος τρόπος γραφής έδωσε τη δυνατότητα ακριβούς και εύκολης γραπτής απόδοσης οποιασδήποτε γλωσσικής έκφρασης και οποιασδήποτε λεκτικής έννοιας. Ήταν κατάλληλος για όλες τις χρήσεις και ήταν εύκολο να προσαρμοσθεί σε όλες σχεδόν τις γλώσσες. Έδωσε έτσι στη γραφή οικουμενική διάσταση.

Αν και το σημαντικότερο βήμα για την εξέλιξη των συστημάτων γραφής μπορεί να ήταν η ιδέα των Σουμερίων να αποδοθούν γραπτά σύμβολα όχι σε λεκτικές έννοιες αλλά σε γλωσσικούς ήχους, η ολοκλήρωση αυτής της εξέλιξης με την εισαγωγή των φωνηέντων στην αλφαβητική γραφή αποτέλεσε μείζον γεγονός στην ιστορία του πολιτισμού. Η αναγέννηση των γραμμάτων και των επιστημών, μετά τον δυτικό Μεσαίωνα, διευκολύνθηκε σημαντικά από τη μελέτη γραπτών Ελλήνων και Λατίνων διανοητών, ποιητών, δραματουργών, ιστορικών και γραμματικών. Επίσης, το εύκολο της ανάγνωσης που εξασφαλίζει η αλφαβητική γραφή αποτελούσε προϋπόθεση για τη γενικευμένη και σε μεγάλη κλίμακα χρήση της τυπογραφίας.

Ο Έρικ Χάβελοκ έχει υποστηρίξει ότι η χρήση του αλφαβήτου μετασχημάτισε σε βάθος αρχικά την ελληνική και τελικά τη δυτική σκέψη και αντίληψη των πραγμάτων και αποτέλεσε έτσι έναν αποφασιστικό συντελεστή της ανάπτυξης των επιστημών και της πολιτισμικής ανάπτυξης της Δύσης. Ο Μάρσαλ ΜακΛούχαν έχει περιλάβει την επινόηση του φωνητικού αλφαβήτου από τους Έλληνες, στις τρεις βασικές τεχνολογικές καινοτομίες των ιστορικών χρόνων.

Τα σημερινά αλφάβητα όλων των ευρωπαϊκών γλωσσών συνδέονται άμεσα ή έμμεσα, μέσω του ετρουτσκικού, του λατινικού και του γλαγολιτικού-κυριλλικού αλφαβήτου, με το ελληνικό αλφάβητο. Ο αλφαβητικός τρόπος γραφής παραμένει επί 3000 χρόνια αναντικατάστατο μέσο έκφρασης και επικοινωνίας.

Περιορισμοί στη χρήση και ειδική χρήση της αλφαβητικής γραφής

Αναφέρεται ότι η αλφαβητική γραφή είναι πρακτικά αδύνατο να αντικαταστήσει την κινεζική γραφή εξ αιτίας του μεγάλου αριθμού ομόηχων μονοσύλλαβων λέξεων που περιλαμβάνονται στις κινεζικές γλώσσες. Δεν αναφέρεται ο αριθμός ή το ποσοστό των λέξεων για τις οποίες υπάρχει ομόηχη λέξη με άλλη έννοια. Αν το φαινόμενο έχει μεγάλη έκταση τότε μια γραφή που θα βασίζεται στην απεικόνιση αποκλειστικά του ήχου και όχι της έννοιας των λέξεων θα μπορούσε να δυσκολέψει την κατανόηση ενός γραπτού κειμένου.

Στην εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (άρθρο Language) αναγράφεται ότι παρά το ότι οι Κινέζοι του βορρά, που μιλούν την μανδαρίνικη κινεζική, δεν μπορούν να επικοινωνήσουν με τους ομιλητές της καντονέζικης κινεζικής που χρησιμοποιείται στο νότο, οι Κινέζοι του βορρά και οι Κινέζοι του νότου χρησιμοποιούν τα ίδια σύμβολα για τις ίδιες έννοιες και μπορούν να επικοινωνήσουν γραπτώς χωρίς κανένα πρόβλημα. Είναι κάτι ανάλογο με το ό,τι συμβαίνει με τα ιδεογραφικά σύμβολα των αριθμών 0, 1, 2, 3, κλπ. Κατανοούνται παντού κατά τον ίδιο τρόπο, διαβάζονται όμως σε κάθε χώρα διαφορετικά. Γραφές που απεικονίζουν τους ήχους της γλώσσας, όπως οι αλφαβητικές, δεν είναι δυνατόν να δώσουν ενοποιημένη γραφή για δύο ουσιαστικά διαφορετικές γλώσσες.

Το 1958 εισήχθη ένα σύστημα μεταγραφής της κινεζικής με λατινικούς χαρακτήρες, όχι για να αντικαταστήσει τη χρησιμοποιούμενη δύσκολη στη γραφή και στην ανάγνωση λεξισυλλαβική κινεζική γραφή αλλά για την καταγραφή του ήχου ενός πολύ μεγάλου αριθμού συμβόλων γραφής σε λεξικά.

Οι αλφαβητικές γραφές σήμερα

Υπάρχουν οι εξής τύποι αλφαβήτων σε χρήση:

1. Το ελληνικό, το λατινικό, το ιταλικό, το ισπανικό,το αγγλικό, το γαλλικό, τα σλαβικά, το ουγγρικό κ.ο.κ. Τα φωνήεντα και τα σύμφωνα δηλώνονται πάντοτε και με τον ίδιο τρόπο (ίδιου μεγέθους χαρακτήρες σε γραμμή). Αυτός ο τύπος αλφαβήτου χαρακτηρίζεται ως αλφάβητο υπό τη στενή έννοια του όρου. Οι σημερινές αλφαβητικές γραφές αυτού του τύπου διαφέρουν από την αρχική ελληνική αλφαβητική γραφή μόνο κατά τη χρήση μικρών γραμμάτων και τη χρήση σημείων στίξης. Σημεία στίξης είχαν αρχίσει να χρησιμοποιούνται πριν από του 500 π.Χ. εισήχθησαν όμως συστηματικά από τον Αριστοφάνη τον Βυζάντιο πριν το 200 π.Χ., μαζί με τα σημεία τόνων και πνευμάτων. Η σημερινή τους μορφή διαμορφώθηκε από Ιταλούς και Γάλλους τεχνικούς εκτυπώσεων κατά τους αναγεννησιακούς χρόνους. Τα μικρά γράμματα εισήχθησαν σε λατινικούς χαρακτήρες μετά το 300 μ.Χ. και σε ελληνικούς χαρακτήρες μετά το 700 μ.Χ.
2. Τα συμφωνογραφικά αλφάβητα όπως το αραμαϊκό, το εβραϊκό, το αραβικό κ.ο.κ. Τα φωνήεντα δηλώνονται με διακριτικά σημεία. Στις σημιτικές γραφές τα φωνήεντα δεν δηλώνονται πάντα.
3. Το ινδικό και το αιθιοπικό. Τα φωνήεντα δηλώνονται με διακριτικά σημεία που συνοδεύουν το σύμβολο του συμφώνου ή σπανιότερα με κατάλληλη διαμόρφωση του συμβόλου του συμφώνου.
4. Ειδικής μορφής αλφάβητο, το χάνγκουλ, δημιουργήθηκε το 1446 για τη γραφή της κορεατικής γλώσσας. Το αλφάβητο αυτό καθιερώθηκε κατά τον εικοστό αιώνα ως εθνικό σύστημα γραφής στην Κορέα. Στη γραφή, εκτός του ήχου των φθόγγων εικονίζεται με ειδικό τρόπο και ο τρόπος εκφοράς τους (τα χείλη μαζί, η γλώσσα αγγίζει τον ουρανίσκο κλπ).

Σύγκριση γραφής φθόγγων στα διάφορα αλφάβητα

Λατινικό αλφάβητο	Ελληνικό αλφάβητο	Κυριλλικό αλφάβητο	Εβραϊκό αλφάβητο	Αραβικό αλφάβητο	Περσικό αλφάβητο	Κατακάνα	Χανγκούλ
A	A	А	ַ, ֲ, ָ, א	دَ, دَ, ﺍ — ﺎ, دَىا	آ ا	ア	ㅏ
AE							ㅐ
AI			י ַ
B	ΜΠ, Β	Б	בּ	ﺏ ﺑ ﺒ ﺐ	ﺏ ﺑ		ㅂ
C	Ξ
CH	TΣ̈	Ч	צ׳		چ		ㅊ
CHI						チ
D	ΝΤ, Δ	Д	ד	ﺩ —ﺪ / ﺽ ﺿ ﻀ ﺾ	د		ㄷ
DH	Δ		דֿ	ﺫ — ﺬ
DZ	ΤΖ	Ѕ
E	Ε, ΑΙ	Э	, ֱ, י ֵֶ, ֵ, י ֶ			エ	ㅔ
EO							ㅓ
EU							ㅡ
EUI							ㅢ
F	Φ	Ф	פ (τέλος της λέξης ף)	ﻑ ﻓ ﻔ ﻒ	ﻑ
FU						フ
G	ΓΓ, ΓΚ, Γ	Г	ג		گ		ㄱ
GH	Γ	Ғ	גֿ, עֿ	ﻍ ﻏ ﻐ ﻎ	ق غ
H	Η	Һ	ח, ה	ﻩ ﻫ ﻬ ﻪ, ﺡ ﺣ ﺤ ﺢ	ه ح ﻫ		ㅎ
HA						ハ
HE						ヘ
HI						ヒ
HO						ホ
I	Η, Ι, Υ, ΕΙ, ΟΙ	И	ִ, י ִ	دِ		イ	ㅣ
IY				دِي
J	TZ̈	ДЖ, Џ	ג׳	ﺝ ﺟ ﺠ ﺞ	ج		ㅈ
JJ							ㅉ
K	Κ	К	כּ (τέλος της λέξης ךּ )	ﻙ ﻛ ﻜ ﻚ	ک		ㅋ
KA						カ
KE						ケ
Λατινικό αλφάβητο	Ελληνικό αλφάβητο	Κυριλλικό αλφάβητο	Εβραϊκό αλφάβητο	Αραβικό αλφάβητο	Περσικό αλφάβητο	Κατακάνα	Χανγκούλ
KH	X	Х	כ,חֿ (τέλος της λέξης ך)	ﺥ ﺧ ﺨ ﺦ	خ
KI						キ
KK							ㄲ
KO						コ
KU						ク
L	Λ	Л	ל	ﻝ ﻟ ﻠ ﻞ	ل
M	Μ	М	מ (τέλος της λέξης ם)	ﻡ ﻣ ﻤ ﻢ	م		ㅁ
MA						マ
ME						メ
MI						ミ
MO						モ
MU						ム
N	Ν	Н	נ (τέλος της λέξης ן)	ﻥ ﻧ ﻨ ﻦ	ن	ン	ㄴ
NA						ナ
NE						ネ
NI						ニ
NO						ノ
NU						ヌ
O	Ο, Ω	О	, ֳ, וֹֹ		ُا	オ	ㅗ,ㅓ
OI							ㅚ
P	Π	П	פּ (τέλος της λέξης ףּ )		پ		ㅍ
PP							ㅃ
PS	Ψ
Q	Θ		ק	ﻕ ﻗ ﻘ ﻖ	ق
R	Ρ	Р	ר	ﺭ — ﺮ	ر		ㄹ
RA						ラ
RE						レ
RI						リ
RO						ロ
RU						ル
Λατινικό αλφάβητο	Ελληνικό αλφάβητο	Κυριλλικό αλφάβητο	Εβραϊκό αλφάβητο	Αραβικό αλφάβητο	Περσικό αλφάβητο	Κατακάνα	Χανγκούλ
S	Σ	С	ס, שׂ	ﺱ ﺳ ﺴ ﺲ, ﺹ ﺻ ﺼ ﺺ	س ص		ㅅ
SA						サ
SE						セ
SH	Σ̈	Ш	שׁ	ﺵ ﺷ ﺸ ﺶ	ش
SHCH		Щ
SHI						シ
SO						ソ
SS							ㅆ
SU						ス
T	Τ	Т	ט, תּ, ת	ﺕ ﺗ ﺘ ﺖ, ﻁ ﻃ ﻄ ﻂ	ت ط		ㅌ
TA						タ
TE						テ
TH	Θ		תֿ	ﺙ ﺛ ﺜ ﺚ
TO						ト
TS	ΤΣ	Ц	צ (τέλος της λέξης ץ)
TSU						ツ
TT							ㄸ
U	ΟΥ, Υ	У	, וֻּ	دُ		ウ	ㅜ
UW				دُو
V	B	В	ב		و
W	Ω		ו, וו	ﻭ — ﻮ	و
WA						ワ	ㅘ
WE						ヱ
WI						ヰ	ㅟ
WO						ヲ	ㅝ
X	Ξ, Χ
Y	Ψ	Й, Ы, Ј	י	ﻱ ﻳ ﻴ ﻲ	ی
YA		Я				ヤ	ㅑ
YE		Е, Є
YEO							ㅕ
YI		Ї
YO		Ё				ヨ	ㅛ
YU		Ю				ユ	ㅠ
Z	Ζ	З	ז	ﺯ — ﺰ, ﻅ ﻇ ﻈ ﻆ	ز
ZH	Ζ̈	Ж	ז׳		ژ
Λατινικό αλφάβητο	Ελληνικό αλφάβητο	Κυριλλικό αλφάβητο	Εβραϊκό αλφάβητο	Αραβικό αλφάβητο	Περσικό αλφάβητο	Κατακάνα	Χανγκούλ

Δείτε επίσης

• Σύστημα γραφής
• Πρωτοσημιτικό αλφάβητο
• Ελληνικό σύστημα αρίθμησης

Σημειώσεις

1.Εγκυκλοπαίδεια "Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα", τόμος 19, σελίδες 210 (πίνακας) και 211 - Εγκυκλοπαίδεια "Britannica" 2007, άρθρα "alphabet" και "writing" - Henriette Walter, "Η Περιπέτεια των Γλωσσών της Δύσης", 1997 στα γαλλικά και 2004 στα ελληνικά, σελίδα 41

Βιβλιογραφία

• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα: Τα άρθρα Γραφή (Ignace Gelb), Αλφάβητα (David Diringer), Α,α (Γεώργιος Μπαμπινιώτης) και η ενότητα Ελληνική Γλώσσα στον τόμο ΕΛΛΑΣ (Α΄ μέρος)
• Εγκυκλοπαίδεια Britannica, 2007: Τα άρθρα Writing (David Olson), Alphabet (Olson-Diringer), Language (Robert Robins) και Phonetics.
• Γ. Μπαμπινιώτης, Σύντομη Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 2002
• Culmas, Florian (1989). The Writing Systems of the World, Blackwell, 1991, ISBN 0-63l-l8028-l
• Eric A. Havelock, The Literate Revolution in Greece and its Cultural Consequences, 1982
• Α. McMahon, Ιστορική Γλωσσολογία. Η θεωρία τής γλωσσικής μεταβολής (μτφρ. του αγγλ. υπό Μ. Μητσιάκη & Α. Φλιάτουρα), Αθήνα 2005.
• Ε. Καραντζόλα & Α. Φλιάτουρας, Γλωσσική αλλαγή, Αθήνα 2004.
• G. Horrocks, Ελληνικά: Ιστορία τής γλώσσας και των ομιλητών της (μτφρ. του αγγλ. υπό Μ. Σταύρου & Μ. Τζεβελέκου), Αθήνα 2006.
• J.P. Mallory, Οι Ινδοευρωπαίοι (μτφρ. του αγγλ. υπό Ε. Αστερίου), Αθήνα 1995.
• Γ. Γιαννάκης, Οι Ινδοευρωπαίοι. Μέρος Α΄: Γλώσσα και πολιτισμός, Αθήνα 2005.
• Henriette Walter, "Η Περιπέτεια των Γλωσσών της Δύσης", 1997 στα γαλλικά και 2004 στα ελληνικά.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Αλφαβητικά συστήματα γραφής από το Omniglot (κείμενο στα αγγλικά)
• Τα αλφάβητα της Ευρώπης του Michael Everson (κείμενο στα αγγλικά)