Γάιδαρος

Για άλλες χρήσεις, δείτε: Γάιδαρος (αποσαφήνιση).

Ο γάιδαρος, γάδαρος ή γαϊδούρι, στο θηλυκό γένος γαϊδάρα, γαδάρα ή γαϊδούρα και, στα αρχαία ελληνικά, ὄνος, είναι οικόσιτο εξημερωμένο θηλαστικό ζώο που ανήκει στην τάξη περισσοδάκτυλων. Η επιστημονική του ονομασία είναι Equus asinus, είναι δηλαδή ένα είδος του γένους «άλογο» (ίππος - Equus).

Γάιδαρος
Γαϊδουράκι φορτωμένο σε χωριό της Κρήτης
Κατάσταση διατήρησης
Εξημερωμένο
Συστηματική ταξινόμηση
Βασίλειο: Ζώα (Animalia) Συνομοταξία: Χορδωτά (Chordata) Ομοταξία: Θηλαστικά (Mammalia) Τάξη: Περισσοδάκτυλα (Perissodactyla) Οικογένεια: Ιππίδες (Equidae) Γένος: Ίππος (Equus) Fitzinger, 1860  Υπογένος: Όνος (Asinus) Είδος: E. africanus Υποείδος: E. africanus asinus
Τριώνυμο
Equus africanus asinus (Ίππος ο αφρικανικός ο γάιδαρος) (Linnaeus, 1758)

Περιγραφή

Πρόκειται για ζώο που φημίζεται για την παροιμιώδη υπομονή του ενώ έχει και περίσσια αντοχή. Αποτελεί επίσης σύμβολο ταπεινότητας, κάτι που υποδηλώνεται και στην Καινή Διαθήκη, με την είσοδο του Ιησού Χριστού στα Ιεροσόλυμα «επί πώλου όνου». Στα Φωκικά του Παυσανία αναφέρεται ο όνος σε ζωγραφιές του Πολυγνώτου που αναπαριστούν γεγονότα του Τρωικού Πολέμου. Οι ζωγραφιές αυτές υπήρχαν στη Λέσχη των Κνιδίων στους Δελφούς.

Από τη διασταύρωση αλόγου (συγκεκριμένα φοράδας) και γαϊδάρου προέρχεται το μουλάρι, ενώ από τη διασταύρωση αλόγου και θηλυκού γαϊδάρου προέρχεται ο γίννος (γαϊδουρομούλαρο). Παλαιότερα οι άνθρωποι τον χρησιμοποιούσαν σαν μεταφορικό μέσο.

Στην Ελλάδα υπήρχαν 508.000 γαϊδούρια το 1950, 95.000 το 1995 και λιγότερα από 16.000 το 2008.

Αναφορές στην τέχνη και τη λαϊκή κουλτούρα

Μυθολογία

• Ο γάιδαρος ήταν το σύμβολο του Ρα, αιγυπτιακού θεού του ήλιου.
• Ο Σειληνός της ελληνικής μυθολογίας απεικονίζεται κατά την κλασική αρχαιότητα και κατά την Αναγέννηση μεθυσμένος και καβάλα σε γάιδαρο.
• O Μίδας απέκτησε αυτιά γαϊδάρου μετά από λάθος κρίση σε μουσικό διαγωνισμό ανάμεσα στον Απόλλωνα και τον Μαρσύα (ή τον Πάνα).

Θρησκεία

• Οι γάιδαροι χρησιμοποιούνται ως μέτρο πλούτου στο εδάφιο της Γένεσης 30:43, ενώ στο κεφάλαιο 34, ο πρίγκιπας της Συχέμ ονομάζεται Χαμόρ («γάιδαρος» στα εβραϊκά).
• Σύμφωνα με μια προφητεία της Εβραϊκής Βίβλου, ο Μεσσίας φτάνει πάνω σε γάιδαρο: "ἰδοὺ ὁ βασιλεὺς σου ἔρχεταί σοι, δίκαιος καὶ σῴζων αὐτός, πραΰς καὶ ἐπιβεβηκὼς ἐπὶ ὑποζύγιον καὶ πῶλον νέον". (Ζαχαρίας 9:9). Σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη, η παραπάνω προφητεία εκπληρώθηκε όταν ο Χριστός μπήκε στην Ιερουσαλήμ καβάλα στο ζώο (Ματθαίος 21:4-7, Ιωάννης 12:14-15).
• Τα γαϊδούρια αναφέρονται επανειλημμένα στα γραπτά και τις απεικονίσεις του Ινδουισμού, όπου το όχημα της θεάς Καλαράτρι είναι ένας γάιδαρος.

Λογοτεχνία

• Στους μύθους του Αισώπου, οι γάιδαροι συχνά αντιπαραβάλλονταν με άλογα, τα οποία θεωρούνταν ισχυρά και όμορφα. Ο γάιδαρος και η λεοντή, ένας μύθος αντιπροσωπευτικός των σχεδόν 20 μύθων του που απεικονίζουν γαϊδούρια, παρουσιάζει τον γάιδαρο ως ανόητο.
• Ο Χρυσός γάιδαρος του Απουλήιου που γράφτηκε το 160 μ.Χ., το μόνο αρχαίο ρωμαϊκό μυθιστόρημα στα λατινικά που σώζεται στο σύνολό του, παρουσιάζει τον αφηγητή να μεταμορφώνεται σε γάιδαρο.
• Ο Ουίλιαμ Σέξπιρ έκανε δημοφιλή στα αγγλικά τη χρήση της λέξης «γάιδαρος» ως προσβολή με τη σημασία του ηλίθιου σε πολλά από τα έργα του, όπως με τον χαρακτήρα του Νικολάου Σαΐτα (Nick Bottom) στο Όνειρο θερινής νυκτός (1600).
• Αντίθετα, λίγα χρόνια αργότερα, ο Μιγκέλ ντε Θερβάντες δίνει μια πιο θετική εικόνα του γαϊδάρου στο μυθιστόρημά του Δον Κιχότης, κυρίως ως όχημα του Σάντσο Πάντσα, παρουσιάζοντάς τους ως σταθερούς και πιστούς συντρόφους.
• Ο Γουίλιαμ Γουόρντσγουορθ απεικόνισε τον γάιδαρο ως πιστό και υπομονετικό ζώο στο ποίημά του "Peter Bell: A Tale" (1819), χρησιμοποιώντας τον και ως χριστιανικό σύμβολο.
• Ο Ρόμπερτ Λούις Στίβενσον στο Travels with a Donkey (1879), απεικονίζει το ζώο ως πεισματάρικο ον.
• Συμπαθητικές απεικονίσεις του γαιδάρου υπάρχουν στο λυρικό διήγημα «Ο Πλατέρο κι εγώ» του Χουάν Ραμόν Χιμένεθ.
• Ένα από τα διηγήματα της συλλογής του Ανδρέα Λασκαράτου Ιστορία ενός γαϊδάρου είναι και το ομότιτλο, στο οποίο σκιαγραφούνται ανθρώπινοι χαρακτήρες, όπου άλλο φαίνονται και άλλο είναι. Χαρακτηριστικό δείγμα της γραφής αυτής, ο γάιδαρος.
• Ο μελαγχολικός Γκαρής στη σειρά βιβλίων Γουίνι το αρκουδάκι (πρώτη έκδοση 1926) είναι από τους πιο διάσημους γαϊδάρους στη δυτική λογοτεχνία.
• Στο ποίημα του Γκίλμπερτ Κιθ Τσέστερτον "The Donkey" (1927), το ζώο υποτιμά τον εαυτό του αλλά τελικά βρίσκει μια στιγμή δόξας την πρώτη Κυριακή των Βαΐων.
• Στη Φάρμα των ζώων του Τζορτζ Όργουελ (1951), ο Βενιαμίν ο γάιδαρος παρουσιάζεται ως πιστός φίλος του Μπόξερ του αλόγου, καθώς και ως σοφός αλλά κυνικός.
• Ο Παζλ είναι ένας καλοπροαίρετος αλλά εύκολα χειραγωγούμενος γάιδαρος στα Χρονικά της Νάρνια: Η τελευταία μάχη (1956) του Κλάιβ Στέιπλς Λιούις.
• Στο παιδικό βιβλίο Ο θείος Πλάτων (1975) της Άλκης Ζέη, ένα πάνινο γαϊδουράκι, δώρο του θείου Πλάτωνα από την Ελλάδα, με ένα φερμουάρ στο στήθος που κρύβει μέσα μια κόκκινη καραμέλα, την καρδιά του, γίνεται ο αχώριστος φίλος δύο παιδιών που ζουν με τους γονείς τους εξόριστοι στη Μόσχα.
• Ο Ευγένιος Τριβιζάς εξέδωσε το 2012 το εικονογραφημένο παραμύθι Το γαϊδουράκι που γκάριζε στις εκδόσεις Μεταίχμιο με θέμα ένα τεμπέλικο γαϊδουράκι πέφτει στα χέρια μιας απαίσιας μάγισσας που το ξεθεώνει στη δουλειά.

Θέατρο

• Το 1979, ανέβηκε για πρώτη φορά από το Θέατρο Τέχνης «Κάρολος Κουν» η παράσταση Μαντζουράνα στο κατώφλι... γάιδαρος στα κεραμίδια σε κείμενο του Γιώργου Αρμένη και σκηνοθεσία Γιώργου Λαζάνη, που αφηγείται τις διαφορετικές πορείες τριών φίλων που ξεκινούν από ένα ελληνικό χωριό.
• Η πρώτη παράσταση του έργου Ο Μίδας έχει αυτιά γαϊδάρου του Μανόλη Κορρέ ανέβηκε το 1989 από το Εθνικό Θέατρο. Πρόκεται για μια μεταφορά του αρχαίου μύθου του Μίδα στη σύγχρονη εποχή, σε σκηνοθεσία του Νίκου Χαραλάμπους με τους Γιώργο Αρμένη, Σπύρο Κωνσταντόπουλο και Ντίνα Κώνστα (μεταξύ άλλων).

Κινηματογράφος

• Στην ταινία κινουμένων σχεδίων Φαντασία (1940) της Walt Disney Pictures, ο Ζάχος είναι το κατοικίδιο ζώο του Βάκχου στην ιστορία "Ποιμενική συμφωνία", που βασίζεται στην ελληνική μυθολογία.
• Επίσης από την Walt Disney Pictures, ο Πινόκιο (1940) παρουσιάζει τα παιδιά να μεταμορφώνονται σε γαϊδάρους στο Νησί της Ευχαρίστησης.
• Ο κύριος χαρακτήρας Γάιδαρος, με φωνή του Έντι Μέρφι, εμφανίζεται συχνά στο franchise ταινιών Σρεκ. Στις ελληνικές μεταγλωττίσεις, η φωνή είναι του Λυκούργου Μαρκούδη.
• Στην ταινία Το τάμα (2001) του Ανδρέα Πάντζη, ο πρωταγωνιστής (Γιώργος Χωραφάς) κάνει τάμα στον απόστολος Ανδρέα να πάει με τον γάιδαρο του από το χωριό του στο μοναστήρι που βρίσκεται στην άλλη άκρη της Κύπρου.
• Ο βασιλιάς γάιδαρος (2020) είναι μια πακιστανική ταινία ανιμέισον με ήρα τον Μανγκού, έναν γαϊδαράκο που βρίσκεται να είναι ο πιο πιθανός διάδοχος του θρόνου της Αζαντναγκάρ. Στην ελληνική μεταγλώττιση, η φωνή του Μανγκού ήταν του Νίκου Παπαδόπουλου.
• Στη γαλλική ταινία του 2022 Ο γάιδαρος, ο εραστής μου κι εγώ (Antoinette dans les Cévennes) σε σκηνοθεσία της Καρολίν Βινιάλ, η ηρωίδα (Λορ Καλαμί) πηγαίνει φυσιολατρικές διακοπές με τον εραστή της και έναν γάιδαρο.

Τηλεόραση

• Το 1973, προβλήθηκε τηλεοπτικά το θεατρικό έργο Περί όνου σκιάς (Der Prozeß um des Esels Schatten) του Φρίντριχ Ντίρενματ από το ΕΙΡΤ. Ο πρωταγωνιστής του έργου (Ανδρέας Φιλιππίδης) νοικιάζει ένα γαϊδούρι για να ταξιδέψει, εν μέσω καύσωνα, από τα αρχαία Άβδηρα στα Γεράνεια Όρη.
• Η ωραία Ελένη των γαϊδάρων είναι μια σατιρική αντιπολεμική παρωδία των ομηρικών επών που εκτυλίσσεται την εποχή της Ενετοκρατίας. Η σειρά, σε σκηνοθεσία Κώστα Φέρρη, πρωτοπροβλήθηκε από την ΥΕΝΕΔ τη σεζόν 1976-1977 με ηθοποιούς όπως Θόδωρο Κατσαδράμη, Θανάση Μυλωνά, Δέσποινα Νικολαΐδου και Γιώργο Μούτσιο.

Μουσική

• Στο παραδοσιακό τραγούδι "Μπαρμπα-Γιάννης ο κανατάς", περιγράφεται ο πλανόδιος κανατάς που γυρίζει τις γειτονιές της Αθήνας με τις στάμνες του φορτωμένες στον γάιδαρό του. Λέγεται ότι επρόκειτο για πραγματικό πρόσωπο.
• Ο Μάρκος Βαμβακάρης, στο τραγούδι του "Μικρός αρραβωνιάστηκα" (1938) παροιμοιάζει τον παντρεμένο νοικοκύρη με γάιδαρο που κουβαλά βαριά φορτία.
• Η Γεωργία Βασιλειάδου τραγούδισε το 1959, στην ταινία Ο θησαυρός του μακαρίτη το τραγούδι του Τάκη Μωράκη "Ο κυρ-Μέντιος" ή "Ο κυρ-γάιδαρος", που μιλά για έναν γάιδαρο που παντρεύτηκε κι έχασε την ελευθερία του.
• Η Αλίκη Βουγιουκλάκη τραγούδισε στην ταινία Η Αλίκη στο ναυτικό (1961) του Αλέκου Σακελλάριου το τραγούδι "Γαϊδαράκος" σε στίχους του Σακελλάριου και μουσική Μάνου Χατζιδάκι, που δίνει έμφαση στη μειωμένη ευφυΐα του συμπαθούς τετράποδου.

Παροιμίες

• Δυο γάιδαροι μαλώνανε σε ξένο αχυρώνα.
• Δεν μπορεί να μοιράσει δυο γαϊδουριών άχυρα.
• Αντί να βογκάει ο γάιδαρος βογκάει ο καβαλάρης.
• Κάλλιο γαϊδουρόδενε παρά γαϊδουρογύρευε.
• Ήταν στραβό το κλήμα, το ‘φαγε κι ο γάιδαρος.
• Του χαρίζουν γάιδαρο και τον κοιτά στα δόντια.
• Είπε ο γάιδαρος τον πετεινό κεφάλα.
• Βαράει το σαμάρι ν’ ακούσει ο γαϊδούρι.