Βικιπαίδεια

Μέλισσα

έντομο
(Ανακατεύθυνση από Μέλισσες)

Η μέλισσα είναι έντομο από την τάξη υμενόπτερα, που θεωρείται από όλα γενικά τα έντομα το πιο σπουδαίο για τον άνθρωπο αλλά και για τη φύση. Οι μέλισσες είναι υπεύθυνες για το 60-70% της γονιμοποίησης των φυτών[1] και η συνεχής μείωση του πληθυσμού τους έχει απασχολήσει σοβαρά τους επιστήμονες,[2] καθώς η εξαφάνισή τους θα συνιστούσε απειλή για μεγάλο μέρος της ζωής στον πλανήτη.[3][4] Αξιοσημείωτη είναι μια πρόταση από τον νομπελίστα Άλμπερτ Αϊνστάιν, ο οποίος είχε αναφέρει ότι «αν κάποτε οι μέλισσες εκλείψουν, το ανθρώπινο είδος δεν θα αργήσει να τις ακολουθήσει».

Είδη

Επεξεργασία

Στο είδος της Μέλισσας της μελιτοφόρου (Apis mellifera), όπως επίσημα λέγεται η μέλισσα, υπάρχουν τρεις βασικές ομάδες, η κάθε μια από τις οποίες έχει και μερικές φυλές. Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τις μέλισσες της ανατολικής Ασίας με εκπρόσωπο τη μέλισσα την ινδική. Η δεύτερη ομάδα είναι η αφρικανική και η τρίτη ομάδα είναι η ευρωπαϊκή, που περιλαμβάνει πάνω από 10 φυλές. Οι πιο γνωστές διεθνώς είναι η Ιταλική (Ligustica) και η Γιουγκοσλαβική (Carnica), ενώ στην Ελλάδα πιο διαδεδομένη ντόπια φυλή είναι η Cecropia -από τον μυθικό Αθηναίο βασιλιά Κέκροπα- στην κεντρική Ελλάδα, η Adami -από τον Βενεδικτίνο μοναχό Αδελφό Αδάμ- στη νότια-νησιωτική Ελλάδα και η Macedonica -στη Μακεδονία και Θράκη.[5][Σημ. 1]

Η καθεμιά από τις παραπάνω ομάδες έχει μερικά βασικά διακριτά χαρακτηριστικά. Τα τελευταία χρόνια άρχισε η συστηματική διασταύρωση των μελισσών για να δημιουργηθεί νέος τύπος, που θα έχει μέσο μέγεθος, θα είναι ήσυχη και εργατική και θα πολλαπλασιάζεται σχετικά εύκολα την άνοιξη.

Ιστορία

Επεξεργασία
 
Η σπηλαιογραφία της Μπικόρπ: συλλογή μελιού πριν από περίπου 15.000 χρόνια.

Η μέλισσα ζει στη Γη το λιγότερο 15 εκατομμύρια χρόνια και θεωρείται από τους πιο παλαιούς κατοίκους της Γης, που εξακολουθεί να υπάρχει ακόμη και σήμερα.

Είναι από τα ελάχιστα είδη των εντόμων που ο άνθρωπος προσπάθησε να εκμεταλλευτεί, βλέποντας ότι θα είχε κάποιο οικονομικό όφελος. Η προσπάθεια αυτή του ανθρώπου, να εξημερώσει τη μέλισσα δεν είναι νέα. Υπάρχει μια σπηλαιογραφία στην Μπικόρπ της Ισπανίας, ηλικίας τουλάχιστον 8.000 χρόνων, όπου εικονίζεται ένας άνθρωπος που προσπαθεί να πάρει μέλι από μελίσσι.[6]

Ανατομία

Επεξεργασία

Ο εγκέφαλος της μέλισσας έχει το μέγεθος ενός σπόρου σουσαμιού.[7] Το σώμα των μελισσών αποτελείται από το κεφάλι, το θώρακα και τη γαστέρα. Στο κεφάλι των μελισσών υπάρχουν δυο σύνθετοι οφθαλμοί στα πλάγια και τρεις απλοί στο επάνω μέρος.[8] Οι δύο σύνθετοι οφθαλμοί αποτελούνται από πέντε χιλιάδες ομματίδια, ο καθένας.[9] Από το τμήμα που βρίσκεται ανάμεσα στους οφθαλμούς, εξέχουν δυο κεραίες, πάνω στις οποίες βρίσκονται διάφορα αισθητήρια όργανα. Στο μπροστινό τμήμα του θώρακα, φέρει δύο ζεύγη μεμβρανωδών φτερών. Η γαστήρ είναι χωρισμένη σε δακτυλίους, που ανάμεσά τους βρίσκονται οι κηρογόνοι αδένες. Ο τελευταίος απ' τους δακτυλίους έχει το κεντρί. Τα αρσενικά, τα οποία ονομάζονται κηφήνες, δεν διαθέτουν ούτε κηρογόνους αδένες, ούτε κεντρί.[10]Η μέλισσα έχει τέσσερα φτερά. Τα δύο φτερά της μέλισσας συνδέονται, όταν πετάει, με τη βοήθεια ειδικών αγκιστριών, που υπάρχουν στο πίσω ζεύγος φτερών. Έτσι, αυξάνεται η ταχύτητα πτήσης.[8]

Κοινωνική οργάνωση

Επεξεργασία

Οι μέλισσες ανήκουν στην κατηγορία των εντόμων που παρουσιάζουν σαφή ιεράρχηση και ζουν σε μεγάλες οικογένειες, μέσα σε κυψέλες. Σε κάθε οικογένεια υπάρχει μια "βασίλισσα", που έχει σαν μοναδική αποστολή, να εξασφαλίζει τον πολλαπλασιασμό της οικογένειας.[Σημ. 2][Υποσημ. 1] Καθημερινά, εναποθέτει περί τα 1500 αυγά, συνεχόμενα, επί δυο έως πέντε έτη.[7]

Η οικογένεια, έχει επίσης μερικούς αρσενικούς, τους κηφήνες. Οι κηφήνες αποτελούν περίπου το 10% της κυψέλης και έχουν ως μοναδικό σκοπό, να γονιμοποιήσουν μόνο μια φορά τη βασίλισσα.[7][Σημ. 3] Στη συνέχεια, επειδή μετά την ολοκλήρωση της πράξης, αποκολλώνται τα γεννητικά τους όργανα, αποθνήσκουν.[7]

Τέλος, κάθε οικογένεια αποτελείται από μερικές χιλιάδες θηλυκές μέλισσες, οι οποίες στην πλειοψηφία τους είναι στείρες και λέγονται "εργάτριες". Οι εργάτριες, που αποτελούν και το βασικό πληθυσμό, έχουν πολλές και σύνθετες αποστολές, αρχίζοντας από τη δημιουργία των αποθεμάτων τροφών, τον καθαρισμό της κυψέλης, τη φροντίδα - περιποίηση των προνυμφών, τη φροντίδα της βασίλισσας, το κτίσιμο των κελιών, τη συλλογή τροφής, τη συλλογή γύρης, τροφοί των κηφήνων, μέχρι τη φύλαξη της κυψέλης.[11][12][7]

Η θερμοκρασία του γόνου της κυψέλης είναι πολύ σημαντική για την αποικία και ελέγχεται με απόλυτη ακρίβεια.[13] Οι μέλισσες διατηρούν τη θερμοκρασία της κυψέλης μεταξύ 32 °C και βέλτιστα 35 °C, έτσι ώστε ο γόνος να αναπτυχθεί κανονικά.[13] Εάν η θερμοκρασία της κυψέλης είναι πολύ υψηλή ή πολύ χαμηλή, οι μέλισσες κάνουν προσαρμογές. Όταν η θερμοκρασία στη κυψέλη είναι πολύ υψηλή, οι μέλισσες αερίζονται, αερίζοντας τον ζεστό αέρα από τη φωλιά ή χρησιμοποιώντας μηχανισμούς εξαερισμού ψύξης.[13][Σημ. 4] Όταν η θερμοκρασία είναι πολύ χαμηλή, οι μέλισσες παράγουν μεταβολική θερμότητα, αναθέτοντας και χαλαρώνοντας τους πτητικούς τους μύες.[13]

  •  
    Βασίλισσα μέλισσα.
  •  
    Νεκρές μέλισσες εργάτριες, μετά από μάχη με σφήκες.
  •  
    Σμήνος μελισσών, επάνω σε κορμό δέντρου.

Η βασίλισσα, ο κηφήνας και η εργάτρια ξεχωρίζουν με την πρώτη ματιά μεταξύ τους. Η εργάτρια είναι πιο μικρή και από τον κηφήνα και από τη βασίλισσα, και πιο αδύνατη. Η βασίλισσα έχει μεγαλύτερο μήκος, ενώ ο κηφήνας είναι κοντός, χοντρός και πιο σκούρος. Ο κηφήνας δεν έχει κεντρί, σε αντίθεση με τις εργάτριες και τη βασίλισσα που έχουν. Οι βασίλισσες το χρησιμοποιούν μόνο ενάντια σε άλλες βασίλισσες και αυτό δεν αποκολλάται από το σώμα τους, όπως συμβαίνει με τις εργάτριες.[Σημ. 5] Οι εργάτριες και οι βασίλισσες προέρχονται από γονιμοποιημένα αυγά. Αντίθετα, οι κηφήνες προέρχονται από αυγά μη γονιμοποιημένα. Έτσι, από το ίδιο αβγό είναι δυνατό να δημιουργηθεί βασίλισσα ή εργάτρια. Η διαφοροποίηση είναι αποτέλεσμα μιας ειδικής διατροφής που λαμβάνουν οι βασίλισσες από τη στιγμή που θα βγουν από το αβγό μέχρι που να μεταμορφωθούν σε τέλειο έντομο. Τρέφονται αποκλειστικά και μόνο από έναν πολτό, το λεγόμενο βασιλικό πολτό. Ο βασιλικός πολτός είναι στην πραγματικότητα αδενικό έκκριμα των εργατριών του οποίου η ακριβής σύνθεση, μέχρι σήμερα, δεν έχει προσδιοριστεί. Με το έκκριμα αυτό τρέφονται και οι εργάτριες, αλλά μόνο για ένα διάστημα που δεν ξεπερνά τις 48 ώρες. Στη συνέχεια τρέφονται με μείγμα μελιού, γύρης κλπ. Το μείγμα αυτό περιέχει κάποια ουσία που τελικά προκαλεί εκφυλισμό των γεννητικών οργάνων των εργατριών, τα οποία ατροφούν και δεν αναπτύσσονται, γίνονται ατελή θηλυκά έντομα, δηλαδή εργάτριες μέλισσες. Οι κηφήνες τρέφονται και αυτοί με μείγμα βασικά μελιού και γύρης.

Εργασιακά καθήκοντα μελισσών

Επεξεργασία
 
Μέλισσα που τρυγά.

Το καθήκον της βασίλισσας είναι να πραγματοποιήσει τη γαμήλια πτήση της, να γονιμοποιηθεί (ευρισκόμενη εν πτήσει) από περίπου είκοσι κηφήνες, να επιστρέψει στην κυψέλη της και να αρχίσει να γεννά.[14]

Ο κηφήνας τρέφεται από τις εργάτριες και πετά, προσβλέποντας να γονιμοποιήσει μια βασίλισσα στη γαμήλια πτήση της.[14]

Κατά τη διάρκεια της ζωής της, η εργάτρια μέλισσα περνά από τέσσερις εργασιακές φάσεις.[14] Αρχικά και τρεις εβδομάδες από τη γέννησή της, εκκολάπτεται και αρχίζει να εργάζεται αμέσως,[Σημ. 6][Παρ. Σημ. 4] καθαρίζοντας τα κελιά. Αυτή η φάση διαρκεί μόλις τρεις ημέρες.[14] Ακολουθεί η δεύτερη φάση, αυτή του ταΐσματος του γόνου, που διαρκεί μία εβδομάδα.[14] Στην τρίτη φάση, αρχίζει το κτίσιμο των κυψελών, την αποθήκευση του μελιού και τη φύλαξη της κυψέλης.[14] Η τέταρτη φάση είναι και η πλέον επικίνδυνη. Σε αυτή τη φάση, η μέλισσα καλείται να γίνει τροφοσυλλέκτρια,[Σημ. 7] να μαζεύει δηλαδή, νέκταρ και γύρη για την παραγωγή μελιού[14] καθώς και πρόπολη. Βεβαίως, υπάρχουν επιπλέον οι νεροκουβαλήτρες, οι αερίστριες και οι τροφαλλάκτριες[Σημ. 8] και που όλες μαζί, επιτελούν στο θαύμα της φύσης.

Σε γενικές γραμμές, η εργάτρια μέλισσα εκτελεί τις παρακάτω εργασίες (αναλόγως της ηλικίας της):

  • Φροντίζει τον γόνο
  • Διατηρεί την καθαριότητα εντός της κυψέλης
  • Κτίζει κελιά
  • Υπηρετεί τη βασίλισσα
  • Αποθηκεύει το μέλι
  • Συλλέγει την τροφή (είτε γύρη, είτε νέκταρ)
  • Συντελεί στην επικονίαση
  • Προστατεύει την κυψέλη (σαν φύλακας - φρουρός)
  • Ταΐζει τους κηφήνες[14]

Αναπαραγωγή

Επεξεργασία
 
Μέλισσες.

Η βασίλισσα γονιμοποιείται μόνο μια φορά στην αρχή της ζωής της. Τότε εγκαταλείπει τη κυψέλη και πετά στον αέρα συνοδευόμενη από μερικές δεκάδες κηφήνες.[Σημ. 9] Η "γαμήλια τελετή" και το ζευγάρωμα γίνεται πάντα στον αέρα. Στο γαμήλιο αυτό ταξίδι η βασίλισσα δεν συνοδεύεται από τις εργάτριες και είναι ουσιαστικά απροστάτευτη. Ακριβώς το γεγονός αυτό έχει την πιο μεγάλη αξία στη φυσική επιλογή των μελισσών. Αν η βασίλισσα δεν είναι ικανή να αποφύγει τους εχθρούς της, τότε πρέπει να πεθάνει, χωρίς ν' αφήσει απογόνους. Τη θέση της θα πάρει κάποια άλλη, που θα αποδειχτεί πιο γερή και πιο ικανή.

Μετά το ζευγάρωμα η βασίλισσα επιστρέφει στην κυψέλη. Γεννά έως το τέλος της ζωής χωρίς να ζευγαρώσει ποτέ ξανά. Οι φύλακες εργάτριες επιτρέπουν στη βασίλισσα να περάσει μόνο στην περίπτωση που έχει γονιμοποιηθεί, διαφορετικά δεν την αφήνουν μέχρις ότου έχει γονιμοποιηθεί. Μετά τη γαμήλια πτήση της βασίλισσας, οι μέλισσες-φύλακες δεν αφήνουν τους κηφήνες να εισέλθουν στην κυψέλη,[Σημ. 10] καταδικάζοντάς τους έτσι σε θάνατο από ασιτία.

Οι μέλισσες έχουν ένα απλοδιπλοειδές σύστημα καθορισμού φύλου. Αυτό το σύστημα έχει αρσενικά που είναι απλοειδή, έχοντας αναπτυχθεί από ένα μη γονιμοποιημένο ωάριο. Τα θηλυκά αναπτύσσονται από γονιμοποιημένα αυγά, με τα μισά από τα γονίδια τους να προέρχονται από τη βασίλισσα και τα άλλα μισά να προέρχονται από τον κηφήνα - πατέρα τους.[Σημ. 11] Όλοι οι θηλυκοί απόγονοι αυτού του κηφήνα, λαμβάνουν ένα πανομοιότυπο σύνολο γονιδίων από τα σπερματοζωάρια του, επειδή αυτός είναι απλοειδής και τα σπερματοζωάριά του παράγονται με μίτωση. Το άλλο μισό των γονιδίων ενός θηλυκού προέρχονται από το ωάριο του μητρικού ατόμου, της βασίλισσας, που παράγεται με μείωση. Κατά μέσο όρο, δύο θηλυκές μέλισσες θα μοιράζονται πάνω από το 50% των γονιδίων τους επειδή όλα τα θηλυκά άτομα μοιράζονται το ίδιο σύνολο πατρικών γονιδίων. Δύο θηλυκά άτομα που παράγονται σε ένα φυσιολογικό διπλοειδές σύστημα προσδιορισμού φύλου θα μοιράζονται μικρότερο ποσοστό γονιδίων, επειδή οι γαμέτες και στους δύο γονείς παράγονται μέσω μείωσης. Αυτό σημαίνει ότι μια εργάτρια μέλισσα, η οποία συμβάλλει με τα καθήκοντα της στην επιβίωση των απογόνων της βασίλισσας, συνεισφέρει ένα μεγάλο ποσοστό των κοινών γονιδίων της στην επόμενη γενιά. Η εξελικτική θεωρία που ερμηνεύει τις διαδικασίες, μέσω των οποίων επιλέγεται η επιβίωση των στενών συγγενών κάποιου ατόμου έναντι της επιβίωσης αυτού του ίδιου, ονομάζεται επιλογή συγγενών.[15]

Επικοινωνία

Επεξεργασία

Οι μέλισσες αποτελούν μέχρι σήμερα έναν άγνωστο κόσμο. Ενώ, πρόκειται για τέλεια οργανωμένη κοινωνία, δεν είναι ακόμη γνωστός ο τρόπος λειτουργίας και συνεννόησης. Το ότι οι μέλισσες συνεννοούνται μεταξύ τους είναι πέρα από κάθε αμφιβολία. Το ερώτημα που εξακολουθεί να παραμένει είναι το πώς γίνεται αυτό.

Μέχρι σήμερα, έχει λυθεί το μυστήριο του προσανατολισμού και της ειδοποίησης ότι κάπου υπάρχει γύρη ή νέκταρ. Και όχι μόνο αυτό, αλλά και τι είδος και σε ποια ποσότητα. Έτσι αν κάποια μέλισσα βρει νέκταρ, δεν θα ειδοποιήσει ολόκληρο το μελίσσι, αλλά όσες είναι αρκετές, για να μαζέψουν το νέκταρ. Ο προσανατολισμός τους γίνεται με την πόλωση του φωτός. Όσον αφορά την επικοινωνία μεταξύ τους, υπάρχει ένα ολόκληρο σύστημα κινήσεων, ένα είδος "χορού", που εκτελεί η πρώτη μέλισσα που βρήκε την πηγή της τροφής. Οι υπόλοιπες εργάτριες παρακολουθούν το χορό, τον ερμηνεύουν και πετούν κατευθείαν, χωρίς να χάσουν το δρόμο τους.

Οι ερευνητές έχουν ανακαλύψει ότι οι μέλισσες επικοινωνούν μεταξύ τους με διάφορα είδη χορών. Υπάρχουν τρία είδη χορών των μελισσών: ο κυκλικός χορός, ο κουνιστός ή μικτός χορός και ο χορός των δονήσεων.[16] Ο Καρλ φον Φρις μελέτησε τις κινήσεις των μελισσών και έλαβε το Νόμπελ Ιατρικής το 1973. Υποστήριξε ότι οι μέλισσες με το χορό τους μπορούν να μεταδώσουν διάφορα μηνύματα στις άλλες μέλισσες σχετικά με την απόσταση της τροφής. Όταν η τροφή βρίσκεται έως 75 μέτρα μακριά από την κυψέλη οι μέλισσες εκτελούν τον κυκλικό χορό. Με τον κυκλικό χορό δίνεται πληροφόρηση στις άλλες μέλισσες για την απόσταση της πηγής της τροφής και για το είδος της τροφής αλλά όχι και για την κατεύθυνση προς την οποία πρέπει να στραφούν οι άλλες μέλισσες για ανεύρεση της τροφής. Όταν όμως η τροφή βρίσκεται σε μεγαλύτερη απόσταση από την κυψέλη οι μέλισσες εκτελούν τον κουνιστό χορό με τον οποίο μεταδίδουν στις άλλες μέλισσες την πληροφορία της απόστασης της τροφής και σε ποια κατεύθυνση υπάρχει η τροφή σε σχέση με τη θέση της κυψέλης.[9][17]

Στον κουνιστό χορό η κατεύθυνση της ευθείας πορείας περιέχει τις πληροφορίες σχετικά με την κατεύθυνση της πηγής της τροφής, η γωνία μεταξύ της ευθείας διαδρομής και της κατακόρυφης είναι ακριβώς η γωνία, που έχει η κατεύθυνση της πτήσης προς τη θέση του ήλιου. Η απόσταση από την πηγή της τροφής αναμεταδίδεται από το χρόνο, που χρειάζεται, για να διασχίσει η μέλισσα την ευθεία διαδρομή. Ένα δευτερόλεπτο υποδηλώνει την απόσταση περίπου ενός χιλιομέτρου (άρα η ταχύτητα του χορού είναι αντιστρόφως ανάλογη με την πραγματική απόσταση). Οι άλλες μέλισσες λαμβάνουν τις πληροφορίες διατηρώντας στενή επαφή με τη μέλισσα, που χορεύει και ανασυνθέτουν τις κινήσεις της.[18] Λαμβάνουν επίσης πληροφορίες μέσω της όσφρησής τους για το τι βρίσκεται στην πηγή τροφής (είδος τροφής, γύρη, πρόπολη, νερό) καθώς και για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της.

Σύμφωνα με δύο ερευνητικές εργασίες αποδείχθηκε ότι τόσο οι μέλισσες της κυψέλης όσο και οι άγριες μέλισσες μαθαίνουν από τις μεγαλύτερες μέλισσες τον τρόπο επικοινωνίας με τα διάφορα είδη χορών. Έτσι, ο τρόπος επικοινωνίας των μελισσών είναι περισσότερο αποτέλεσμα κοινωνικοποίησης των νεαρότερων μελισσών και λιγότερο αποτέλεσμα ενστικτωδών κινήσεων. Οι δύο ερευνητικές ομάδες απέδειξαν ότι οι μέλισσες είναι πολύ κοινωνικά έντομα με υψηλό δείκτη ευφυΐας. Οι μέλισσες μπορούν να παρατηρούν και να μαθαίνουν από τις μεγαλύτερες μέλισσες.[19]

Οι μέλισσες επικοινωνούν μεταξύ τους με την αφή, την όραση, την όσφρηση και την ακοή τους. Οι βασίλισσες εκκρίνουν διάφορες φερομόνες,[20] που επιτελούν διαφορετικές λειτουργίες όπως την αναστολή της ανάπτυξης ωοθηκών στις εργάτριες, την προσέλκυση των κηφήνων για γονιμοποίηση της βασίλισσας και την παραγωγή νέων βασιλισσών. Η ποσότητα της βασιλικής ουσίας εξαρτάται από την ηλικία των βασιλισσών και από το εάν έχουν γονιμοποιηθεί ή όχι. Η μετάδοση των φερομονών, που παράγει η βασίλισσα, στις άλλες μέλισσες γίνεται με την τροφάλλαξη, δηλαδή με την ανταλλαγή της τροφής μεταξύ των μελισσών. Με την τροφάλλαξη οι μέλισσες ανταλλάσσουν μεταξύ τους χημικές ουσίες και οσμές.[21] Οι εργάτριες εκκρίνουν φερομόνες προσανατολισμού, επιθετικότητας και συναγερμού.[22]Οι κηφήνες παράγουν φερομόνες, για να προσελκύσουν και άλλους κηφήνες στις περιοχές ζευγαρώματος.[20]

Προϊόντα

Επεξεργασία
 
Μελισσοκόμος κατά την περισυλλογή μελιού.

Οι μέλισσες συλλέγουν γύρη και νέκταρ και παράλληλα παράγουν μέλι,[23] βασιλικό πολτό,[24] πρόπολη[25][Σημ. 12] και κερί, χρήσιμα και θρεπτικά συστατικά τα οποία επίσης χρησιμοποιούνται ως διεγερτικά καθώς και στην παρασκευή καλλυντικών. Το μέλι είναι μια υψηλής θερμιδικής αξίας τροφή, που δε χαλάει ποτέ.[26][27] Ο βασιλικός πολτός είναι μια υπερτροφή που όμως πρέπει να καταναλώνεται σε μικρές ποσότητες και με προσοχή.[28] Η πρόπολη είναι μέγιστο αντισηπτικό.

Επίσης, πριν από μερικά χρόνια απέκτησε μεγάλη αξία και το δηλητήριο[Σημ. 13]. Τα σημαντικά συστατικά που υπάρχουν στο δηλητήριο της μέλισσας είναι η μελιτίνη, η απαμίνη, η υαλουρονιδάση, η φωσφολιπάση και η ισταμίνη. Η μελιτίνη θεωρείται ότι είναι το κύριο συστατικό του δηλητηρίου της μέλισσας. Το δηλητήριο παράγεται στην κοιλιά των εργατριών μελισσών από ένα μείγμα όξινων και βασικών εκκρίσεων.[Παρ. Σημ. 8] της μέλισσας το οποίο εκτός από αντιθρομβωτικό και αντιφλεγμονώδες,[29] μεταξύ άλλων χρησιμοποιείται για τη θεραπεία των ρευματικών παθήσεων, της σκλήρυνσης κατά πλάκας, του ρευματικού πυρετού, της υψηλής αρτηριακής πίεσης, της ισχιαλγίας, της ψωρίασης, των αιματωμάτων, διαφόρων δερματικών παθήσεων και των εγκαυμάτων.[29]

Ακόμη, πολύ μεγάλη είναι η προσφορά των μελισσών στην επικονίαση των φυτών, στην οποία συμβάλλουν μεταφέροντας γύρη από λουλούδι σε λουλούδι.

Τέλος, στα πλαίσια καταπολέμησης της πείνας, έχει αρχίσει και η παραγωγή – πώληση γόνου μελισσών προς βρώσιν, μάλιστα, σε πολλούς πολιτισμούς τρώγονται ως λιχουδιά.[30]

Εορτασμός

Επεξεργασία

Οι μέλισσες εορτάζονται κατά την Παγκόσμια Ημέρα της Μέλισσας, στις 20 Μαΐου. Η 20ή Μαΐου, συμπίπτει με τα γενέθλια του Σλοβένου Άντον Γιάνσα, ο οποίος κατά τον 18ο αιώνα πρωτοστάτησε στις σύγχρονες τεχνικές μελισσοκομίας στην πατρίδα του και εγκωμίαζε τις μέλισσες για την ικανότητά τους να εργάζονται τόσο σκληρά, ενώ χρειάζονται τόσο λίγη φροντίδα.[31]

Απεικονίσεις στην τέχνη και τη λαϊκή κουλτούρα

Επεξεργασία

Μυθολογία

Επεξεργασία
  • Στην αιγυπτιακή μυθολογία, οι μέλισσες προέρχονταν από τα δάκρυα του θεού του ήλιου Ρα όταν έπεφταν στην άμμο της ερήμου.[32]
  • Στη μυθολογία των Μάγια, ο Αχ-Μουζέν-Καμπ είναι θεός των μελισσών και του μελιού.[33] Ένας από τους δίδυμους ήρωες των Μάγια, ο Σμπαλάνκε, σχετίζεται επίσης με τις μέλισσες και τη μελισσοκομία.[34]
  • Στην ινδουιστική μυθολογία, η Μπραμάρι κλήθηκε από τους θεούς να σκοτώσει τον δαίμονα Αρουνασούρα που κυρίευε τους ουρανούς και τους τρεις κόσμους. Για να σκοτώσει τον Αρουνασούρα, τον τσίμπησε πολλές φορές με τη βοήθεια αναρίθμητων μαύρων μελισσών που αναδύθηκαν από το σώμα της. Οι θεοί κατάφεραν τελικά να ανακτήσουν τον έλεγχο των ουρανών και των ουράνιων κόσμων.[35]
  • Στις μυθολογίες των πολιτισμών της Ινδίας, της Εγγύς Ανατολής και του Αιγαίου, η μέλισσα πιστεύεται ότι είναι το ιερό έντομο που γεφύρωνε τον φυσικό κόσμο με τον κάτω κόσμο.[36][37][38]
  • Η ελληνική μυθολογία έχει αρκετούς θεούς που συνδέονται με τις μέλισσες. Ο Αρισταίος είναι ο θεός της μελισσοκομίας. Αφού προκάλεσε ακούσια τον θάνατο της Ευρυδίκης, η οποία πάτησε ένα φίδι, οι νύμφες αδερφές της τιμώρησαν τον Αρισταίος σκοτώνοντας τις μέλισσές του. Βλέποντας τις κενές κυψέλες όπου κατοικούσαν οι μέλισσές του, ο Αρισταίος έκλαψε και συμβουλεύτηκε τον Πρωτέα που τον συμβούλεψε να τιμήσει τη μνήμη της Ευρυδίκης θυσιάζοντας τέσσερις ταύρους και τέσσερις αγελάδες. Όταν το έκανε, άφησε τα ζώα να σαπίσουν και από τα πτώματά τους σηκώθηκαν μέλισσες και γέμισαν τις κενές κυψέλες του.[39]
  • Στη μυκηναϊκή και μινωική μυθολογία, η μέλισσα ήταν έμβλημα της Ποτνίας.[40] Οι ιέρειές της έλαβαν το όνομα «Μέλισσα».[41]
  • Σύμφωνα με τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο Πορφύριο, οι ιέρειες της Δήμητρας ονομάζονταν επίσης «Μέλισσες», και η Μέλισσα ήταν και ένα από τα ονόματα της Άρτεμης.[42]
  • Ο Μελισσέας ήταν ο θεός του μελιού και των μελισσών, του οποίου οι κόρες Ίδη και Αδράστεια τάιζαν τον Δία ως βρέφος με γάλα και μέλι όταν η μητέρα του το έκρυβε από τον Κρόνο.[43]

Καλές τέχνες

Επεξεργασία
  • Απεικονίσεις ανθρώπων που συλλέγουν μέλι από άγριες μέλισσες χρονολογούνται πριν από 15.000 χρόνια. Οι προσπάθειες εξημερώσεώς τους παρουσιάζονται στην αιγυπτιακή τέχνη πριν από περίπου 4.500 χρόνια.[44]
  • Από τα παλαιότερα παραδείγματα μελισσών στην τέχνη είναι και κάποιες βραχογραφίες στην Ισπανία που χρονολογούνται στο 15.000 π.Χ.[45]

Λογοτεχνία

Επεξεργασία

Η κοινωνία των μελισσών έχει χρησιμοποιηθεί από την αρχαιότητα έως τη σύγχρονη εποχή, στον Αριστοτέλη, τον Πλάτωνα, τον Βιργίλιο, τον Σενέκα, τον Έρασμο, τον Ουίλιαμ Σέξπιρ και τον Λέοντα Τολστόι, καθώς και από πολιτικούς και κοινωνικούς θεωρητικούς όπως ο Μπέρναρντ Μάντεβιλ και ο Καρλ Μαρξ ως πρότυπο για την ανθρώπινη κοινωνία.[46]

  • Ο Ύμνος του Ομήρου στον Ερμή προσδιορίζει το μέλι ως τροφή των θεών.[47] Το μέλι, σύμφωνα με έναν ελληνικό μύθο, ανακαλύφθηκε από μια νύμφη που ονομαζόταν "Μέλισσα". Οι μέλισσες συνδέονταν επίσης με το μαντείο των Δελφών και η μάντισσά του ονομαζόταν ενίοτε "Μέλισσα".[48]
  • Η μελισσοκομία με τη χρήση καπνού περιγράφεται στο 9ο βιβλίο του έργου Περί τα ζώα ιστορίαι του Αριστοτέλη.[49] Η αφήγηση αναφέρει ότι οι μέλισσες πεθαίνουν μετά από το τσίμπημά τους, ότι οι εργάτριες αφαιρούν τα πτώματα από την κυψέλη και τη φρουρούν.[50]
  • Η μελισσοκομία περιγράφεται λεπτομερώς από τον Βιργίλιο στα Γεωργικά του.[51]
  • Η μελισσοκομία αναφέρεται επίσης στην Αινειάδα του και στη Φυσική ιστορία του Πλίνιου.[51]
  • Το ποίημα του Γουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς "The Lake Isle of Innisfree" (1888) περιέχει αναφορές στη μέλισσα. Εκείνη την εποχή, ο ποιητής ζούσε στο Μπέντφορντ Παρκ, στο δυτικό Λονδίνο.[52]
  • Ο Γιάννης Ξανθούλης εξέδωσε το 2000 το μυθιστόρημα ...Ύστερα, ήρθαν οι μέλισσες από τις εκδόσεις Καστανιώτη, με ήρωα τον Στάθη, εκδότη ενός μελισσοκομικού περιοδικού.[53]

Κινηματογράφος

Επεξεργασία

Τηλεόραση

Επεξεργασία

Μουσική

Επεξεργασία

Ανάμεσα στα τραγούδια που αναφέρονται σε μέλισσες, είναι και τα παρακάτω:

Παιχνίδια

Επεξεργασία
  • Στο παιδικό παιχνίδι Περνά - περνά η μέλισσα, τα παιδιά επιλέγουν δυο μάνες, οι οποίες απομακρύνονται από τους υπόλοιπους ενώνοντας τα χέρια τους μπροστά και ψηλά, έτσι ώστε να σχηματίσουν από κάτω καμάρα, τα χτυπάνε και τραγουδούν "Περνά περνά η μέλισσα, με τα μελισσόπουλα και με τα παιδόπουλα". Τα  υπόλοιπα παιδιά κάνουν ουρά και περνάνε κάτω από την καμάρα. Όταν τελειώσει το τραγούδι, οι μάνες κατεβάζουν τα χέρια κι αιχμαλωτίζουν το παιδί που βρίσκεται τη στιγμή εκείνη κάτω από την καμάρα.[65]

Δείτε επίσης

Επεξεργασία

Σημειώσεις

Επεξεργασία
  1. ↑ Όλες οι χώρες, συνήθως έχουν μία φυλή, αντιθέτως, η Ελλάδα έχει τρεις. Τούτο, είναι σπανιότατο στα μελισσοκομικά χρονικά.
  2. ↑ Ένα όργανο που έχει η βασίλισσα και δεν έχουν οι άλλες μέλισσες, είναι η σπερματοθήκη. Για να γεμίσει τη σπερματοθήκη της, η βασίλισσα θα χρειαστεί να ζευγαρώσει με έως και είκοσι κηφήνες.[Παρ. Σημ. 1]
  3. ↑ Οι παρθενικές - γαμήλιες (nuptial) πτήσεις της βασίλισσας, είναι μια, με δυο το πολύ. Γίνονται πάντα με καλό καιρό και ηλιοφάνεια. Εάν, για παρατεταμένο χρονικό διάστημα, ο καιρός δεν είναι καλός, τότε, αναγκαστικά, η βασίλισσα θα αρχίσει την ωοτοκία (χωρίς να έχει προηγηθεί το ζευγάρωμά της). Επειδή όμως, δεν θα έχει σπέρμα στη σπερματοθήκη της, θα γεννά μόνον κηφήνες, καθότι τα αυγά της δεν είναι γονιμοποιημένα. Άπαξ και η βασίλισσα ξεκινήσει την ωοτοκία, δεν είναι ικανή για μετέπειτα ζευγάρωμα.[Παρ. Σημ. 2]
  4. ↑ Υπάρχουν επίσης και δευτερεύουσες εργασίες όπως αυτή της «νεροκουβαλήτρας» και της «αερίστριας», όπου η μεν πρώτη μεταφέρει στην κυψέλη νερό και η δεύτερη φτερουγίζει τα φτερά της πολύ γρήγορα, με αποτέλεσμα να εξαερώνεται το νερό, προκειμένου να κρατιέται δροσερή η κυψέλη (κατά τους θερινούς μήνες).[Παρ. Σημ. 3]
  5. ↑ Το κεντρί των μελισσών αποκολλάται από το σώμα τους, μόνο όταν τσιμπήσουν άνθρωπο και τούτο επειδή το κεντρί έχει τη μικρογραφία ενός τετραπλού «πριονωτού» καμακιού και το ανθρώπινο δέρμα έχει ελαστικότητα. Όταν τσιμπηθεί άνθρωπος, το δέρμα (λόγω της ελαστικότητάς του) δεν αφήνει το κεντρί να εξέλθει, οπότε αποκολλάτε, με αποτέλεσμα τη θανάτωση της μέλισσας.[Υποσημ. 2]
  6. ↑ Τις πρώτες 2 με 3 ημέρες της ζωής της, η νεαρή μέλισσα δεν έχει δηλητήριο στο κεντρί της, τούτο παράγεται μετά την τρίτη ημέρα της ζωής της.
  7. ↑ Η τροφοσυλλέκτρια μπορεί να είναι είτε γυρεοσυλλέκτρια, είτε νεκταροσυλλέκτρια
  8. ↑ Οι τροφαλλάκτριες, στέκονται η μία αντικριστά της άλλης και μεταφέρουν η μία στο στόμα της άλλης μικροποσότητα νέκταρος (λιγότερο της σταγόνας). Η συνεχής και αλλεπάλληλη μεταφορά του νέκταρος από το ένα στόμα στο άλλο, ονομάζεται τροφάλλαξη και έχει σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία του μελιού.
  9. ↑ Όπως προαναφέρθηκε, οι παρθενικές - γαμήλιες (nuptial) πτήσεις της βασίλισσας, είναι μια, με δυο το πολύ. Αυτό, το καθορίζει κατ' αποκλειστικότητα η βασίλισσα και εξαρτάται κατά πόσο νοιώθει τη σπερματοθήκη της πλήρη ή όχι. Στη γονιμοποίηση της βασίλισσας, είναι πιθανό να συμμετάσχουν και άλλοι κηφήνες, από γειτονικά μελίσσια - κυψέλες.[Παρ. Σημ. 5]
  10. ↑ Δεν αφήνουν τους κηφήνες να εισέλθουν στην κυψέλη, εφ' όσον η βασίλισσα ανήκει στην ίδια κυψέλη με τη δική τους. Όμως, οι κηφήνες των άλλων κυψελών, δεν αντιμετωπίζουν κανένα πρόβλημα.
  11. ↑ Όταν η βασίλισσα εναποθέτει το αυγό της στο κελί, γνωρίζει εκ των προτέρων, αν αυτό θα είναι αρσενικό (μη γονιμοποιημένο ωάριο) ή θηλυκό (γονιμοποιημένο ωάριο).[Παρ. Σημ. 6]
  12. ↑ Η πρόπολη είναι μια έκκριση που παράγεται από τους άνθοφόρους οφθαλμούς (μπουμπούκια) των δέντρων κατά την άνοιξη. Είναι πολύ κολλώδες, αλλά οι μέλισσες το συλλέγουν επειδή είναι αντιμυκητιασικό και αντιβακτηριδιακό. Είναι μέρος του φαρμακείου του δάσους.[Παρ. Σημ. 7]
  13. ↑ Το δηλητήριο της μέλισσας (απιτοξίνη, [apitoxin]) είναι ένα άχρωμο, όξινο υγρό το οποίο περιέχει φαρμακολογικά σημαντικά συστατικά
Παραπομπές σημειώσεων
  1. ↑ Richie Hertzberg (22 Μαρτίου 2019). «How honeybees get their jobs—explained». www.nationalgeographic.com. Ανακτήθηκε στις 23 Μαρτίου 2019. 
  2. ↑ Peter Beckley - Garden Farming Series (1985). «Mating». Keeping Bees. Great Britain: Pelham Books Ltd. σελ. 26. ISBN 9780720714364. 
  3. ↑ Jason Bittel. «Photos from inside a tree reveal intimate lives of wild honeybees». www.nationalgeographic.com. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2020. 
  4. ↑ Smart Bee - Bee venom collector. «About bee venom». Smart Bee - Bee venom collector. Ανακτήθηκε στις 11 Απριλίου 2022. 
  5. ↑ Richie Hertzberg (22 Μαρτίου 2019). «How honeybees get their jobs—explained». www.nationalgeographic.com. Ανακτήθηκε στις 23 Μαρτίου 2019. 
  6. ↑ Richie Hertzberg (22 Μαρτίου 2019). «How honeybees get their jobs—explained». www.nationalgeographic.com. Ανακτήθηκε στις 23 Μαρτίου 2019. 
  7. ↑ Bittel, Jason. «Photos from inside a tree reveal intimate lives of wild honeybees». Ανακτήθηκε στις 8 Φεβρουαρίου 2020.  Text "National Geographic" ignored (βοήθεια)
  8. ↑ Smart Bee - Bee venom collector. «About bee venom». Smart Bee - Bee venom collector. Ανακτήθηκε στις 11 Απριλίου 2022. 

Υποσημειώσεις

Επεξεργασία
  1. ↑ Μετά το πέρας της ερωτικής πράξης (η οποία πραγματοποιείται στον αέρα καθώς ίπτανται) μεταξύ της βασίλισσας και του κηφήνα, αποκολλώνται τα γεννητικά όργανα του κηφήνα και έτσι ο κηφήνας αποθνήσκει.
  2. ↑ Το κεντρί της μέλισσας δεν αποκολλάται όταν αυτή τσιμπήσει μία άλλη μέλισσα ή μία σκληρή επιφάνεια.
Παραπομπές Υποσημειώσεων

Παραπομπές

Επεξεργασία
  1. ↑ «Μέλισσες και επικονίαση». Μelissokomia.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Σεπτεμβρίου 2018. 
  2. ↑ «Επικίνδυνη η μείωση των μελισσών, Της Τάνιας Γεωργιοπούλου». Κathimerini.gr. 
  3. ↑ «What Would Happen If Bees Went Extinct?». Science ABC. 3 Ιουλίου 2015. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Μαρτίου 2019. 
  4. ↑ «Death and Extinction of the Bees. The Role of Monsanto?». Global Research. 12 Δεκεμβρίου 2018. 
  5. ↑ S.A., Alfastar Hellas. «Μελισσοκομία Μπατσή - Μέλισσες, φυλές βασιλισσών». www.batsis.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Αυγούστου 2016. Ανακτήθηκε στις 5 Σεπτεμβρίου 2016. 
  6. ↑ Ullmann, Fritz (2003). Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry. John Wiley & Sons. ISBN 978-3-527-30385-4. 
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Richie Hertzberg (22 Μαρτίου 2019). «How honeybees get their jobs—explained». www.nationalgeographic.com. Ανακτήθηκε στις 23 Μαρτίου 2019. 
  8. ↑ 8,0 8,1 «Τα μυστικά των μελισσών – ΜΕΛΟΠΙΘΑΡΟ» (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 28 Μαΐου 2022. 
  9. ↑ 9,0 9,1 admin (30 Ιουλίου 2021). «Η «γλώσσα» των μελισσών». Melissokomia Net . gr (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 27 Μαΐου 2022. 
  10. ↑ «Anatomy of the Honey Bee». Extension. 19 Ιουνίου 2014. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Ιουλίου 2015. Ανακτήθηκε στις 30 Ιουνίου 2015. 
  11. ↑ Michener, Charles Duncan (1974). The Social Behavior of the Bees: A Comparative Study. Harvard University Press. σελίδες 22–78. ISBN 978-0-674-81175-1. 
  12. ↑ Michener, Charles Duncan (1974). The Social Behavior of the Bees: A Comparative Study. Harvard University Press. σελ. 308. ISBN 978-0-674-81175-1. 
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Sunny Skyz (6 Φεβρουαρίου 2020). «The Artwork Of Bees Can Be Absolutely Stunning». www.losangelescountybeekeepers.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Μαΐου 2020. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2020. 
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 14,6 14,7 Richie Hertzberg (22 Μαρτίου 2019). «Honeybees, all have different jobs to accomplish». National Georgraphic. Ανακτήθηκε στις 17 Απριλίου 2021. 
  15. ↑ Miller, Stephen A.· Harley, John P. (2018). Ζωολογία. Nicosia, Cyprus: Broken Hill. σελ. 426-427. ISBN 978-9925-563-37-1. 
  16. ↑ «Διοίκηση του Μελισσιού». honeymell.com. Ανακτήθηκε στις 27 Μαΐου 2022. 
  17. ↑ «Επικοινωνία μεταξύ των μελισσών». Κοινωνία Μελισσών. Ανακτήθηκε στις 27 Μαΐου 2022. 
  18. ↑ Rohrseitz, K.; Tautz, J. (1999-05-01). «Honey bee dance communication: waggle run direction coded in antennal contacts?» (στα αγγλικά). Journal of Comparative Physiology A 184 (4): 463–470. doi:10.1007/s003590050346. ISSN 1432-1351. https://doi.org/10.1007/s003590050346. 
  19. ↑ «Μέλισσες στα θρανία». ΤΟ ΒΗΜΑ. Ανακτήθηκε στις 21 Μαρτίου 2023. 
  20. ↑ 20,0 20,1 «Φερομόνες». melissomania.gr (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 27 Μαΐου 2022. 
  21. ↑ admin (24 Αυγούστου 2016). «Η συμπεριφορά και η επικοινωνία των μελισσών». Melissokomia Net . gr (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 27 Μαΐου 2022. 
  22. ↑ «ΟΙ ΜΕΛΙΣΣΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΟΥΝ ΚΑΙ ΧΟΡΕΥΟΥΝ – ΓΗ ΟΛΥΜΠΟΥ». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Απριλίου 2022. Ανακτήθηκε στις 27 Μαΐου 2022. 
  23. ↑ Hunt, C.L.· Atwater, H.W. (7 Απριλίου 1915). Honey and Its Uses in the Home. US Department of Agriculture, Farmers' Bulletin, No. 653. Ανακτήθηκε στις 14 Ιουλίου 2015. 
  24. ↑ European Food Safety Authority (EFSA) Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (2011). «Scientific Opinion». EFSA Journal 9 (4): 2083. http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/doc/2083.pdf. 
  25. ↑ «Propolis:MedlinePlus Supplements». U.S. National Library of Medicine. 19 Ιανουαρίου 2012. 
  26. ↑ Σαριγκουλέ, Στέλλα (3 Απριλίου 2015). «Γιατί το μέλι αντέχει για πάντα». Onmed.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Μαρτίου 2019. 
  27. ↑ «Honey In The Pyramids». Nationalgeographic.com.au. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Μαρτίου 2019. 
  28. ↑ «Βασιλικός πολτός: Οφέλη, παρενέργειες και δοσολογία - Τι να προσέχετε!». Iatropedia.gr. 20 Ιανουαρίου 2019. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Μαρτίου 2019. 
  29. ↑ 29,0 29,1 Smart Bee - Bee venom collector. «About bee venom». Smart Bee - Bee venom collector. Ανακτήθηκε στις 11 Απριλίου 2022. 
  30. ↑ Annette Bruun Jensen; Josh Evans; Adi Jonas-Levi; Ofir Benjamin; Itzhak Martinez; Bjørn Dahle; Nanna Roos; Antoine Lecocq και άλλοι. (15 Μαρτίου 2019). «Standard methods for Apis mellifera brood as human food». Journal of Apicultural Research 58 (2): 1–28. doi:10.1080/00218839.2016.1226606. ISSN 0021-8839. 
  31. ↑ «World Bee Day 20 May / Why this date?». United Nations. Ανακτήθηκε στις 10 Αυγούστου 2019. 
  32. ↑ Norton, Holly (24 May 2017). «Honey, I love you: our 40,000-year relationship with the humble bee». The Guardian. https://www.theguardian.com/science/2017/may/24/honey-i-love-you-our-40000-year-relationship-with-the-humble-bee. 
  33. ↑ Milbrath, Susan (1999). Star Gods of the Maya: Astronomy in Art, Folklore, and Calendars. The Linda Schele series in Maya and pre-Columbian studies. Austin: University of Texas Press. σελ. 162. ISBN 0-292-75225-3. OCLC 40848420. 
  34. ↑ Kerr, Justin. «The Transformation of Xbalanqué or The Many Faces of God A1». 
  35. ↑ «The Devi Bhagavatam: The Tenth Book: Chapter 13». sacred-texts.com. Ανακτήθηκε στις 17 Οκτωβρίου 2017. 
  36. ↑ Cook, Arthur Bernard (November 1895). «The Bee in Greek Mythology». The Journal of Hellenic Studies 15: 1–24. doi:10.2307/624058. https://zenodo.org/record/1714309. 
  37. ↑ Ransome, Hilda M. (1937). The Sacred Bee in Ancient Times and Folklore. London: George Allen & Unwin. σελίδες 19–41. 
  38. ↑ Karttunen, Klaus (2009). «Bhramarotpītādharaḥ: Bees in Classical India» (στα αγγλικά). Studia Orientalia Electronica 107: 89–134. ISSN 2323-5209. 
  39. ↑ McLeish, Kenneth (1996). Bloomsbury Dictionary of Myth. Bloomsbury. ISBN 978-0-7475-2502-8. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 11 Ιουνίου 2024. 
  40. ↑ G.W. Elderkin (1939) "The Bee of Artemis"The American Journal of Philology 60 pp. 203–213
  41. ↑ University of Michigan (1906). De Jove Cretico. Mayer & Müller. 
  42. ↑ Harrison (1922), σελ. 442.
  43. ↑ «Melisseus». Theoi Project. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2021. 
  44. ↑ «Ancient Egypt: Bee-keeping». Reshafim.org.il. 6 Απριλίου 2003. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 9 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2016. 
  45. ↑ Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures. Springer Science & Business Media. 12 Μαρτίου 2008. σελ. 1074. ISBN 978-1-4020-4559-2. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Ιουλίου 2014. 
  46. ↑ Wilson, Bee (2004). The Hive: the Story of the Honeybee. London: John Murray. ISBN 0-7195-6598-7. 
  47. ↑ Susan Scheinberg, "The Bee Maidens of the Homeric Hymn to Hermes", in Albert Heinrichs, ed., Harvard Studies in Classical Philology (Cambridge MA: Harvard University Press, 1980), 11. (ISBN 0674379306); and many others since questioning Gottfried Hermann's 1806 equation of the Thriae with bee-maidens. Heinrich Gottfried, Homeri nomine dignissimum/Homeric Hymns (Leipzig: 1806), 346 and cxiii. Many took Hermann's unfounded identification at face-value, repeating it ad nauseam, e.g. Hilda M. Ransome, The Sacred Bee in Ancient Times and Folklore (NY: Courier, 1937; reprinted as recently as NY: Dover, 2012), 97. (ISBN 0486122980)
  48. ↑ Scheinberg, Susan (1979). «The Bee Maidens of the Homeric Hymn to Hermes». Harvard Studies in Classical Philology 83: 1–28. doi:10.2307/311093. 
  49. ↑ Aristotle· Thompson, D'Arcy (trans.) (1910). The Works of Aristotle. Clarendon Press. σελίδες Book 9, Section 40. 
  50. ↑ Whitfield, B. G. (October 1956). «Cambridge University Press and The Classical Association are collaborating with JSTOR to digitize, preserve and extend access to Greece & Rome. Virgil and the Bees: A Study in Ancient Apicultural Lor». Greece and Rome 3 (2): 99–117. doi:10.1017/S0017383500015126. https://archive.org/details/sim_greece-rome_1956-10_3_2/page/99. 
  51. ↑ 51,0 51,1 Whitfield, B. G. (October 1956). «Cambridge University Press and The Classical Association are collaborating with JSTOR to digitize, preserve and extend access to Greece & Rome. Virgil and the Bees: A Study in Ancient Apicultural Lor». Greece and Rome 3 (2): 99–117. doi:10.1017/S0017383500015126. https://archive.org/details/sim_greece-rome_1956-10_3_2/page/99. 
  52. ↑ Deering, Chris. «Yeats in Bedford Park». ChiswickW4.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Ιουνίου 2015. Ανακτήθηκε στις 28 Ιουνίου 2015. 
  53. ↑ «... Ύστερα, ήρθαν οι μέλισσες». www.biblionet.gr. Ανακτήθηκε στις 11 Ιουνίου 2024. 
  54. ↑ «Μέλισσα Φιλμ. Μελισσινός, Βαγγέλης». Ψηφιοποιημένες συλλογές ΕΛΙΑ. ΕΛΙΑ. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Ιουνίου 2024. Ανακτήθηκε στις 11 Ιουνίου 2024. 
  55. ↑ Γαλανού, Λήδα (27 Μαΐου 2023). «Ο Μελισσοκόμος». FLIX. Ανακτήθηκε στις 11 Ιουνίου 2024. 
  56. ↑ «Bee Movie». Rotten Tomatoes. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Ιουνίου 2015. Ανακτήθηκε στις 30 Ιουνίου 2015. 
  57. ↑ «Μια μέλισσα τον Αύγουστο». Αθηνόραμα. 
  58. ↑ Μπακατσέλος, Χρήστος (3 Ιανουαρίου 2024). «Ο Μελισσοκόμος». FLIX. Ανακτήθηκε στις 11 Ιουνίου 2024. 
  59. ↑ «Η άγνωστη ιστορία της διασημότερης μέλισσας του κόσμου». Newsbeast. 28 Απριλίου 2012. Ανακτήθηκε στις 11 Ιουνίου 2024. 
  60. ↑ «...ύστερα ήρθαν οι μέλισσες». retrodb.gr. 
  61. ↑ ««Άγριες μέλισσες»: Νέα σειρά μυστηρίου στον ΑΝΤ1 - Υπόθεση και ηθοποιοί». Έθνος. 3 Ιουνίου 2019. Ανακτήθηκε στις 5 Οκτωβρίου 2019. 
  62. ↑ «Μέλισσα». stixoi.info. Ανακτήθηκε στις 11 Ιουνίου 2024. 
  63. ↑ «Η μέλισσα και ο άγγελος». stixoi.info. Ανακτήθηκε στις 11 Ιουνίου 2024. 
  64. ↑ «Μέλισσα μελισσούλα μου». stixoi.info. Ανακτήθηκε στις 11 Ιουνίου 2024. 
  65. ↑ «Παιχνίδια». 12dim-volou.mag.sch.gr. Ανακτήθηκε στις 11 Ιουνίου 2024. 
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Μέλισσα&oldid=10848084"
  NODES
admin 2
Association 2
Project 1