Τριττύα

Η τριττύς ή τριττύα^[1] ή τριτύς ή τρικτύς ή τριπτύς^[2] (αρχαία ελληνικά: ἡ τριττύς‎‎)^[3] ήταν θεσμός και διοικητική υποδιαίρεση της φυλής. Οι φυλές ως διοικητική οργάνωση δημιουργήθηκαν, από τους Ίωνες, αρχικά στην Αρχαία Αθήνα, αλλά και σε άλλες μεγάλες πόλεις της Αρχαίας Ελλάδας. Ο θεσμός της τριττύος, γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη με τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη.

Αρχική δομή

Σύμφωνα με τον μύθο, η τριττύς, όπως και η φυλή, ξεκίνησαν να υπάρχουν ως διοικητικές δομές, πολύ νωρίς χρονικά, όταν στη περιοχή της αρχαίας Αττικής λέγεται ότι υπήρχαν οι δώδεκα αρχικές πόλεις, την περίοδο πριν από τον Θησέα. Κάθε μία από αυτές τις πόλεις είχε τον δικό της δήμο, δήμαρχο, δημαρχείο και δικούς της δημόσιους υπάλληλους. Οι αλλαγές από τον Θησέα και η μετατροπή των πόλεων αυτών σε έναν ενιαίο συνοικισμό έκαναν αυτές τις δομές κάπως περιττές. Σύμφωνα με το έργο Ατθίς (ή Ατθίδες ή Ιστορίαι) του Φιλοχόρου οι δώδεκα αρχικές πόλεις πιθανόν να ήταν:

Περισσότερα ονόματα, μετά τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη συνεχίζουν να προκύπτουν αλλά γενικά αυτός ο κατάλογος ονομάτων θεωρείται ως αξιόπιστος.^[5] Οι τέσσερις φυλές πριν τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη, το 508-507 π.Χ. ήταν οι:^[6]^[7]

Αιγικορίς (οι Αιγικορείς)
Οπλητίς (οι Οπλίται ή Οπλήται)
Γελεοντίς (οι Γελέοντες) και
Αργαδίς (οι Αργαδείς)

Η "Τριττύς" ήταν υποδιαίρεση, η οποία αφορούσε το ένα τρίτο (1/3) της φυλής και πιθανόν συνδέεται με την προγενέστερη έννοια Φρατρία.^[8] Στη περίοδο προ του 507 π.Χ. όταν οι φυλές ήταν συνολικά τέσσερις αντιστοιχούσαν δώδεκα τριττύες (4 φυλές Χ 3 τριττύες = 12 τριττύες).^[9]

Η Τριττύς υπηρετούσε σαφώς την πολιτική και ιδιαίτερα τη στρατιωτική διαίρεση. Ειδικότερα, για το ρόλο τους στην αρχαία Αθήνα υπάρχει εκτεταμένο ιστοριογραφικό υλικό σε διάφορες πηγές και αρκετές επιγραφές. Μετά τις μεταρρυθμίσεις, τις οποίες έκανε ο Κλεισθένης, το 507 π.X., υπήρχαν τριάντα τριττύες για τις δέκα φυλές (10 φυλές Χ 3 τριττύες = 30 τριττύες).

Η οργάνωση των τριττύων στην μεταρρύθμιση του Κλεισθένη

Ο Κλεισθένης αν και αύξησε τον αριθμό των φυλών, από 4 σε 10, διατήρησε τον αριθμό των τριττύων ανά φυλή, δηλαδή 3 ανά φυλή. Στη συνέχεια διαίρεσε την επικράτεια σε τριάντα τριττύες, ενωμένες σε ομάδες των τριών ανά την κάθε μία από τις δέκα φυλές. Η καινοτομία στη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη ήταν ο χωρισμός των τριάντα αυτών τριττύων σε: δέκα "περί το άστυ", δέκα "παράλιες" και δέκα "μεσόγειες".^[9] Με αυτόν τον τρόπο, κάθε κοινωνική τάξη (αγρότες, έμποροι και ευγενείς) είχαν την ίδια ισχύ, ενώ κάθε μία από τις 10 φυλές αποτελείται από 3 τριττύες, μία για τους δήμους της Μεσογαίας (ενδοχώρα, όπου επικρατούσαν οι αγρότες), μία για τους δήμους από την Παραλία (από την ακτή, όπου επικρατούσαν οι έμποροι) και μία από το άστυ (η αστική περιοχή, όπου επικράτησαν οι ευγενείς). Οι τρεις τρυττίες (μία από την κάθε κατηγορία: άστεως, μεσογαία, παράλιος) δόθηκαν με κλήρωση, σε κάθε φυλή και σε αυτές κατανεμήθηκαν όλοι οι δήμοι. Οι δήμοι "περί το άστυ" ήταν συνήθως μεγαλύτεροι και σε μερικές περιπτώσεις μπορούσε ένας από αυτούς να αποτελεί μία τριττύα από μόνος του, ενώ σε άλλες περιπτώσεις μία τριττύα περιελάμβανε πιθανόν μέχρι οκτώ ή και εννιά ακόμα δήμους.^[9]

Επικεφαλής των τριττύων ήταν οι τριττύαρχοι, ενώ των δήμων οι δήμαρχοι. Ο τριττύαρχος ήταν υπεύθυνος για τα διάφορα δημόσια έργα της τριττύος, όπως την κατασκευή οδών, την αμυντική ενίσχυση των τειχών, την κατασκευή πλοίων, ενώ επίσης ήταν αρμόδιος για τη στρατολογία των δημοτών της τριττύος του. Η τριττύς ως μονάδα κατά κύριο λόγο ασχολούνταν με τον εξοπλισμό και την επάνδρωση των Αθηναϊκών πλοίων, (με βάση τις ναυκραρίες) και ήταν υπεύθυνη για δέκα πλοία, ενώ η περιοχή της προβλήτας του λιμανιού του Πειραιά χωρίστηκε σε ξεχωριστούς χώρους, προκειμένου να εξυπηρετεί τη Συνέλευση των πληρωμάτων της τριττύος. Οι τριττύες και ο τριττύαρχός τους πιθανώς να είχαν και συνεισφορά ως ιεροτελεστές σε ορισμένες θρησκευτικές λατρείες, καθώς αναφέρεται θυσία με το όνομα "τριττύς".

Η σύνδεση της τριττύας με λατρευτικές αρμοδιότητες φαίνεται και από το όνομα τριττύας γνωστής ως "Λευκοταίνιοι" (αυτοί που φορούν λευκή ταινία) και αφορά τριττύα της φυλής των Γελεώντων.^[9]

Επίσης, στην αρχαία Δήλο υπήρχαν (12) δώδεκα τριττύες, εκ των οποίων μόνο για δύο είναι γνωστά τα ονόματά τους: "Θυεστάθαι" και "Οκυνίδαι".

Υποδιαιρέσεις της τριττύος

Ναυκραρίες

Πριν την μεταρρύθμιση του Κλεισθένη, η Αττική με τις τέσσερις φυλές της διαιρείτο σε δώδεκα τριττύες, η κάθε μία δε από αυτές, αποτελούνταν από (4) τέσσερις ναυκραρίες.^[10] Συνολικά δηλαδή υπήρχαν σαράντα οκτώ ναυκραρίες (4 φυλές Χ 3 τριττύες = 12 τριττύες Χ 4 ναυκραρίες = 48 ναυκραρίες). Κάθε ναυκραρία διοικούνταν από τον ναύκραρο, ο οποίος ήλεγχε τα έσοδα και τα έξοδα, καθώς κάθε ναυκραρία είχε δικό της ταμείο. Με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη οι ναυκραρίες έφτασαν τις πενήντα. Για τις δέκα φυλές αντιστοιχούσαν πλέον (5) πέντε ναυκραρίες για κάθε φυλή (10 φυλές Χ 5 ναυκραρίες =50 ναυκραρίες).^[9]

Δήμοι

Η κάθε τριττύς, χωριζόταν σε δήμους. Ο Αριστοτέλης στο έργο του «Αθηναίων Πολιτεία» αναφέρει ότι επί Κλεισθένη τη θέση των ναυκραριών πήραν οι δήμοι.

Παραπομπές

↑ Κωνσταντίνος Κούμας, (1777-1836) "Λεξικόν δια τους μελετώντας τα των παλαιών ελλήνων συγγράμματα Αρχειοθετήθηκε 2016-11-12 στο Wayback Machine., κατά το ελληνογερμανικόν του Ρεϊμέρου, συνταχθέν μετά προσθήκης συντόμου πραγματείας περί προσωδίας", υπό Κωνσταντίνου Μιχαήλ Κούμα, τόμοι 1-2. Εκ της τυπ. Αντωνίου Ακτόλου, Εν Βιέννη 1826 και Lexikon dia tus meletōntas ta tōn palaiōn Hellēnōn syngrammata^{[νεκρός σύνδεσμος]}: kata to hellēnikogermanikon tu Reimeru, syntachthen meta prosthēkēs syntomu pragmateias peri prosōdias, Τόμος 2, 1826, σελ. 467^{[νεκρός σύνδεσμος]}: [...] "Τριττύα, η, Τριττύς, ύoς, η, ταυτ. τριάς, ο αριθμός 3. 2) θυσία τριών ζώων, κριού και τράγου και χοίρου επί όρκων, Καλλιμ. Λείψ. 403. 3) εν τρίτον μέρος της φυλής εις Αθήνας' τα λοιπά μέρη ωνομάζοντο έθνη' κ. φρατρίαι' παν έθνος περιείχε 30 γένη ονομαζόμενα και τριακάδας. Τα κατά τον Πολυδ. 8.111. έθνη ήσαν τρία' ευπατρίδαι, γεωμόροι, δημιουργοί. Τα 30 γένη παντός έθνους περιείχαν τας συγγενείας, εκ των οποίων ετησίως δια κλήρου εγίνοντο ιερείς. κ. ιέρειαι. Δια τούτο είναι γεννήται κ. συγγενικών οργίων, ή θεών μετέχοντες, κ. ονομάζονται οργεώνες, Ετυμ. Μ.". [...]
↑ [...]"τριττύς και τριτύς και δ. γρφ. τρικτύς, -ύος, η, ΜΑ, και αιολ. τ. τριπτύς Α. 1. ο αριθμός τρία. 2. η τριάδα. αρχ. 1. τριπλή θυσία, θυσία τριών ζώων. 2. το ένα τρίτο κάθε φυλής τού αθηναϊκού κράτους, που υπηρετούσε την πολιτική και στρατιωτική οργάνωση τής πόλης. [ΕΤΥΜΟΛ. Η λ. παρουσιάζει ποικιλία μορφών, που εμφανίζουν όλες επίθημα -τύς, το οποίο απαντά και σε άλλα ουσ. που προέρχονται από αριθμ. (πρβλ. μυριοσ-τύς). Ο τ. τρικτύς έχει σχηματιστεί είτε από θ. τρι-χ- με δασύ ουρανικό -χ- (πρβλ. τρισσός < *τριχjος < τρίχα) είτε από θ. τρι-κ- με ψιλό ουρανικό -κ- (πρβλ. αρχ. ινδ. trika- «τριπλός»). Τέλος, ο τ. τριττύς είναι σχηματισμένος κατά το τριττός, αττ. τ. τού τρισσός*, ενώ δυσερμήνευτος παραμένει ο τ. τριπτύς]. τριττύς
↑ Κλιτικό αρχαίας λέξης: ἡ τριττύς, μέρος: ουσιαστικό, γένος: θηλυκό, Ενικός/πτώσεις: Ονομαστική: ἡ τριττύς, Γενική: τῆς τριττύος, Δοτική: τῇ τριττύϊ, Αιτιατική: τήν τριττύν, Κλητική: (ὦ) τριττύ. Πληθυντικός/πτώσεις: Ονομαστική: αἱ τριττύες, Γενική: τῶν τριττύων, Δοτική: ταῖς τριττύσι / τριττύσιν, Αιτιατική: τάς τριττῦς, Κλητική: (ὦ) τριττύες.
↑ Philochoros Fragment 94.
↑ Anders: Hermann Bengtson: Griechische Geschichte. Von den Anfängen bis in die römische Kaiserzeit (= Handbuch der Altertumswissenschaft. Abt. 3, Tl. 4). Unveränderter Nachdruck der 5., durchgesehenen und ergänzten Auflage von 1977. Beck, München 1996, ISBN 3-406-06660-7, S. 144 mit Anm. 3.
↑ Stephani Byzantii Ethnikōn quae supersunt By Stephanus (Byzantius), Anton Westermann^{[νεκρός σύνδεσμος]}, σελ. 19, Anton Westermann, Sumptibus et typis B.G. Teubneri, 1839
↑ Archæologia Græca, sive Veterum Græcorum: præcipue vero Atheniensium ritus civiles, religiosi, militares et domestici ... ^{[νεκρός σύνδεσμος]}, John Potter, typis Johan. Mariæ Lazzaroni, 1734, σελ. 47
↑ Anonymi Londinensis ex Aristotelis Iatricis Menoniis et Aliis Medicis Eclogae, Aristotelis res Publica Atheniensium^{[νεκρός σύνδεσμος]}, Walter de Gruyter, 1961,σελ. 85.
↑ ^9,0 ^9,1 ^9,2 ^9,3 ^9,4 Τριττύες και ναυκαρίες Αρχειοθετήθηκε 2015-02-20 στο Wayback Machine.>Τριττύες και ναυκαρίες Αρχειοθετήθηκε 2015-02-20 στο Wayback Machine., στην ιστοσελίδα: www.ime.gr του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού (ΙΜΕ).
↑ Η λέξη «ναυκραρία» παράγεται από τη λέξη «ναίω» (=κατοικώ), είτε από τη λέξη «ναυς» (=πλοίο).

Πηγές

Peter Siewert: Die Trittyen Attikas und die Heeresreform des Kleisthenes (= Vestigia. Bd. 33). Beck, München 1982, ISBN 3-406-08063-4 (Zugleich: Saarbrücken, Universität, Habilitations-Schrift, 1980).
John S. Traill: Demos and trittys. Epigraphical and topographical studies in the organization of Attica. Athenians Victoria College, Toronto 1986.
John S. Traill: The political organization of Attica: a study of the demes, trittyes, and phylai, and their representation in the Athenian Council, Princeton : American School of Classical Studies at Athens (ASCSA), 1975
John V.A. Fine, The Ancient Greeks: A critical history (Harvard University Press, 1983) ISBN 0-674-03314-0

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Τριττύες και ναυκαρίες, στην ιστοσελίδα: www.ime.gr του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού (ΙΜΕ).

[1] Κωνσταντίνος Κούμας, (1777-1836) "Λεξικόν δια τους μελετώντας τα των παλαιών ελλήνων συγγράμματα Αρχειοθετήθηκε 2016-11-12 στο Wayback Machine., κατά το ελληνογερμανικόν του Ρεϊμέρου, συνταχθέν μετά προσθήκης συντόμου πραγματείας περί προσωδίας", υπό Κωνσταντίνου Μιχαήλ Κούμα, τόμοι 1-2. Εκ της τυπ. Αντωνίου Ακτόλου, Εν Βιέννη 1826 και Lexikon dia tus meletōntas ta tōn palaiōn Hellēnōn syngrammata^{[νεκρός σύνδεσμος]}: kata to hellēnikogermanikon tu Reimeru, syntachthen meta prosthēkēs syntomu pragmateias peri prosōdias, Τόμος 2, 1826, σελ. 467^{[νεκρός σύνδεσμος]}: [...] "Τριττύα, η, Τριττύς, ύoς, η, ταυτ. τριάς, ο αριθμός 3. 2) θυσία τριών ζώων, κριού και τράγου και χοίρου επί όρκων, Καλλιμ. Λείψ. 403. 3) εν τρίτον μέρος της φυλής εις Αθήνας' τα λοιπά μέρη ωνομάζοντο έθνη' κ. φρατρίαι' παν έθνος περιείχε 30 γένη ονομαζόμενα και τριακάδας. Τα κατά τον Πολυδ. 8.111. έθνη ήσαν τρία' ευπατρίδαι, γεωμόροι, δημιουργοί. Τα 30 γένη παντός έθνους περιείχαν τας συγγενείας, εκ των οποίων ετησίως δια κλήρου εγίνοντο ιερείς. κ. ιέρειαι. Δια τούτο είναι γεννήται κ. συγγενικών οργίων, ή θεών μετέχοντες, κ. ονομάζονται οργεώνες, Ετυμ. Μ.". [...]

[2] [...]"τριττύς και τριτύς και δ. γρφ. τρικτύς, -ύος, η, ΜΑ, και αιολ. τ. τριπτύς Α. 1. ο αριθμός τρία. 2. η τριάδα. αρχ. 1. τριπλή θυσία, θυσία τριών ζώων. 2. το ένα τρίτο κάθε φυλής τού αθηναϊκού κράτους, που υπηρετούσε την πολιτική και στρατιωτική οργάνωση τής πόλης. [ΕΤΥΜΟΛ. Η λ. παρουσιάζει ποικιλία μορφών, που εμφανίζουν όλες επίθημα -τύς, το οποίο απαντά και σε άλλα ουσ. που προέρχονται από αριθμ. (πρβλ. μυριοσ-τύς). Ο τ. τρικτύς έχει σχηματιστεί είτε από θ. τρι-χ- με δασύ ουρανικό -χ- (πρβλ. τρισσός < *τριχjος < τρίχα) είτε από θ. τρι-κ- με ψιλό ουρανικό -κ- (πρβλ. αρχ. ινδ. trika- «τριπλός»). Τέλος, ο τ. τριττύς είναι σχηματισμένος κατά το τριττός, αττ. τ. τού τρισσός*, ενώ δυσερμήνευτος παραμένει ο τ. τριπτύς]. τριττύς

[3] Κλιτικό αρχαίας λέξης: ἡ τριττύς, μέρος: ουσιαστικό, γένος: θηλυκό, Ενικός/πτώσεις: Ονομαστική: ἡ τριττύς, Γενική: τῆς τριττύος, Δοτική: τῇ τριττύϊ, Αιτιατική: τήν τριττύν, Κλητική: (ὦ) τριττύ. Πληθυντικός/πτώσεις: Ονομαστική: αἱ τριττύες, Γενική: τῶν τριττύων, Δοτική: ταῖς τριττύσι / τριττύσιν, Αιτιατική: τάς τριττῦς, Κλητική: (ὦ) τριττύες.

[4] Philochoros Fragment 94.

[5] Anders: Hermann Bengtson: Griechische Geschichte. Von den Anfängen bis in die römische Kaiserzeit (= Handbuch der Altertumswissenschaft. Abt. 3, Tl. 4). Unveränderter Nachdruck der 5., durchgesehenen und ergänzten Auflage von 1977. Beck, München 1996, ISBN 3-406-06660-7, S. 144 mit Anm. 3.

[6] Stephani Byzantii Ethnikōn quae supersunt By Stephanus (Byzantius), Anton Westermann^{[νεκρός σύνδεσμος]}, σελ. 19, Anton Westermann, Sumptibus et typis B.G. Teubneri, 1839

[7] Archæologia Græca, sive Veterum Græcorum: præcipue vero Atheniensium ritus civiles, religiosi, militares et domestici ... ^{[νεκρός σύνδεσμος]}, John Potter, typis Johan. Mariæ Lazzaroni, 1734, σελ. 47

[8] Anonymi Londinensis ex Aristotelis Iatricis Menoniis et Aliis Medicis Eclogae, Aristotelis res Publica Atheniensium^{[νεκρός σύνδεσμος]}, Walter de Gruyter, 1961,σελ. 85.

[Τριττύες_και_ναυκαρίες-9] 9,0 ^9,1 ^9,2 ^9,3 ^9,4 Τριττύες και ναυκαρίες Αρχειοθετήθηκε 2015-02-20 στο Wayback Machine.>Τριττύες και ναυκαρίες Αρχειοθετήθηκε 2015-02-20 στο Wayback Machine., στην ιστοσελίδα: www.ime.gr του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού (ΙΜΕ).

[10] Η λέξη «ναυκραρία» παράγεται από τη λέξη «ναίω» (=κατοικώ), είτε από τη λέξη «ναυς» (=πλοίο).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]