Αερομαντεία

Ως αερομαντεία ή αεροσκοπία είναι γνωστή η πρόγνωση των μελλόντων μέσω της παρατήρησης των φυσικών φαινομένων που συμβαίνουν στον εναέριο χώρο. Ο όρος δεν υφίσταται στην αρχαιότητα και εμφανίζεται από τους μελετητές της μαντικής κατά τους ελληνιστικούς χρόνους και κατόπιν.

Ιστορικά στοιχεία

Η αερομαντεία δεν υπάρχει ως όρος στα αρχαία ελληνικά κείμενα. Τα ενετικά σχόλια στο Α της Ιλιάδας αναφέρουν τη λέξη αεροσκοπία μεταξύ των τριών ειδών μαντικής «οιωνοσκοπίαν, αεροσκοπίαν και δια των ονειράτων μαντικήν». Ωστόσο, ο όρος διορθώθηκε από τους εκδότες στο ορθότερο ιεροσκοπία, δηλαδή μαντεία από τα «ιέρεια», διότι θεωρήθηκε ότι στην ουσία επρόκειτο για εξέταση σπλάγχνων των θυσιαζομένων ζώων. Χωρίς να αναφέρεται ο όρος αερομαντεία γίνεται σύντομος λόγος για παρατήρηση του ουρανού και των νεφών σε σχόλιο του Αριστοφάνη. Τη λέξη αερομαντεία χρησιμοποιεί ο Ρωμαίος συγγραφέας Ουάρρων και τη διακρίνει ως ένα (1) από τα τέσσερα υπάρχοντα είδη μαντικής, παράλληλα με την γεωμαντεία, πυρομαντεία και υδρομαντεία. Ο μεσαιωνικός συγγραφέας Γεώργιος Σύγκελλος αναφέρει ότι η αερομαντεία διδάχτηκε στους ανθρώπους από τον όγδοο των Γιγάντων, κάτι που επαναλαμβάνεται από τον χρονογράφο Γεώργιο Κεδρηνό. («ήσαν δε αυτοί οι γίγαντες παιδιά των αγγέλων και των θυγατέρων των ανθρώπων, έγιναν δε εισηγητές κάθε ανομίας και αμαρτίας στο ανθρώπινο γένος»). Και οι δύο συγγραφείς αντλούν την πληροφορία από κάποιο απόκρυφο βιβλίο του Ενώχ μεταφρασμένο στα αιθιοπικά. Τον όρο αερομαντεία αναφέρει ως είδος μαντικής ο Μιχαήλ Ψελλός στην πραγματεία του Τι περί δαιμόνων δοξάζουσιν οι Έλληνες.

Η αερομαντεία στους διάφορους λαούς

Ο Ιωάννης Τζέτζης στο έργο του «Εξήγηση της Ιλιάδας» γράφει: «έργο της αεροσκοπίας ήταν να βλέπει -ενν. κάποιος- εάν ο αέρας έχει χρώμα σκοτεινό ή λαμπρό ή ερυθρό ή ωχρό και, σύμφωνα με αυτά τα χρώματα να κάνει προβλέψεις για το μέλλον». Σε διδακτικό για την αερομαντεία χωρίο της Ιλιάδας, όταν ο Οδυσσέας επιστρέφει στην Ιθάκη για να αντιμετωπίσει τους μνηστήρες, κάνει ευχή στον Δία και, ενώ ο καιρός είναι αίθριος, ακολουθεί βροντή. Υπό την έννοια της αερομαντείας πρέπει να συμπεριληφθούν και οι διοσημίες των αρχαίων, δηλαδή οι προγνώσεις από την παρατήρηση βροντών, αστραπών, κεραυνών, σεισμών, εκλείψεων, μετεώρων και άλλων φυσικών φαινομένων. Οι αρχαίοι Έλληνες έδιναν μεγάλη σημασία σε αυτά, ως προϊόντα θείας βούλησης και τα ονόμαζαν σημεία του ουρανού ή απλώς σημεία ή και σημεία και τέρατα, έκφραση που επιβιώνει μέχρι και σήμερα. Πολλές είναι οι περιπτώσεις που, σε κρίσιμες ιστορικές στιγμές, ανατράπηκε ο ρους των γεγονότων επειδή αυτά συνέπιπταν με τέτοιες διοσημίες. Κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, ο αθηναϊκός στόλος καταστράφηκε από τους Σπαρτιάτες στο λιμάνι των Συρακουσών, επειδή οι δεισιδαίμονες Αθηναίοι δεν βγήκαν έγκαιρα από το λιμάνι, διότι συνέβη έκλειψη Σελήνης. Στη Σπάρτη κάθε εννέα χρόνια οι έφοροι, σε ξάστερη και ασέληνη νύχτα, παρατηρούσαν τους διάττοντες αστέρες. Αν εμφανιζόταν κάποιος, θεωρούσαν τους βασιλείς ενόχους απέναντι στους θεούς και τους έπαυαν, έως ότου τους αποκαταστούσε χρησμός από τους Δελφούς ή την Ολυμπία.

Οι μαντικές αυτές δοξασίες των αρχαίων Ελλήνων, συγχωνεύτηκαν κατά τους ελληνιστικούς χρόνους με διάφορα ανατολικά ή δυτικά συστήματα, όπως και με διάφορες φιλοσοφικές θεωρίες. Δείγματα έχουμε στο βιβλίο «Περί Διοσημειών» του Ιωάννου του Λυδού, όπου πραγματεύεται τη σημασία των παρηλίων και διαττόντων, περίεργων βροχών, κρότων, μετεωρολίθων και άλλων μετεωρολογικών φαινομένων, παραθέτοντας τις συγκεκριμένες περιπτώσεις κατά τις οποίες επαλήθευσε το προμήνυμά τους. Εκθέτει, επίσης, απόψεις για τις εκλείψεις, τα χρώματα του ήλιου και της σελήνης, το σχήμα των νεφών και ιρίδων, ανακατεύοντας έτσι τις καθαρές εμπειρικές μετεωρολογικές παρατηρήσεις που υπήρχαν από την εποχή του Αριστοτέλη και του Θεόφραστου, με μαντικές δοξασίες. Το βιβλίο αυτό ήταν πολύ διαδεδομένο στα βυζαντινά χρόνια. Οι Βυζαντινοί πίστευαν σε σημεία που ακόμη και σήμερα επιβιώνουν και είναι σε χρήση.

Μάλιστα, ο ίδιος ο αυτοκράτορας έπαιρνε μαζί του στις εκστρατείες ειδικά βιβλία , τα επονομαζόμενα βροντολόγια και σεισμολόγια που, σε πολλές περιπτώσεις, είχαν αρνητική επίπτωση στην ψυχολογία των στρατιωτών. Έτσι, στο βιβλίο του Πορφυρογέννητου, Περί βασιλείου τάξεως, μαθαίνουμε ότι ο βασιλιάς πρέπει να έχει οπωσδήποτε «βιβλίον ονειροκρίτην, βιβλίον συναντηματικόν, βιβλίον το περιέχον περί ευδίας και χειμώνος και ζάλης, υετού τε και αστραπών και βροντών και ανέμων επιφοράς. Προς τούτοις βροντολόγιον και σεισμολόγιον και έτερα, όσα παρατηρούνται οι πλευστικοί». Ο Δαμάσκιος στο έργο του Βίος του Ισιδώρου αναφέρει περιστατικό αερομαντείας που δείχνει την πρακτική της: κάποια γυναίκα από την Κιλικία μάντεψε τη δολοφονία του Άσπαρος από ενέργειες του Λέοντος, επειδή είδε ότι στα σύννεφα είχε σχηματιστεί ανθρώπινη μορφή, την οποία κατάπιε άλλο σύννεφο που πήρε τη μορφή λιονταριού. Το χωρίο διέσωσε ο Φώτιος.

Τα μαύρα σύννεφα, ειδικά εκείνα που είχαν κάποια μορφή, είχαν μεγάλη σημασία στην αερομαντεία

Η πτώση μετεώρων προμήνυε αλώσεις πόλεων ή λοιμούς στους Βυζαντινούς και θανάτους στους νεώτερους. Ιδιαίτερα, όμως, η εμφάνιση κομητών προκαλούσε τρόμο στους ανθρώπους, διότι τους θεωρούσαν «δαίμονες του στερεώματος». Ο κομήτης δήλωνε συμφορές εθνών, πολέμους, ανδραποδισμούς, σεισμούς και άλλα κακά. Επίσης, οποιαδήποτε ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα πέραν των συνήθων, όπως μεγάλα ύψη βροχής, τέφρα, χοντρό χαλάζι ήσαν προάγγελοι κακών. Για την Άλωση από τους Σταυροφόρους ο Νικήτας Χωνιάτης δίνει την πληροφορία ότι τη συμφορά προμήνυσαν ψεκάδες ουρανόθεν αιματόεσσαι. Οι σεισμοί αποτελούσαν ιδιαίτερη υποδιαίρεση από μόνοι τους. Είχαν ως μάντεις τους σεισμοσκόπους συγγραφείς σεισμολογίων, τα οποία ερμήνευαν τους σεισμούς ανάλογα με το εάν γίνονταν κατά τη διάρκεια της ημέρας ή της νύχτας. Θάνατο βασιλιά, επίσης, προμήνυε η βίαιη ριπή του ανέμου ή κάποια ασυνήθιστη τρικυμία.

Η πρόβλεψη μέσω των βροντών φαίνεται να έχει την αρχή της στα Μετεωρολογικά του Αριστοτέλη, όπου γίνεται λόγος περί βροντομαντείας. Η έκλειψη Ηλίου, επίσης, σε όλους τους αιώνες της βυζαντινής αυτοκρατορίας εθεωρείτο ότι προμαντεύει κακά, όπως πολέμους, θανάτους βασιλέων κ.λπ.

Αλλά και σε άλλους λαούς κυρίως λομως στους Ασσύριους, Βαβυλώνιους, Ινδούς, Τυρρηνούς και Ρωμαίους, η αερομαντεία ήταν σε μεγάλη χρήση, λιγότερο ή περισσότερο συστηματοποιημένη. Σε πήλινες πινακίδες της βιβλιοθήκης του Ασσουρμπανιπάλ γίνεται λεπτομερής καταγραφή των διαφόρων σημείων και των προλεγομένων τους. Οι Τυρρηνοί μάντεις διαιρούσαν νοερά τον ουρανό -με βάση τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα- σε δεκαέξι επί μέρους χώρους, καθένας από τους οποίους δήλωνε διαφορετική πρόγνωση ανάλογα με τα σημεία εντός του. Η αερομαντεία των Τυρρηνών, ειδικότερα η κεραυνοσκοπία, αναπτύχθηκε σε πολύπλοκο τεχνικό σύστημα που είχε μεγάλη απήχηση στους ελληνορρωμαϊκούς χρόνους, καθώς ενδιαφέρθηκαν γι’ αυτό Έλληνες και Ρωμαίοι φιλόσοφοι και συγγραφείς. Γενικά, πολύ περισσότερες και σημαντικές πληροφορίες παραδίδουν τα κείμενα της λατινικής γραμματείας που αντικατοπτρίζουν την ευρύτερη διάδοση και πίστη στις σχετικές προλήψεις των Ρωμαίων. Αυτοί πήραν την κεραυνομαντεία από τους Τυρρηνούς, η χρήση της όμως δεν ήταν τόσο συνηθισμένη όσο της οιωνοσκοπίας. Εκτός από τις ηλιακές εκλείψεις αναφέρονται ως διοσημίες η εμφάνιση δύο ή τριών ηλίων, ξαφνικό φως τη νύχτα, γραμμές ή κύκλοι γύρω από τον ήλιο, κ.λπ. Τα ίδια ίσχυαν πάνω κάτω και για τη σελήνη ενώ σημεία προγνωστικά ήταν η πτώση από τον ουρανό ασυνήθιστης ύλης όπως αίματος, σιδήρου, κιμωλίας, κρέατος, γάλακτος, ελαίου, μαλλιού, πετρών κ.α. Έτσι, η βροχή από «σίδηρο» που έπεσε στη Λευκανία θεωρήθηκε ως προμήνυμα για την καταστροφή του Κράσσου.

Τη μεγαλύτερη βάβαια σημασία είχαν τα έντονα καιρικά φαινόμενα όπως οι κεραυνοί και η βροντή που συνδυάζονταν με «διάρρηξη του ουρανού, πτώση φωτιάς» ακόμη και εμφάνιση ουράνιου τόξου με αίθριο καιρό ή η περίεργη συνένωση νεφών σε μορφές. . Οι κεραυνοί θεωρούνταν η χειρότερη διοσημία στην αρχαία Ρώμη ακόμη και πριν από τους Τυρρηνούς, αλλά μόνο μετά από αυτούς τράβηξε την προσοχή πολλών Ρωμαίων λογίων, τυρρηνικής κυρίως καταγωγής, και έγραψαν γι’ αυτήν. Επί Κλαυδίου, μάλιστα, γεννήθηκε ζήτημα στη Σύγκλητο για τη διάσωση από τη λήθη της μαντικής τέχνης των Τυρρηνών.

Η αερομαντεία στη νεώτερη Ελλάδα

Πληροφορίες για την αερομαντεία στη νεώτερη Ελλάδα αντλούνται τόσο από τη γραπτή όσο και την προφορική παράδοση. Οι γραπτές πληροφορίες περιέχονται σε κώδικες και χειρόγραφα και είναι πλούσιες και ποικίλες. Από αυτές και, μάλιστα, αυτές της βυζαντινής γραμματείας προέρχεται και η νεοελληνική αερομαντεία. Στον αθηναϊκό κώδικα της Εθνικής Βιβλιοθήκης, υπάρχουν αστρολογικά και μαντικά κείμενα, απόλυτα συστηματοποιημένα, με χαρακτηριστικούς τίτλους (Εκλείψεις, Βρονταί, Οράσεις Δανιήλ, Ίρις, κ.α.).

Οι προφορικές πληροφορίες είναι πενιχρές και ασυστηματοποίητες και εντάσσονται στις ευρύτερες δημώδεις αντιλήψεις και πίστεις για την αστρολογία και τη μετεωρολογία. Παραδείγματα υπάρχουν πολλά: η έκλειψη του ήλιου είναι κακό σημείο για τους Χριστιανούς, σημείο πολέμου ή αρρώστιας «Οντό πιαστεί ο ήλιος κι είναι κόκκινος θα χυθεί αίμα, θα γίνει πόλεμος, οντόν είναι μαύρος θα πέσει θανατικό » (Κρήτη). Αντίθετα, η έκλειψη σελήνης σε πολλά μέρη θεωρείται προμήνυμα για τους αλλόθρησκους, κυρίως για τους Τούρκους «Θα πάθουν χαλασμό στον πόλεμο ή θα χαθεί ο βασιλιάς τους» (Ήπειρος). Για την εμφάνιση κομήτη προμηνύονται συμφορές, πόλεμος ή πείνα. Για τους διάττοντες υπάρχουν διάφορες δοξασίες. «Όταν πέφτει ένα άστρο, λένε ότι έφυγε από τη φυλακή ένας φυλακισμένος» (Καστοριά). «Ούλο ψυχές είναι αυτά που χυνώνται. Λαμπερό τρέχει; πλούσιος πέθανε. Μικρό τρέχει; φτωχός πέθανε» (Λέσβος, Θράκη). «Όταν πελελάνε τ΄αστέρια θα γίνει πόλεμος» (Κρήτη).

Συμπεράσματα για την ευφορία ή αφορία του εδάφους, όπως και για την πρόγνωση του καιρού βγαίνουν από την παρατήρηση των καιρικών φαινομένων σε ορισμένες ημέρες του έτους. Εδώ υπάγονται τα γνωστά (η)μερομήνια, δηλαδή οι πρώτες μέρες του Αυγούστου, από τις οποίες προμαντεύεται ο καιρός και για τους δώδεκα μήνες του χρόνου. Γενική είναι η δοξασία ότι, αν ο καιρός τα Φώτα είναι αίθριος και το Πάσχα βροχερός θα επικρατήσει ευφορία, εξ ου και η παροιμία «χαρά στα Φώτα φωτερά και τη Λαμπρή όντα βρέχει». Ο καιρός παρατηρείται και στις γιορτές του Αγίου Χαράλαμπου (10 Φεβρουαρίου), του Ευαγγελισμού, της Ανάληψης και του Προφήτη Ηλία (20 Ιουλίου). Ό, τι καιρό κάνει αυτές τις ημέρες θα επικρατήσει όλο το χρόνο και, αν πριν το μεσημέρι έχει συννεφιά θα υπάρχει ευφορία, αν φυσάει βοριάς θα υπάρχει αφορία (Χίος, Τήλος). Στις 17 Νοεμβρίου, τη στιγμή της δύσης του ηλίου και της ανατολής της Πούλιας, τα δύο άστρα φιλιούνται και ο καιρός εκείνης της στιγμής θα επικρατήσει μέχρι τα Φώτα (Χίος). Οι ναυτικοί παρατηρούν τη θέση της νέας σελήνης και λένε: «Αλόρτο φεγγάρι, δίπλα γκεμιτζής. Δίπλα φεγγάρι, αλόρτος γκεμιτζής».

Σχόλια

Είναι ευνόητο ότι η αερομαντεία, ως είδος μαντικής, στηρίζεται στην πρωτόγονη σκέψη και νοοτροπία του ανθρώπου. Σύμφωνα με αυτήν δεν υφίσταται διάκριση αιτίου και αιτιατού, αλλά όλα τα γεγονότα συνυφαίνονται μεταξύ τους, είτε είναι σύγχρονα είτε διαδοχικά, σε μια αδιάσπαστη ενότητα, οσοδήποτε άσχετα και αντιφατικά και άν είναι μεταξύ τους. Και λόγω της ανικανότητας και αδυναμίας του ανθρώπου να ερμηνεύσει κάθε έκτακτο και ασυνήθιστο φαινόμενο, συνδέοντάς το με τους φυσικούς νόμους, γεμίζει με φόβο και ανησυχία την ψυχή του, φροντίζοντας, μάλιστα, να απαλλαχθεί από αυτό με διάφορους τρόπους. Και, εννοείται ότι, τα τέρατα και οι διοσημίες θεωρούνταν εκδήλωση της θέλησης των θεών, συνήθως της οργής τους και, επομένως, προμηνύουν ως επί το πλείστον κακά, σπανιότερα καλά γεγονότα. Λόγω της φύσης και σχέσης που έχει ο άνθρωπος με τα ουράνια φαινόμενα, τόσο κοινά σε όλους, είναι ευρύτερα γνωστή σε πολλούς λαούς, αρχαίους και νεώτερους, πολιτισμένους και απολίτιστους. Τα ουράνια φαινόμενα είχαν προφητική σημασία, όταν συνέβαιναν συνήθως, όχι κάτω από κανονικές συνθήκες, αλλά κάτω από έκτακτες και ασυνήθιστες και, μάλιστα, κατά την αρχή ή τη διάρκεια δημοσίων συνήθως πράξεων, οπότε μπορούσαν να τα παρακολουθούν και να τα εξηγούν, όχι μόνον ιδιώτες αλλά και δημόσιοι άνδρες ή ειδικοί μάντεις. Λόγου χάριν, οι βροντές και αστραπές μέσα στο χειμώνα δεν θα μπορούσαν να θεωρηθούν διοσημίες, διότι είναι δικαιολογημένες από τις ατμοσφαιρικές συνθήκες της εποχής.

Το αντίθετο θα ήταν παράλογο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρχαν και εξαιρέσεις. Βέβαια, το γεγονός ότι η πίστη στις διοσημίες και η σχετική προσπάθεια διερεύνησης των μελλόντων κακών που επρόκειτο να ακολουθήσουν ήταν ευρέως διαδεδομένη, δεν σημαίνει κατ’ ανάγκην ότι έλειπαν και οι ορθοφρονούντες. Μάλιστα, όχι μόνο δεν πίστευαν σε αυτά τα «σημεία και τέρατα», αλλά επεδίωκαν να μεταπείσουν και τους υπόλοιπους. Αυτό, σήμερα, θεωρείται εύλογο με την ανάπτυξη των επιστημών, στις παλαιότερες εποχές όμως ήσαν σίγουρα η μειοψηφία.

Σημειώσεις

i. ^{^} «Της αεροσκοπίας ην το οράν τον αέρα σκοτεινόν ή λαμπρόν ή ερυθρόν ή ωχρόν και προς ταύτα περί των μελλόντων προλέγειν»

ii. ^{^} «υπό τινός συνηθείας πολλάκις εις δειλίαν είωθε τρέπεσθαι» και ότι «οιωνιστικοίς λόγοις προσέκειτο και σημείοις»

Πηγές

• Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, εκδ. 1981, 3:28-30, (ΠΛΜ)
• Πάπυρος Λαρούς, εκδ. 1963, 1:421-2 (ΠΛ)
• Χάρης Πάτσης: Νέα Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, εκδ. 1972, 2:195-9 (ΧΡΠ)
• Αριστοφάνης: Νεφέλες, 332
• Ιλιάδα: Α 62
• Σέρβιος: Σχόλια στην Αινειάδα του Βιργιλίου (Αιν. ΙΙΙ, 359)
• Ισίδωρος εκ Σεβίλλης: Ετυμολογικά 8, 9, 13
• Κεδρηνός Γ.: Σύνοψις Ιστοριών 1, 20
• Φαίδων Κουκουλές: Βυζαντινών Βίος και πολιτισμός, Α’, 2, σελ. 218-226
• Λέων ο Σοφός: Τακτικά, διάτ. 20, 78 (PG 107, 1033) και 20, 198 (PG, 107, 1068)
• Γ. Α. Μέγας: Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας, 3, 141
• Νικήτας Χωνιάτης: Χρονική Διήγησις, 775,6
• Πλίνιος: Naturalis Historia, II 147
• Delatte: Codices Athenienses, Βρυξέλλες 1924, Χ, 26, 140
• Judvig Wulker, Die geschichtliche Entwicklung des Prodigienwesens bei den Romern, Λειψία 1903