Ατλαντίδα

Η Ατλαντίδα είναι μυθικό νησί που πρωτοακούστηκε στους διαλόγους του Πλάτωνα «Τίμαιος» και «Κριτίας».

Φανταστική αναπαράσταση της Ατλαντίδας από το Mundus Subterraneus του Αθανάσιος Κίρχερ, Άμστερνταμ 1665.

Στην περιγραφή του Πλάτωνα, η Ατλαντίδα, βρίσκεται πέρα από τις Ηράκλειες στήλες (γνωστά ως στενά του Γιβραλτάρ), ήταν μια ναυτική δύναμη που είχε κατακτήσει πολλά μέρη της δυτικής Ευρώπης και της Αφρικής, περίπου 9.000 χρόνια πριν τον Σόλωνα (Περίπου το 9.600 Π.Χ.). Μετά από μια αποτυχημένη προσπάθεια να εισβάλει στην Αθήνα, η Ατλαντίδα βυθίστηκε μυστηριωδώς στο πέλαγος «σε μια μόνο ημέρα και νύχτα ατυχίας». Σύμφωνα με τη βιογραφία του Απολλόδωρου, η Ατλαντίδα βρισκόταν στις νοτιοανατολικές ακτές της Μαύρης Θάλασσας.

Επειδή είναι μια ιστορία που ενσωματώνεται στους διαλόγους του Πλάτωνα, η Ατλαντίδα θεωρείται γενικά ως παραβολή που κατασκευάστηκε από τον Πλάτωνα για να εξηγήσει τις πολιτικές του θεωρίες. Αν και η ιστορία του Πλάτωνα φαίνεται σαφής στους περισσότερους μελετητές, μερικοί προτείνουν ότι η περιγραφή του είναι εμπνευσμένη από παλαιότερες παραδόσεις. Κάποιοι υποστηρίζουν πως ο Πλάτωνας βασίστηκε σε προηγούμενα γεγονότα, όπως την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης ή τον Τρωικό πόλεμο, ενώ άλλοι επιμένουν ότι έλαβε έμπνευση από πιο σύγχρονα γεγονότα όπως την καταστροφή της Ελίκης το 373 π.Χ. και την αποτυχημένη εκστρατεία στη Σικελία το 415-413 π.Χ.

Πλάτωνας

Οι διάλογοι Τίμαιος και Κριτίας, που γράφτηκαν το 360 π.Χ. είναι οι πρώτες γνωστές αναφορές στην Ατλαντίδα. Για άγνωστους λόγους ο Πλάτωνας ποτέ δεν ολοκλήρωσε τον Κριτία, εντούτοις ο μελετητής Benjamin Jowett, μεταξύ άλλων, υποστηρίζει ότι αρχικά σκόπευε να γράψει και ένα τρίτο διάλογο με τον τίτλο «Ερμοκράτης». Ο John V. Luce υποθέτει ότι ο Πλάτωνας – αφού περιέγραψε την αρχή του κόσμου και της ανθρωπότητας στον Τίμαιο, καθώς επίσης και την αλληγορική τέλεια κοινωνία της αρχαίας Αθήνας και της επιτυχούς υπεράσπισης της ενάντια της εχθρικής Ατλαντίδας στον Κριτία - θα έκανε κύριο θέμα του Ερμοκράτη τη στρατηγική του Ελληνιστικού πολιτισμού κατά τη σύγκρουσή του με τους βάρβαρους. Ο Πλάτωνας έγραψε για την Ατλαντίδα στον Τίμαιο:

Πολλές μεγάλες και θαυμάσιες πράξεις καταγράφονται στις ιστορίες μας για το κράτος σας. Αλλά μια από αυτές ξεπερνά όλες τις υπόλοιπες στο μεγαλείο και την ανδρεία. Οι ιστορίες μιλούν για μια τρανή δύναμη που απρόκλητη εκστράτευε έναντι Ευρώπης και Ασίας, και στην οποία η πόλη σας κατάφερε να θέσει τέλος. Αυτή η δύναμη ξεπρόβαλε από τον «Πέλαγος του Άτλαντα» («Ατλαντικό»), και τότε ο πέλαγος αυτός ήταν πλεύσιμος, και είχε ένα νησί που βρισκόταν μπροστά από τα στενά που εσείς αποκαλείτε Ηράκλειες Στήλες. Το νησί ήταν μεγαλύτερο από τη Λιβύη και την Ασία μαζί, και ήταν ο δρόμος προς άλλα νησιά, που αν από αυτά περνούσες μπορούσες να φτάσεις στην απέναντι ήπειρο που περιέβαλε τον αληθινό ωκεανό – γιατί η θάλασσα εντός των Ηράκλειων Στηλών είναι μόνο ένα λιμάνι με στενό λαιμό και η άλλη είναι αληθινή θάλασσα της οποίας η περιβάλλουσα γη μπορεί όντως να αποκαλεστεί άπειρη. Τώρα, σε αυτή τη νήσο της Ατλαντίδας ήταν μια μεγάλη και απίστευτη αυτοκρατορία...

Τα τέσσερα πρόσωπα που λαμβάνουν μέρος στους δυο αυτούς διαλόγους είναι οι πολιτικοί Κριτίας και Ερμοκράτης και οι φιλόσοφοι Σωκράτης και Τίμαιος, όμως ο μόνος που αναφέρει την Ατλαντίδα είναι ο Κριτίας. Ενώ πιθανότατα όλοι αυτοί οι άνθρωποι έζησαν πραγματικά, οι διάλογοι όπως καταγράφηκαν μπορεί να ήταν εφεύρεση του Πλάτωνα. Στις γραπτές του δουλειές, ο Πλάτωνας κάνει εκτενή χρήση των Σωκρατικών διαλόγων προκειμένου να συζητηθούν οι αντίθετες θέσεις μέσα στα πλαίσια μιας υπόθεσης.

Ο Τίμαιος αρχίζει με μια εισαγωγή, που ακολουθείται από μια περιγραφή της δημιουργίας και της δομής του σύμπαντος και των αρχαίων πολιτισμών. Στην εισαγωγή, ο Σωκράτης διαλογίζεται πάνω στην τέλεια κοινωνία, όπως περιγράφεται στην Πολιτεία του Πλάτωνα, και διερωτάται αν αυτός και οι φιλοξενούμενοί του μπορούν να θυμηθούν μια ιστορία που μιλά για μια τέτοια ακριβώς κοινωνία. Ο Κριτίας αναφέρει μια πραγματική, όπως ισχυρίζεται, τέτοια ιστορία και συνεχίζει την αφήγηση. Στην ιστορία του, η Αθήνα φαίνεται να συμβολίζει την «τέλεια κοινωνία» και η Ατλαντίδα τον αντίπαλό της, που αντιπροσωπεύει την ίδια την αντίθεση των «τέλειων» γνωρισμάτων που περιγράφονται στην Πολιτεία. Ο Κριτίας υποστηρίζει ότι η ιστορία του προέρχεται από μια επίσκεψη του Αθηναίου νομοθέτη Σόλωνα στη Σαΐδα της Αιγύπτου, όπου γνώρισε ένα ιερέα που του μετάφρασε την ιστορία στα Ελληνικά από Αιγυπτιακά ιερογλυφικά γραμμένα πάνω σε παπύρους. Κατά τον Πλούταρχο, ο ιερέας ονομαζόταν Σόνχις, αλλά λόγω της μεγάλης χρονικής περιόδου μεταξύ Πλούταρχου και του υποτιθέμενου γεγονότος, αυτός ο προσδιορισμός είναι ανεπιβεβαίωτος.

Σύμφωνα με τον Κριτία, οι παλιοί Ελληνικοί θεοί διαίρεσαν τη Γη ώστε ο καθένας να έχει το μέρισμα του. Ο Ποσειδώνας πήρε το νησί της Ατλαντίδας. Το νησί ήταν μεγαλύτερο από τη Λιβύη και τη Μικρά Ασία μαζί, αλλά κατόπιν βυθίστηκε από ένα σεισμό και δεν έμεινε τίποτε άλλο παρά αδιάβατο λασπόνερο, που εμπόδιζε το ταξίδι σε οποιοδήποτε μέρος του ωκεανού. Οι Αιγύπτιοι περιέγραψαν την Ατλαντίδα ως ένα νησί 700 χλμ. σε πλάτος, αποτελούμενο κυρίως από βουνά στο βόρειο μέρος και κατά μήκος της ακτής, και με μια μεγάλη στενόμακρη πεδιάδα στα νότια που «εκτείνεται σε μια κατεύθυνση 3.000 στάδια (600 χλμ.) και 2.000 στάδια (400 χλμ.) στην άλλη»

Πενήντα στάδια μέσα από την ακτή ήταν ένα «βουνό όχι πολύ υψηλό σε οποιαδήποτε πλευρά». Εδώ ζούσε μια ιθαγενής γυναίκα την οποία ερωτεύτηκε ο Ποσειδώνας και της έκανε πέντε ζευγάρια αρσενικών διδύμων. Ο Άτλαντας, που ήταν ο μεγαλύτερος τους, έγινε βασιλιάς ολόκληρου του νησιού και του ωκεανού (που ονομάστηκε Ατλαντικός σε τιμή του), και του δόθηκε το βουνό της γέννησής του και η περιβάλλουσα περιοχή. Επίσης μυθικός βασιλιάς της Ατλαντίδας αδελφός του Άτλαντα φέρεται ο Αζάης.

Ο Ποσειδώνας χάραξε το βουνό της αγαπημένης του σε παλάτι, και το εσώκλεισε με τρεις κυκλικές τάφρους αυξανόμενου πλάτους (1-3 στάδια) που είχαν δακτυλίους γης ανάλογους σε μέγεθος. Οι κάτοικοι του νησιού τότε έκτισαν γέφυρες προς τα βόρεια του βουνού για να το ενώσουν με το υπόλοιπο νησί. Τότε άνοιξαν ένα μεγάλο κανάλι προς τη θάλασσα, έσκαψαν τούνελ παράλληλα με τις γέφυρες για να περνούν τα πλοία και χάραξαν αποβάθρες πάνω στους πέτρινους τοίχους των τάφρων. Κάθε πέρασμα προς την πόλη φρουρούνταν με πύλες και πύργους, και τείχη περιτριγύριζαν κάθε δακτύλιο γης. Τα τείχη ήταν κατασκευασμένα από κόκκινη, λευκή και μαύρη πέτρα που έβγαλαν από τις τάφρους, και ήταν επικαλυμμένα με μπρούντζο, κασσίτερο και ορείχαλκο αντίστοιχα.

Κατά τον Κριτία, 9.000 χρόνια πριν τον Πλάτωνα, ένας πόλεμος ξέσπασε μεταξύ αυτών εντός και εκτός των Ηράκλειων Στηλών (πιθανότατα τα στενά του Γιβραλτάρ). Η Ατλαντίδα είχε κατακτήσει μέρη της Λιβύης μέχρι και την Αίγυπτο, καθώς και ένα μεγάλο μέρος της Ευρώπης μέχρι την Τυρρηνία, και υπέβαλε τους ανθρώπους τους στη δουλεία. Οι Αθηναίοι οδήγησαν μια συμμαχία ενάντια στην αυτοκρατορία της Ατλαντίδας, και καθώς η συμμαχία αδυνατούσε, οι Αθηναίοι επικράτησαν μόνοι και ελευθέρωναν κατακτημένες περιοχές. «Όμως αργότερα έγιναν δυνατοί σεισμοί και πλημμύρες, και σε μια μόνο δεινή ημέρα και νύχτα όλοι οι πολεμιστές βυθίστηκαν μέσα στη γη, και ομοίως η νήσος της Ατλαντίδας χάθηκε στα βάθη της θάλασσας».

Ερμηνείες

Αρχαίες

Ανακατασκευή της Οικουμένης (κατοικημένος κόσμος), ένας αρχαίος χάρτης βασισμένος στην περιγραφή του κόσμου του Ηρόδοτου, περίπου το 450 π.Χ.

Μερικοί αρχαίοι συγγραφείς θεωρούσαν την Ατλαντίδα ως φανταστική ή μεταφορικό μύθο. Άλλοι πίστευαν ότι ήταν αληθινή. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι ο Πλάτωνας, ο δάσκαλός του, είχε εφεύρει το νησί για να διδάξει τη φιλοσοφία. Ο φιλόσοφος Κράντωρ, μαθητής του μαθητή του Πλάτωνα Ξενοκράτη, αναφέρεται συχνά ως παράδειγμα συγγραφέα που θεώρησε ότι η ιστορία για την Ατλαντίδα ήταν ιστορικό γεγονός. Το έργο του, "ένα σχόλιο για τον Τίμαιο", δεν διασώζεται, αλλά ο Πρόκλος, νεοπλατωνιστής του πέμπτου αιώνα μ.Χ., αναφέρει σχετικά.

Το εν λόγω απόσπασμα έχει αναπαραχθεί στη σύγχρονη βιβλιογραφία είτε ως ισχυρισμός ότι ο Κράντωρ επισκέφτηκε την Αίγυπτο, όπου είχε συνομιλίες με ιερείς και είδε ιερογλυφικά που επιβεβαίωναν την ιστορία, είτε ως ισχυρισμός ότι έμαθε γι' αυτά από άλλους επισκέπτες στην Αίγυπτο. Ο Πρόκλος έγραψε:

Ο Κράντωρ αναφέρει ότι οι σύγχρονοι του Πλάτωνα συνήθιζαν να τον επεκρίνουν αστειευόμενοι ότι δεν ήταν ο εφευρέτης της Δημοκρατίας του, αλλά αντέγραφε τους θεσμούς των Αιγυπτίων. Ο Πλάτων πήρε αυτούς τις κριτικές αρκετά σοβαρά για να αναθέσει στους Αιγύπτιους αυτή την ιστορία για τους Αθηναίους και τους Ατλάντες, ώστε να τους κάνει να πουν ότι οι Αθηναίοι ζούσαν πραγματικά κάποτε σύμφωνα με αυτό το σύστημα.

Ένα άλλο απόσπασμα από το σχόλιο του Πρόκλου για τον «Τίμαιο» δίνει μια περιγραφή της γεωγραφίας της Ατλαντίδας:

Το ότι κάποτε υπήρχε ένα νησί τέτοιας φύσης και μεγέθους είναι προφανές από όσα λέγονται από ορισμένους συγγραφείς που ερεύνησαν τα πράγματα γύρω από την εξωτερική θάλασσα. Διότι σύμφωνα με αυτούς, υπήρχαν επτά νησιά σε εκείνη τη θάλασσα στην εποχή τους, ιερά για την Περσεφόνη, και άλλα τρία τεράστιας έκτασης, ένα από τα οποία ήταν ιερό στον Άδη, ένα άλλο στον Άμμωνα και ένα άλλο ανάμεσά τους στον Ποσειδώνα, το οποίο ήταν χίλια στάδια [200 χιλιόμετρα] και οι κάτοικοί του διατήρησαν την ανάμνηση από τους προγόνους τους για το μεγάλο νησί της Ατλαντίδας που υπήρχε πραγματικά εκεί και που για πολλούς αιώνες βασίλευε σε όλα τα νησιά του Ατλαντικού. Αυτά τα έχει γράψει ο Μάρκελλος στα Αιθιοπικά του.

Ο Μάρκελλος παραμένει αγνώστων στοιχείων.

Άλλοι αρχαίοι ιστορικοί και φιλόσοφοι που πίστευαν στην ύπαρξη της Ατλαντίδας ήταν ο Στράβων και ο Ποσειδώνιος. Ορισμένοι έχουν υποστηρίξει ότι, πριν από τον έκτο αιώνα π.Χ., οι «Στήλες του Ηρακλή» μπορεί να αναφέρονταν σε βουνά εκατέρωθεν του Λακωνικού Κόλπου και επίσης μπορεί να ήταν μέρος της λατρείας του Αιγαίου. Τα βουνά βρισκόταν εκατέρωθεν του νοτιότερου κόλπου της Ελλάδας, του μεγαλύτερου στην Πελοπόννησο, που ανοίγει στη Μεσόγειο Θάλασσα. Αυτό θα είχε τοποθετήσει την Ατλαντίδα στη Μεσόγειο, προσδίδοντας αξιοπιστία σε πολλές λεπτομέρειες στη συζήτηση του Πλάτωνα.

Ο ιστορικός του τέταρτου αιώνα Αμμιανός Μαρσελίνους, βασιζόμενος σε ένα χαμένο έργο του Τιμαγένη, ενός ιστορικού του πρώτου αιώνα π.Χ., γράφει ότι οι Δρυΐδες της Γαλατίας ανέφεραν ότι μέρος των κατοίκων της Γαλατίας είχαν μεταναστεύσει εκεί από μακρινά νησιά. Μερικοί έχουν κατανοήσει τη μαρτυρία του Αμμιανού ως ισχυρισμό ότι τη στιγμή της βύθισης της Ατλαντίδας στη θάλασσα, οι κάτοικοί της κατέφυγαν στη δυτική Ευρώπη, αλλά ο Αμμιανός, στην πραγματικότητα, αναφέρει ότι «οι Δρυΐδες θυμούνται ότι ένα μέρος του πληθυσμού είναι αυτόχθονες και ένα μέρος από άλλους που μετανάστευσαν από νησιά και εδάφη πέρα από τον Ρήνο» (Res Gestae 15.9), μια ένδειξη ότι οι μετανάστες ήρθαν στη Γαλατία από τον βορρά (Βρετανία, Ολλανδία ή Γερμανία), όχι από μια θεωρητική τοποθεσία στον Ατλαντικό Ωκεανό στα νοτιοδυτικά. Αντίθετα, οι Κέλτες που κατοικούσαν κατά μήκος του ωκεανού αναφέρθηκαν ότι τιμούσαν δίδυμους θεούς, (Διόσκουροι), που εμφανίστηκαν σε αυτούς προερχόμενοι από αυτόν τον ωκεανό.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Πλάτων, Τίμαιος - Κριτίας: Εκδόσεις Κάκτος 1993.
• Oxford Classical Texts.
• Loeb Classical Library. Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press, London, W. Heinemann Ltd.
• The Atlantis Hypothesis: Searching for a Lost Land, Επιμέλεια: Παπαμαρινόπουλος, Σταύρος (2007). Εκδόσεις Ηλιότοπος. ISΒN 9608988217 (Το βιβλίο αυτό περιέχει 47 επιλεγμένες παρουσιάσεις που έγιναν στο ομώνυμο συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στη Μήλο 11-13 Ιουλίου 2005).
• Vidal - Naquet, Pierre, Η Ατλαντίδα : Μικρή ιστορία ενός πλατωνικού μύθου, μτφρ. Χρήστος Δ. Μεράντζας, εκδ. Ολκός, Αθήνα 2007.
• Μαρινάτος, Σπυρίδων, "Περί τον θρύλον της Ατλαντίδος", Κρητικά Χρονικά, τομ. 4 (1950), σελ. 195-213.
• Luigi Usai: La mappa di Atlantide. Platone aveva ragione, Quartucciu 2021 ISBN 979-8707230707].
• Βίγκλας, Κατελής, Η Νεοπλατωνική Ερμηνεία της Ατλαντίδας, εκδ. Εκδοτικός Οίκος Κ. & Μ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2024 [ISBN 978-9606562068].

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Βρέθηκε πάλι η χαμένη Ατλαντίδα… [2]
• Στον Βόρειο Ατλαντικό Ωκεανό η χαμένη Ατλαντίδα; Περιοχή με ποταμούς, πεδιάδες και βουνά βρέθηκε θαμμένη 2 χλμ. κάτω από τον πυθμένα της θάλασσας [3]
• Σκοτεινή και γριφώδης η ιστορία της Ατλαντίδας, αλλά όχι για έναν ιστορικό ο οποίος ειδικεύεται στην απομυθοποίηση των μύθων, συνέντευξη του Πιερ Βιντάλ-Νακέ στη Μαίρη Παπαγιαννίδου στο Βήμα 05/02/2006 [4]
• Στεφανίδου, Αγάπη Θεόδωρου, Ο μύθος της Ατλαντίδας ως ειδολογικό και φιλολογικό πρόβλημα, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλολογίας-Μεταπτυχιακή Εργασία [5]