Βιβλιοδεσία

Βιβλιοδεσία ή βιβλιοδέτηση είναι η συρραφή των φύλλων ενός χειρογράφου ή εντύπου και η ένωσή τους με προστατευτικό κάλυμμα (εξώφυλλο), ώστε να πάρουν μορφή που να διευκολύνει την ανάγνωση και να προστατεύονται από τη φθορά. Το αποτέλεσμα λέγεται βιβλίο, περιοδικό, κατάλογος, κλπ. ανάλογα με τη χρήση και τον τρόπο διάθεσής του στην κυκλοφορία. Η βιβλιοδεσία είναι πιο παλιά από την τυπογραφία. Αρχικά, στην Ελλάδα, λεγόταν στάχωσις. Ακόμα και σήμερα, σε αρκετά μέρη της Ελλάδας, ονομάζουν στάχωμα τη βιβλιοδεσία. Η βιβλιοδεσία εκτελείται σε μεγάλα τυπογραφεία ή σε μικρές βιοτεχνίες. Η διαδικασία συμπεριλαμβάνει και το κόψιμο του χαρτιού κατά την κατασκευή του βιβλίου. Τα απαραίτητα εργαλεία είναι: μηχανήματα κοπής, πρέσες, ψαλίδια, κόλλες, αυτόματα μηχανήματα, γραμμές παραγωγής και επιδέξια χέρια του βιβλιοδέτη. Παραδοσιακοί βιβλιοδέτες κάνουν και επισκευή βιβλίων.

Βιβλιοδέτης

Ιστορία της βιβλιοδεσίας

Δέσιμο Κινέζικου βιβλίου από μπαμπού (Σουν Τσου Η Τέχνη του Πολέμου)

Στην Κίνα, τα πρώτα βιβλία, αποτελούνταν από κατακόρυφες φλούδες ξύλου που συνδέονταν και στηρίζονταν από άλλες οριζόντιες. Μετά χρησιμοποιήθηκαν και άλλα φυτικά υλικά (φύλλα από φοίνικες, μπαμπού και λοιπά). Αργότερα εμφανίζεται η περγαμηνή. Με την εμφάνιση των υπόλοιπων υλικών η βιβλιοδεσία γίνονταν με τη μορφή κυλίνδρου.

Η βιβλιοδεσία εμφανίζεται όταν η γραφή εγκαταλείπει τη μορφή του παπύρου και αρχίζουν να εμφανίζονται σώματα χειρογράφων με τη σημερινή μορφή (σελίδες ενωμένες σε μία πλευρά). Η εμφάνιση του σημερινού τύπου βιβλίου τοποθετείται κάπου ανάμεσα στον β' και ε' αιώνα μ.Χ., το πιο παλιό, όμως, δείγμα που υπάρχει χρονολογείται γύρω στον δ' μ.Χ. αιώνα. Η βιβλιοδεσία εκείνης της περιόδου ήταν κυρίως το "ντύσιμο" του βιβλίου με λεπτό σανίδι το οποίο, με τη σειρά του, καλύπτονταν από υλικά όπως δέρμα, μετάξι, βελούδο και διάφορα διακοσμητικά από πολύτιμα πετράδια και πολύτιμα μέταλλα.

Γύρω στο ιε' αιώνα, μετά την εμφάνιση της Τυπογραφίας στην Ευρώπη, το βιβλίο αρχίζει να παίρνει το σημερινό του σχήμα (ορθογώνιο σχήμα σε αναλογίες της χρυσής τομής).

Σύγχρονη βιβλιοδεσία

Η βιβλιοδεσία διαφοροποιείται τόσο από των αριθμό των αντιτύπων και των σελίδων, όσο και από την τελική χρήση. Διαχωρίζεται επίσης και σε βιβλιοδεσία γραφείου λόγω της χρήσης ειδικών μηχανημάτων που επιτρέπουν την εύκολη βιβλιοδέτηση σε χώρους γραφείου.

Κάλυμμα

Με τον όρο κάλυμμα ονομάζεται η βιβλιοδετική τεχνική του δεσίματος του βιβλίου με χοντρό εξώφυλλο. Παλαιότερα αλλά σήμερα, αρκετά συχνά ονομάζεται επίσης δέσιμο και τα βιβλία με κάλυμμα ονομάζονται δεμένα σε αντίθεση με τα βιβλία που έχουν απλό εξώφυλλο τα οποία ονομάζονται άδετα.

Γενικά ακολουθούνται τα εξής στάδια:

• δίπλωμα: δίπλωμα των τυπογραφικών φύλλων
• σύνθεση: μάζεμα των διπλωμένων τυπογραφικών φύλλων σε σώμα βιβλίου
• ράψιμο (κλωστορραφή): συρραφή των τυπογραφικών φύλλων
• πιεστήριο: συμπίεση του βιβλίου ώστε να μειωθεί ο όγκος της ράχης ο οποίος αυξάνεται σημαντικά με το δίπλωμα και το ράψιμο. (Αν το βιβλίο πρόκειται να γίνει στρογγυλό παρακάμπτεται αυτό το στάδιο)
• ψαροκόλλημα: άλειμμα με κόλλα βιβλιοδεσίας (και όχι ψαρόκολλα, παρόλο που έχει αυτήν την ονομασία η εργασία)
• κόλλημα εσωφύλλων: κόλλημα ειδικών τετρασέλιδων μπροστά και πίσω από το σώμα του βιβλίου τα οποία θα κολλήσουν κατόπιν στο κάλυμμα
• κόψιμο-ξάκρισμα: κοπή των 3 πλευρών του βιβλίου.
• σφύρισμα (αν το βιβλίο πρόκειται να γίνει στρογγυλό): Χτύπημα με ματσόλα, βαριοπούλα ή ειδικό μηχάνημα (σφυριστική μηχανή) της ράχης του βιβλίου ώστε να πάρει στρογγυλό σχήμα.
• κόλλημα κορδέλας: (σελιδοδείκτη)
• κόλλημα κεφαλαριού: συνήθως πάνινο υλικό που χρησιμεύει για να δένει ακόμα πιο πολύ τα δύο άκρα της ράχης του βιβλίου.
• κόλλημα ταινίας ή τέλας: τοποθετείται στη ράχη του βιβλίου και καλύπτει και μέρος του μπροστινού και πίσω τμήματος του σώματος του βιβλίου
• κατασκευή του καλύμματος
• χρύσωμα του καλύμματος: εκτύπωση ή χρυσοτύπωση του καλύμματος
• πέρασμα στο κάλυμμα: κόλλημα του σώματος του βιβλίου στο κάλυμμα
• πρεσάρισμα: σε πρέσες ώστε να επιτευχθεί το κόλλημα του καλύμματος χωρίς ζάρες
• λουκάρισμα: με το κόκκαλο ή ειδική λουκαριστική μηχανή δίνεται έμφαση στο σημείο που ενώνεται το μπροστινό χαρτόνι (του καλύμματος) με το χαρτόνι της ράχης (του καλύμματος). Αντίστοιχα για το πίσω χαρτόνι.
• κουβερτούρισμα: Πέρασμα ειδικού, μαλακού εξωφύλλου (κουβερτούρας) πάνω από το κάλυμμα, για προστασία του καλύμματος.

Παραλλαγές

Υπάρχουν αρκετές παραλλαγές που αφορούν:

• είτε τον τύπο και τη θέση του υλικού που θα χρησιμοποιηθεί στο κάλλυμα π.χ.
  • Πανόδετο: Το χαρτόνι του καλύμματος ντύνεται με πανί βιβλιοδεσίας
  • Δερματόδετο: Το χαρτόνι του καλύμματος ντύνεται με δέρμα.
  • Δερματόδετο στη ράχη: Το χαρτόνι του καλύμματος ντύνεται με δέρμα μόνο στη ράχη.
  • Με εξογκώματα: Χρησιμοποιείται ειδικό χαρτόνι για τη ράχη που περιέχει κατάλληλα εξογκώματα.
• είτε παράκαμψη σταδίων (κυρίως για οικονομία) π.χ.
  • χωρίς κεφαλάρι
  • χωρίς εσώφυλλο

Πρεσούρα (κουβερτουριστά)

Γενικά ακολουθούνται τα ίδια πρώτα στάδια της βιβλιοδεσίας καλύμματος:

• δίπλωμα
• σύνθεση
• ράψιμο (κλωστορραφή)
• πιεστήριο
• ψαροκόλλημα

και ακολουθεί:

• κουβερτούρισμα: κόλλημα του εξωφύλλου
• κόψιμο-ξάκρισμα: κοπή 3 πλευρών του βιβλίου

Στην πρεσούρα δεν υπάρχει στρογγυλό βιβλίο. Το εξώφυλλο είναι συνήθως τυπωμένο χαρτόνι.

Παραλλαγές

• Κολλητό βιβλίο: Παράλειψη των σταδίων ράψιμο-πιεστήριο-ψαροκόλλημα. Γίνεται πριόνισμα της ράχης ώστε η κόλα να εισχωρήσει σε όλα τα φύλλα.
• Άκοπο (αξάκριστο) βιβλίο: Παράλειψη του σταδίου κοψίματος-ξακρίσματος (είτε και στις τρεις πλευρές ειτε μόνο στις δύο)
• Βιβλίο με αυτιά: Το εξώφυλλο γυρίζει στο μπροστινό και πίσω τμήμα του προς τα μέσα. Τότε το κόψιμο-ξάκρισμα του βιβλίου γίνεται πριν το κουβερτούρισμα τουλάχιστον στο μπροστινό μέρος.

Διευκρίνηση: Τον όρο κουβερτούρα τον χρησιμοποιούν, οι βιβλιοδέτες, για το χάρτινο εξώφυλλο είτε αυτό αποτελεί το μοναδικό εξώφυλλο του βιβλίου είτε αποτελεί επικάλυμμα του χοντρού, κανονικού καλύμματος.

Καλλιτεχνική βιβλιοδεσία

Με τον όρο καλλιτεχνική βιβλιοδεσία αναφέρεται η βιβλιοδεσία μεμονωμένων βιβλίων (ή μικρών ποσοτήτων), με χοντρό εξώφυλλο (κάλυμμα), που γίνεται ως χειροτέχνημα. Με τον ίδιο όρο αναφέρεται και η βιβλιοδεσία φθαρμένων βιβλίων ή η μεμονωμένη μετατροπή βιβλίων (άλλης μορφής) σε κάλυμμα.

Στην καλλιτεχνική βιβλιοδεσία ακολουθούνται τεχνικές που αντανακλούν την εμπειρία και την προσωπικότητα του βιβλιοδέτη. Εν γένει ακολουθούνται τα στάδια της βιβλιοδεσίας καλύμματος. Επιπρόσθετα υπάρχει το πολύ σημαντικό στάδιο του χωρισμού των τυπογραφικών του βιβλίου.

Καρφίτσα

Σύγχρονη μορφή βιβλιοδεσίας όπου τα διπλωμένα φύλλα καλύπτονται με το εξώφυλλο, και συρράπτονται πάνω στη δίπλωση. Ακολουθεί τη διαδικασία δίπλωμα-σύνθεση αλλά αντί να συνθέτονται τα φύλλα το ένα μετά το άλλο γίνεται ένθεση του ενός μέσα στο άλλο.

Αυτή η μορφή βιβλιοδεσίας, παρ’ ότι είναι αρκετά γερή, δεν επιτρέπει μεγάλο αριθμό σελίδων ή μεγάλα πάχη χαρτιού. Το ανώτερο που μπορεί να βιβλιοδετηθεί είναι χαρτί 85 γραμμαρίων και μέχρι 128 σελίδες. Στη συνέχεια τα έντυπα ξακρίζονται στις τρεις (3) πλευρές του εντύπου.

Σπιράλ

Σύγχρονη μορφή βιβλιοδεσίας όπου μεμονωμένα φύλλα ενώνονται με το πέρασμα ειδικού πλαστικού ή μεταλλικής σπείρας σε τρύπες που έχουν δημιουργηθεί στη μία πλευρά του φύλλου.

Με τα σύγχρονα μηχανήματα έγινε δυνατή η βιβλιοδεσία αυτού του τύπου και σε χώρους γραφείου με λίγο διαφορετικό τρόπο όμως αφού το σύστημα που συγκρατεί τα φύλλα δεν αποτελείται από μία συνεχόμενη σπείρα και έτσι είναι δυνατή η εύκολη απομάκρυνση τμημάτων του βιβλίου.

Θερμοκόλληση

Σύγχρονη μορφή βιβλιοδεσίας όπου μεμονωμένα φύλλα συγκολλιούνται σε ειδικά εξώφυλλα. Ονομάζεται έτσι και η μορφή της πρεσούρας-κουβερτουριστού βιβλίου όταν χρησιμοποιείται θερμή κόλληση για το κόλλημα του εξωφύλλου.

Χρύσωμα

Σαν χρύσωμα στη βιβλιοδεσία εννοείται η διακόσμηση των καλυμμάτων των βιβλίων που δένονται με χοντρό εξώφυλλο είτε αυτή γίνεται με την επικόλληση φύλλων χρυσού είτε με την επικόλληση άλλου υλικού είτε απλά με θερμοτυπία ώστε να δημιουργηθεί το σχέδιο που θέλουμε.

Αν και εν γένει στην καλλιτεχνική βιβλιοδεσία η εργασία αυτή γίνεται από τον βιβλιοδέτη, στην πράξη υπάρχουν ειδικά εργαστήρια (χρυσοτυπεία) που ασχολούνται αποκλειστικά με τη χρυσοτυπία καλυμμάτων βιβλίων παραγωγής.

Μεταξοτυπία

Μία άλλη τεχνική που χρησιμοποιείται για τη διακόσμηση του καλύμματος είναι και η μεταξοτυπία. Συνήθως τη μεταξοτυπία των καλυμμάτων αναλαμβάνουν τα μεταξοτυπεία που ασχολούνται και με άλλες δουλειές.

Εργαλεία βιβλιοδεσίας

• Κοπίδι (φαλτσέτα): για το κόψιμο
• Κόκκαλο
• Σακοράφα

Μηχανήματα βιβλιοδεσίας

• Κοφτική
• Διπλωτική
• Συνθετική
• Ραφτική χειροκίνητη - αλυσίδα - αυτόματη
• Κολλητική (Κουβερτουριστική)
• Συρραπτική
• Τριτομία (τρίτομη κοφτική)
• Αλειφτική
• Καλυμματική
• Πρέσα
• Σφυριστική
• Λουκαριστική
• Κοφτική χειρός
• Μηχανική ψαλίδα
• Διατρυπητική
• Κύλινδρος

Υλικά βιβλιοδεσίας

• Κόλλα βιβλιοδεσίας
• Αλευρόκολλα
• Ψαρόκολλα
• Τέλα
• Κεφαλάρι
• Κορδέλα
• Σπάγκος βιβλιοδεσίας
• Εσώφυλλο
• Εξογκώματα
• Πλαστικό
• Δέρμα
• Πανί

Πηγές

• Θεόδωρος Ι. Μαραγκουδάκης, ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΤΗΣ ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΙΚΗ (1933)
• Ανδρέας Χρ. Γανιάρης - Φρόσω Α. Γανιάρη, ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ - ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΗ (1983)

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Bookbinding στο Wikimedia Commons
• Λεξιλογικός ορισμός του βιβλιοδεσία στο Βικιλεξικό