Γνωσιολογία

Η γνωσολογία (επίσης επιστημολογία, γνωσιθεωρία και γνωσοθεωρία) είναι κλάδος της φιλοσοφίας που μελετάει την ουσία, τις μορφές, τις πηγές, τις δυνατότητες, την αξία και τα όρια της αληθινής γνώσης του εξωτερικού κόσμου και του Εγώ. Αποσπάστηκε ως αυτοτελής επιστήμη στα μέσα του 19ου αιώνα, αποσπώντας από τη μεταφυσική το γνωσιολογικό πρόβλημα. Σήμερα με τον όρο γνωσιολογία εννοείται ο κλάδος της επιστημολογίας που ασχολείται πιο συγκεκριμένα με το ερώτημα ποια είναι η πηγή εγκυρότητας της γνώσης, ενώ η επιστημολογία γενικότερα ασχολείται με το σύνολο των φιλοσοφικών προβλημάτων σχετικά με τη γνώση. Προεπιστημονικά, και επίσης στο πλαίσιο της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, η γνωσιολογία θεωρείται ότι είναι ευρύτερος κλάδος σε σχέση με την επιστημολογία και ότι η τελευταία ασχολείται με μια κλάση μόνο γνώσεων, τις επιστημονικές γνώσεις, δηλαδή τις γνώσεις που μπορεί να έχει ο άνθρωπος με επαρκή (για τα μέτρα της επιστήμης) βεβαιότητα και εγκυρότητα.

Κατευθύνσεις της γνωσιολογίας είναι : ο εμπειρισμός, ο εμπειριοκριτικισμός, ο ιδεαλισμός, ο κριτικισμός, ο φαινομεναλισμός, ο θετικισμός, ο πραγματισμός, ο ρεαλισμός, ο σκεπτικισμός και η αισθησιαρχία. Όλα τα παραπάνω ρεύματα διαμορφώθηκαν από τη διαφορετική εξήγηση που δίνουν στο πρόβλημα της πηγής της γνώσης.

Η υλιστική γνωσιολογία ξεκινάει από το αξίωμα ότι τα αντικείμενα, τα πράγματα, τα σώματα υπάρχουν έξω και ανεξάρτητα από εμάς, δηλαδή ότι είναι εικόνες του εξωτερικού κόσμου. Η ιδεαλιστική φιλοσοφία υποστηρίζει ότι η γνώση είναι αντανάκλαση της "ιδέας" (αντικειμενικός ιδεαλισμός), ότι τα αντικείμενα δεν είναι παρά συμπλέγματα αισθημάτων (υποκειμενικός ιδεαλισμός) και ότι είναι αδύνατον να γνωρίσουμε τον κόσμο (αγνωστικισμός).

Ιδιαίτερο πρόβλημα αποτελεί η σχέση της γνωσιολογίας με την λογική. Μερικοί εντάσσουν τη δεύτερη στην πρώτη και άλλοι αντικαθιστούν την τυπική λογική με τη γνωσιολογία, η οποία ασκεί ένα είδος κριτικής στη λογική (Μεταλογική). Για άλλους όμως η τυπική λογική είναι ανεξάρτητη επιστήμη και συνεπώς δε συγχέεται με τη γνωσιολογία.

Υπήρξαν αμοιβαίες επιδράσεις στις σχέσεις γνωσιολογίας και ειδικών επιστημών. Οι φυσικές επιστήμες επηρέασαν τις γνωσιολογικές θέσεις και βασικές μεθοδολογικές έννοιες αλλά και η γνωσιολογία συνετέλεσε ώστε οι επιμέρους επιστήμες να συνειδητοποιήσουν τα όριά τους, τις αμοιβαίες σχέσεις τους και είναι προσεκτικές στη χρήση ορισμένων μεθοδολογικών αρχών και εννοιών. Τέλος, η γνωσιολογία καταλήγει σε Επιστημολογία, ασχολούμενη με μια ταξινόμηση των επιστημών ενώ κατατοπίζει πάνω στη μεθοδολογία τους και τις μεθοδολογικές τους επιδράσεις.