Θεόφραστος

Ο Θεόφραστος (371 π.Χ. – 287 π.Χ.) ήταν Έλληνας φιλόσοφος από την Ερεσό της Λέσβου, διάδοχος του Αριστοτέλη στην Περιπατητική Σχολή. Μετακόμισε στην Αθήνα σε νεαρή ηλικία και αρχικά σπούδασε στην Ακαδημία του Πλάτωνος. Μετά τον θάνατο του Πλάτωνα, συνδέθηκε με τον Αριστοτέλη. Όταν ο Αριστοτέλης έφυγε από την Αθήνα, ο Θεόφραστος ανέλαβε ως επικεφαλής του Λυκείου. Ο Θεόφραστος διηύθυνε την Περιπατητική Σχολή για 25 χρόνια, κατά τη διάρκεια των οποίων η σχολή άκμασε πολύ. Θεωρείται συχνά ως ο πατέρας της βοτανικής λόγω των έργων του σχετικά με τα φυτά. Μετά τον θάνατό του, οι Αθηναίοι τον τίμησαν με δημόσια κηδεία. Ο διάδοχός του ως επικεφαλής της σχολής ήταν ο Στράτων ο Λαμψακηνός.

Θεόφραστος
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Θεόφραστος Ἐρέσιος (Αρχαία Ελληνικά)
Γέννηση	371 π.Χ. (περίπου) Ερεσός Λέσβου
Θάνατος	287 π.Χ. Αθήνα
Χώρα πολιτογράφησης	Αρχαία Αθήνα
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	αρχαία ελληνικά
Σπουδές	Περιπατητική Σχολή
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	βοτανολόγος φυσικός φιλόσοφος συγγραφέας
Αξιοσημείωτο έργο	Περί φυτών ιστορίαι Περὶ φυτῶν αἰτιῶν Ἠθικοὶ χαρακτήρες De sensu Μεταφυσική
Σχετικά πολυμέσα

Η ζωή του

Τις περισσότερες πληροφορίες για τον βίο του Θεοφράστου αντλούμε από τον Διογένη τον Λαέρτιο, συγγραφέα τών βίων των φιλοσόφων. Ο Θεόφραστος γεννήθηκε το 371 ή 372 π.Χ. στην Ερεσσό της Λέσβου. Ο πατέρας του ήταν ο πλούσιος έμπορος και καθαριστής ενδυμάτων Μέλαντας (το όνομα φαίνεται και στη βάση της προτομής στην εικόνα δεξιά, αντιθέτως από λάθος στον Σουΐδα αναφέρεται ως Λέων, όνομα του αδελφού του) και το πραγματικό του όνομα ήταν αρχικά Τύρταμος. Αρχικά έλαβε τα πρώτα του μαθήματα κοντά στον Λεύκιππο (Άλκιππο γράφει ο Διογένης από λάθος ) ενώ αργότερα εγκατέλειψε την πόλη της Ερεσσού και μετέβη στην Αθήνα όπου και άρχισε να ασχολείται με τη φιλοσοφία ως μαθητής του Πλάτωνος. Θανόντος του δασκάλου του, το 347 π.Χ., ακολούθησε τον Αριστοτέλη, ο οποίος διακρίνοντας τη φιλομάθεια και την ευφυΐα του, τον επονόμασε αρχικά Εὔφραστο και αργότερα Θεόφραστο. Η εκτίμηση που έτρεφε ο Αριστοτέλης προς τον Θεόφραστο αποδεικνύεται και από το γεγονός πως όταν το 323 π.Χ. ο Αριστοτέλης κατηγορήθηκε για ασέβεια και αναγκάστηκε να καταφύγει στη Χαλκίδα δώρισε στον Θεόφραστο τη βιβλιοθήκη του και του εμπιστεύτηκε τη διεύθυνση της Περιπατητικής Σχολής.

Ο Θεόφραστος παρέμεινε στην διεύθυνση της σχολής επί 25 έτη και σε αυτό το διάστημα δίδαξε αλλά και άφησε πολλά γραπτά. Την περίοδο αυτή, λέγεται πως οι μαθητές της σχολής ξεπέρασαν τις δύο χιλιάδες και σ' αυτούς περιλαμβάνονταν ο Μένανδρος, οι βασιλείς της Μακεδονίας Φίλιππος και Κάσσανδρος καθώς και ο βασιλεύς της Αιγύπτου Πτολεμαίος Α'. Ο Θεόφραστος δεν ασχολήθηκε ποτέ ενεργά με την πολιτική αλλά αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά στην Επιστήμη και τη Φιλοσοφία. Ο Αγνωνίδης τον κατηγόρησε για ασέβεια αλλά όχι μόνον αθωώθηκε αλλά οι δικαστές παρ' ολίγο να τιμωρήσουν τον κατήγορο με πρόστιμο. Το 306, όταν διά ψηφίσματος απηγορεύθη η διδασκαλία της φιλοσοφίας εν Αθήναις ύστερα από πρόταση κάποιου Σοφοκλή, αναγκάστηκε να εξοριστεί, μέχρι τουλάχιστον να ακυρωθεί ο νόμος μετά ένα έτος περίπου. Πέθανε περί το 287 π.Χ. και μέχρι το τέλος της ζωής του δίδασκε και εργαζόταν. Ένδεικτική είναι η πληροφορία ότι στο βαθύ του γήρας εφέρετο με φορείο για να διδάξει. Ο ίδιος ελυπείτο διότι όπως έλεγε πεθαίνει τη στιγμή κατά την οποίαν αρχίζει να κατανοεί την φύση γιά την αδικία της. Ετάσσετο κατά του γάμου και θεωρούσε τον έρωτα «ἀσθένειαν ψυχῆς ἀέργου». Τέλος, άν και φιλόσοφος, φρόντιζε αρκετά την εξωτερική του εμφάνιση ενδυόμενος ευπρεπώς και δεν του έλειπαν οι ισχυροί φίλοι και τα πλούσια ενίοτε γεύματα όντας πραγματικός οπαδός της μεσότητος γνωρίζων να συνδέει το ωφέλιμο με το ευχάριστο.

Μέρος της διαθήκης του σώζει ο Διογένης ο Λαέρτιος και αναφέρει ότι άφησε μεγάλο μέρος τής περιουσίας του στους ανεψιούς του, υιούς του Λέοντος, Μελάντα και Παγκρέοντα, κέλευσε να στηθεί εικόνα του Αριστοτέλους στο Λύκειον, να μοιρασθεί ο κήπος και τα πέριξ αυτού οικήματα στους μαθητές του, να αφεθούν ελεύθεροι οι δούλοι του και τέλος να ταφεί σε ένα μέρος του κήπου χωρίς περιττά έξοδα. Το τελευταίο δεν ετηρήθη καθώς εκομίσθη υπό πληθύος ανθρώπων, των οποίων πολλοί τον πολεμούσαν.

Έργο

Historia plantarum, 1549

Το έργο του Θεόφραστου ήταν ιδιαίτερα πλούσιο, καθώς εκτιμάται πως έγραψε συνολικά περίπου 240 έργα, τα οποία πραγματεύονται ένα πλήθος θεμάτων γύρω από την Ηθική, τη Λογική, τη ρητορική, την ιστορία των επιστημών ή τη μεταφυσική και κυρίως τη Βοτανική και τη Ζωολογία. Σήμερα σώζονται κυρίως αποσπάσματα του έργου του, αλλά και ορισμένα πλήρη κείμενα, που είναι οι Περὶ φυτῶν ἱστορίαι (9 βιβλία), τα Περὶ φυτῶν αἰτιῶν (6 βιβλία) καθώς και το πιο γνωστό του έργο, οι Χαρακτῆρες. Τα δύο πρώτα έργα αποτελούν μάλλον τα πρώτα συγγράμματα στον τομέα της Βοτανικής, από την εποχή της αρχαιότητας ώς τον Μεσαίωνα. Μια σημαντική παρακαταθήκη του στην βοτανική είναι, ότι έχει ονομαστεί σήμερα προς τιμήν του ο ενδημικός φοίνικας της νότιας Ελλάδας, ως Φοίνικας του Θεοφράστου (phoenix theophrastii), καθώς εκείνος ήταν, που αναφέρθηκε πρώτος και έντονα για την ύπαρξη αυτού του φυτού στον ελλαδικό χώρο, μέσα στο έργο του.

Στους Χαρακτήρες ο Θεόφραστος περιγράφει τα εσωτερικά και ψυχικά γνωρίσματα ανάλογα με το ήθος των ανθρώπων, ενώ μέχρι σήμερα δεν είναι βέβαιο, αν αποτελούσαν αυτοτελές έργο ή τμήμα κάποιου άλλου ή σημειώματα του Θεόφραστου. Συνολικά περιγράφονται 30 διαφορετικοί χαρακτήρες, εκ των οποίων οι 15 περιλαμβανόταν στην πρώτη έκδοση του έργου (1522), ενώ το 1527 ανακαλύφθηκαν επιπλέον οκτώ και το 1599 ακόμη πέντε. Δύο ακόμη, οι τελευταίοι, από τους περιγραφόμενους χαρακτήρες ανακαλύφθηκαν μόλις το 1786. Η ακριβής χρονολογία συγγραφής του έργου δεν είναι γνωστή. Θεωρείται πιθανό, πως δεν γράφτηκαν όλοι οι χαρακτήρες συγχρόνως· άλλοι μελετητές τους χρονολογούν περίπου στο 317 π.Χ. Σε ότι αφορά την σύνθεσή τους, ο Θεόφραστος πιθανότατα στηρίχτηκε ως ένα βαθμό στο έργο του Αριστοτέλη Περί Ηθικής.

Το έργο περιλαμβάνει τα κεφάλαια περὶ εἰρωνείας, κολακείας, ἀδολεσχίας, ἀγροικίας, ἀρεσκείας, ἀπονοίας, λαλιᾶς, λογοποΐας, ἀναισχυντίας, μικρολογίας· βδελυρίας, ἀκαιρίας, περιεργείας, ἀναισθησίας, αὐθαδείας, δεισιδαιμονίας, μεμψιμοιρίας, ἀπιστίας, δυσχερείας, ἀηδίας· μικροφιλοτιμίας, ἀνελευθερίας, ἀλαζωνείας, ὑπερηφανίας, δειλίας, ὀλιγαρχίας, ὀψιμαθίας, κακολογίας, φιλοπονηρίας, αἰσχροκερδείας.

Το 1605 έγινε στο Χάναου της Έσσης η πρώτη έκδοση των έργων του Περὶ λίθων, περὶ ἀνέμων, περὶ σημείων ὑδάτων καὶ πνευμάτων, περὶ σημείων χειμῶνος, περὶ εὐδείας σημείων, περὶ πυρός, περὶ ὀσμῶν, περὶ ἱδρώτων, περὶ ἰλίγγων, περὶ κόπων, περὶ λιποψυχίας, περὶ ἠθικῶν χαρακτήρων στα ελληνικά και στα λατινικά με μετάφραση τού Δανιήλ Φουρλάνου του Κρητός: Theophrasti Eresii peripateticorum, post Aristotelem, principis pleraque antehac Latine nunquam, nunc Graece et Latine simul edita. Interpretibus Daniele Furlano Cretensi, Adriano Turnebo. Accesserunt, liber de innato spiritu Aristoteli attributus et Danieli Furlani uberes ad omnia commentarii. Hanoviae, typis Wechelianis apud Claudium Marnium et haeredes Ioannis Aubrii 1605.

Επίσης το 1664 στο Άμστερνταμ εκδόθηκε το ελληνικό κείμενο και η στα λατινικά μετάφρασή του από τον Θεόδωρο Γαζή με 600 ξυλογραφίες σπάνιων φυτών: Theophrasti Eresii De historia plantarum, libri decem, Graece & Latine. In quibus textum Graecum variis lectionibus, emendationibus, hiulcorum supplementis. Latinam Gazae versionem nova interpretatione ad margines, totum opus absolutissimis cum notis, tum commentariis, item rariorum plantarum iconibus illustravit Ioannes Bodaeus a Stapel, medicus Amstelodamensis. Cum indice locupletissimo. Amstelodami, apud Henricum Laurentium 1644, σελ. 18 + 1187 + index.

Εργογραφία

• Περὶ φυτῶν ἱστορία, εκδ. Κάκτος
• Περὶ φυτῶν αἰτιῶν, εκδ. Κάκτος
• Θεοφράστου Ἠθικοὶ Χαρακτῆρες ἤτοι ἀσφαλὴς ὁδηγία εἰς τὴν γνῶσιν τῶν ἀνθρώπων, οἷς προσετέθησαν καὶ ἄλλοι νεώτεροι, μετὰ δύο λόγων πάνυ ὠφελίμων, ὡς ἐν τῷ πίνακι φαίνονται. Μεταφρασθέντες εἰς τὴν κοινοτέραν τῶν νῶν Ἑλλήνων διάλεκτον, διὰ τὴν τῶν πάντων ὠφέλειαν, ὑπὸ Δημητρίου Νικολάου τοῦ Δαρβάρεως καὶ ἐκδοθέντες δαπάνῃ τοῦ τιμιωτάτου αὐταδέλφου αὑτοῦ Ἰωάννου Νικολάου τοῦ Δαρβάρεως. Ἐν Βιέννῃ τῆς Ἀουστρίας ἐν τῇ Ἑλληνικῇ Τυπογραφίᾳ Γεωργίου Βενδότη ἐν έτει 1795
  • Ἐγκυκλοπαιδεία Ἑλληνικῶν Μαθημάτων Γραμματικῆς, Ῥητορικῆς καὶ Ποιητικῆς, τὴν διδασκαλίαν αὐτῶν περιέχουσα καὶ συλλογὴν μετ' ἐκλογῆς ἐκ τῶν ἀρίστων Ἑλλήνων συγγραφέων καὶ Ποιητῶν ... συντεθεῖσα καὶ συλλεγεῖσα παρὰ Στεφάνου Κομμητᾶ τοῦ ἐκ Φθίης, Τόμος πέμπτος περιέχων Θεοφράστου τοὺς Ἠθικοὺς Χαρακτῆρας ... 1814 Ἐν Βιέννῃ τῆς Ἀουστρίας
  • Θεοφράστου Χαρακτήρες, Ελληνιστί εκδοθέτες μετά συντόμων κριτικών επιστάσεων υπό Δημητρίου Νκολάου Δαρβάρεως, δαπάνη αυταδέλφων Ιωάννου και Μάρκου Δαρβάρεων. Εν Βιέννη της Αουστρίας παρά τω Ιωάννη Β. Σβηκίω 1815.
  • Χαρακτήρες του Θεοφράστου. Κατά την ύπό του Α. Κοραή εν Παρισίοις τω 1799 Ελληνογαλλικήν έκδοσιν, μετά της παραφράσεως αυτών εις την νεοελληνικήν γλώσσαν και της εκ του γαλλικού μεταφράσεως των τε προλεγομένων και πασών των υπ'αυτού γενομένων ιστορικοκριτικών και γραμματικών σημειώσεων ή διορθώσεων, υπό Μ. Ροδοκανάκη. Εν Πειραιεί εκ της τού Η. Χριστοφίδου Τυπογραφίας Ή Αγαθή Τύχη, 1838, σελ. ις΄+μζ΄+ 269
  • Θεοφράστου Χαρακτῆρες, μετάφρασις Μαρίνου Σιγούρου, Βιβλιοθήκη Φέξη Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων, Εν Αθήναις Εκδοτικός Οίκος Γεωργίου Φέξη, 1911 και 1918. Επίσης η μετάφραση του Μ. Σιγούρου από τις εκδ. Ι.Ν.Ζαχαρόπουλος
  • Θεοφράστου Χαρακτῆρες, κείμενον, μετάφρασις και ερμηνεία ὑπὸ Ἐμμανουὴλ Δαυΐδ. Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, Ελληνική Βιβλιοθήκη, Νο. 4, βιβλιοπωλεῖον τῆς Ἑστίας Ι.Δ.Κολλάρου & Σίας Α.Ε. 1940 (ανατύπωση Δεκέμβριος 2007).
• Περὶ ὀσμῶν κ.ά., εκδ. Κάκτος
• Περὶ λιποψυχίας κ.ά., εκδ. Κάκτος
• Λεξικό φυτών, εκδ. Κάκτος
• Φυσικῶν δόξα (αποσπασματικά)
• Περὶ λέξεως

Πηγές

• Βασίλειος Τατάκης, «Οι Περιπατητικοί», στο: Μελέτες ιστορίας της φιλοσοφίας, εκδ. Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα, 1980,σελ.81-88
• Πλήρης online έκδοση των Χαρακτήρων (Εκδ. Εστία, 1940) Επιμέλεια Εμμανουήλ Δαυίδ : theophr0.htm#periexomena Θεοφράστου Χαρακτήρες
• Πάπυρος Λαρούς, Γενική Παγκόσμια Εγκυκοπαίδεια, Αθήνα 1963, σ.413-414

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Διαδικτυακή Εγκυκλοπαίδεια Φιλοσοφίας