Κανάτ

Η ονομασία Κανάτ (Qanat, περσικά قنات) υποδηλώνει ένα υπόγειο σύστημα ύδρευσης με τη βοήθεια σηράγγων και πηγαδιών, που έφερναν το νερό από τις ορεινές περιοχές ή από μεγαλύτερους ταμιευτήρες στις πεδινές και άγονες, ξερές περιοχές. Αν και απαντά σε αρκετές περιοχές της Μέσης Ανατολής, της Αραβίας και της Βορείου Αφρικής, η πατρότητα του συστήματος αυτού αποδίδεται στους Πέρσες, που άρχισαν να κατασκευάζουν τέτοια συστήματα πριν το 500 π.Χ. Τον Ιούλιο του 2016 τα περσικά Κανάτ αναγνωρίστηκαν ως Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την UNESCO.

Η κατασκευή των Κανάτ

Κάθετη τομή ενός κανάτ

Όταν βλέπει κανείς ένα "Κανάτ" από ψηλά, έχει την εντύπωση ότι βλέπει μια ευθεία σειρά από μυρμηγκοφωλιές σκαμμένες στην άμμο της ερήμου. Αυτό συμβαίνει γιατί ένα κανάτ αποτελείται ουσιαστικά από κάθετες σήραγγες (πηγάδια) που ξεκινούν από ένα επικλινές επίπεδο, ψηλότερο από αυτό της πεδιάδας, και συνεχίζουν στο πεδινό και άγονο έδαφος σε απόσταση 20-200 μέτρων μεταξύ τους, έως ότου προσεγγίσουν έναν οικισμό. Κοντά στην κατοικημένη περιοχή το νερό αρκετά συχνά διοχετεύεται σε επίγειες δεξαμενές ή κανάλια, τα οποία διευκολύνουν την άρδευση των χωραφιών, προμηθεύοντας παράλληλα τους κατοίκους με νερό.

Η λειτουργία των κανάτ βασίζεται ακριβώς στην εκμετάλλευση των κλίσεων του εδάφους, έτσι ώστε να μη χρειάζεται άντληση των υδάτων με τεχνητό τρόπο. Παράλληλα, ο τρόπος λειτουργίας του δεν επιβαρύνει τον υδροφόρο ορίζοντα ούτε οδηγεί και σε υπεράντληση, άρα δεν εγκυμονεί τον κίνδυνο να ξεραθούν τα πηγάδια. Για αυτόν ακριβώς το λόγο και τα κανάτ, με την κατάλληλη συντήρηση, μπορούν να έχουν διάρκεια ζωής χιλιάδων χρόνων.

Η κατασκευή τους γίνεται πάντοτε από εξειδικευμένους τεχνίτες, οι οποίοι σκάβουν την επιφάνεια του εδάφους και με το χώμα που εξορύσσουν κατασκευάζουν σταδιακά ένα τυμβοειδές φράγμα γύρω από το άνοιγμα, η τελική διάμετρος του οποίου είναι περί το ένα μέτρο. Αν το έδαφος είναι σαθρό ή πολύ μαλακό, κεραμικοί δακτύλιοι τοποθετούνται ανά διαστήματα εντός της κάθετης σήραγγας που δημιουργείται με αυτόν τον τρόπο, έτσι ώστε να αποφευχθεί η κατάρρευση των τοιχωμάτων. Αντίστοιχοι δακτύλιοι τοποθετούνται και στις επικλινείς οριζόντιες σήραγγες που συνδέουν τα κάθετα φρεάτια μεταξύ τους.

Ιστορικές πηγές

Η πρώτη μνεία σε ένα σύστημα ύδρευσης που ενδέχεται να είναι αυτό των κανάτ χρονολογείται στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ., όταν ο Ασσύριος βασιλιάς Σαργών κατέκτησε τμήματα της Περσίας και εντυπωσιάστηκε από το σύστημα ύδρευσης και άρδευσης που συνάντησε εκεί. Φαίνεται ότι ο γιος του, Σενναχερίμπ, εντρύφησε στην τεχνική αυτή, την οποία στη συνέχεια χρησιμοποίησε για να προμηθεύσει νερό στη Νινεβή. (von Soden, The Ancient Orient, 1994) Ενδέχεται δε το σύστημα των κανάτ να είναι αυτό που επέτρεψε τη δημιουργία των Κρεμαστών Κήπων της Βαβυλώνας. Οι Αχαιμενίδες της Περσίας φρόντισαν να δώσουν κίνητρα για την κατασκευή και τη συντήρηση των κανάτ, προσφέροντας για πέντε γενιές το δικαίωμα εκμετάλλευσης των εσόδων από τη χρήση των κανάτ στις οικογένειες των κατασκευαστών. Η μέθοδος κατασκευής των κανάτ εξαπλώθηκε τόσο με τις περσικές κατακτήσεις όσο και μετέπειτα, στη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Έτσι έχουμε δείγματα κανάτ στην Κύπρο, τη Συρία, την Ιορδανία, τις χώρες της Βορείου Αφρικής. Κανάτ εντοπίζεται ακόμη και στο Τουρπάν της Κίνας, χρονολογούμενο περί τα 100 π.Χ., αν και δεν έχει αποδειχθεί ότι η γνώση της κατασκευής του μεταφέρθηκε εκεί από τη Μέση Ανατολή. Συνολικά σήμερα υπάρχουν λέξεις που σημαίνουν "κανάτ" σε 27 χώρες, κυρίως στην περίμετρο της Μεσογείου και στη Μέση Ανατολή. Κατά τον 10ο αιώνα, ο Αμπού Μπακρ Μοχάμαντ αλ- Καρατζί, πέρσης μαθηματικός που έζησε στην αυλή των Αββασιδών στη Βαγδάτη, περιγράφει τη λειτουργία και την κατασκευή των κανάτ στη διατριβή του "Περί των Κρυμμένων υδάτων", όπου μάλιστα διατυπώνει και τη θεωρία ότι η γη είναι σφαιρική.

Τα Κανάτ της Περσίας

Είσοδος σε Κανάτ στο Κασάν του Ιράν

Σύμφωνα με το Υπουργείο Ενέργειας της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν στη χώρα σήμερα υπάρχουν πάνω από 36.000 κανάτ. Κατά μέσο όρο το μήκος τους είναι περίπου 6 χιλιόμετρα. Τα βάθη τους ποικίλλουν, με το μεγαλύτερο να φτάνει τα 300 μέτρα ( Ορισμένα από αυτά ξεχωρίζουν γι την πολυπλοκότητα και τη μαετρία της κατασκευής τους. Τέτοιο π.χ. είναι το "Κανάτ του Φεγγαριού" στο Αρντεστάν, το οποίο έχει δύο επίπεδα, ένα στα 30 κι ένα στα 27 μέτρα βάθος, τα οποία ωστόσο δεν επικοινωνούν μεταξύ τους. Ένα άλλο κανάτ, στο Βαζβάν στην πόλη Μεϊμέχ, φέρει ένα εσωτερικό φράγμα. Τα κανάτ αυτά αποθηκεύουν νερό κυρίως τους χειμερινούς μήνες και χρησιμοποιούνται για άντληση υδάτων τους θερινούς μήνες, όταν οι ανάγκες άρδευσης αυξάνονται εξαιτίας της έλλειψης βροχοπτώσεων.

Εκτός από τον πρωταρχικό ρόλο τους στην αποθήκευση νερού και την άρδευση, τα κανάτ χρησιμοποιούνται επίσης ως συστήματα ψύξης, σε συνδυασμό με ψηλούς πύργους που οικοδομούνται στα ανοίγματά τους. Η κατασκευή των "ανεμόπυργων" (Bagdir) χρονολογείται στο Ιράν από την τέταρτη χιλιετία π.Χ. Ο ζεστός αέρας μπαίνει μέσα και διοχετεύεται στα ψυχρά επίπεδα επάνω από τις οριζόντιες γαλαρίες των κανάτ. Στη συνέχεια ανεβαίνει στο εσωτερικό των παρακείμενων κτιρίων σε σημαντικά χαμηλότερη θερμοκρασία από αυτήν του εξωτερικού περιβάλλοντος. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται βιοκλιματική ψύξη των κτιρίων.

Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, τα κανάτ έχουν κατηγορηθεί ότι διευκόλυναν την εξάπλωση μολυσματικών ασθενειών και ιδιαίτερα της επιδημίας χολέρας του 19ου αιώνα που έπληξε το Ιράν, εξαιτίας του γεγονότος ότι εκτός από τα υπόγεια υπάρχουν και υπέργεια τμήματα σε ανοιχτά κανάλια.

Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς UNESCO

Η έκταση και η τεχνική αρτιότητα και ποικιλία της κατασκευής των περσικών κανάτ οδήγησε το Διεθνές Κέντρο Κανάτ και Ιστορικών Υδραυλικών Κατασκευών (International Center for Qanats and Historic Hydraulic Structures) που υπάγεται στην UNESCO να προτείνουν την ένταξή τους στον Κατάλογο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Μετά από ενδελεχή μελέτη, επιλέχθηκαν 11 ιστορικά κανά του Ιράν, για τα οποία προετοιμάστηκε φάκελος υποβολής. Η υποψηφιότητά τους εξετάστηκε τον Ιούλιο του 2016 και έγινε ομόφωνα δεκτή. Τα 11 κανάτ που αποτελούν σήμερα Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς είναι:

• Το Γκασαμπέ Γκοναμπάντ (Ghasabeh Gonabad)
• Το Μπαλαντέ Φερντοούς (Baladeh Ferdows)
• Το Εμπραχίμ Αμπάντ (Ebrahim Abad)
• Το Μοζντ Αμπαντ (Mozd Abad)
• Το Βαζβάν (Vazvan)
• Το Κανάτ του Φεγγαριού (Moon)
• Το Ζαρτς (Zarch)
• Το Χασάν Αμπάντ Μοσίρ (Hasan Abad Moshir)
• Το Τζουπάρ (Joopar)
• Το Ακμπάρ Αμπάντ (Aqbar Abad)
• Το Γασέμ Αμπάντ (Ghasem Abad)

Δείτε επίσης

• Ανεμόπυργος

Βιβλιογραφικές πηγές

• Afkhami, A., 1997, "Disease and Water Supply: The Case of Cholera in 19th Century Iran," Proceedings of Conference: Transformations of Middle Eastern Natural Environments: Legacies and Lessons, Yale University, October.
• Bahadori, M. N., 1978, "Passive Cooling Systems in Iranian Architecture," Scientific American, February, σελ.144-154

• Ghaemmaghami, P.S., Mahmoudi, M.,2005, "Wind tower: a natural cooling system in Iranian traditional architecture", International Conference Passive and Low Energy Cooling for the Built Environment, May 2005, Santorini, Greece, σελ.71-76
• Lightfoot, D., 2003, "Traditional Wells as Phreatic Barometers: A View from Qanats and Tube Wells in Developing Arid Lands," Proceedings of the UCOWR Conference: Water Security in the 21st Century, Washington, DC, July.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Shanyce Morice, The Qanat Irrigation system, https://www.youtube.com/watch?v=La76Yl1wuGM
• Iran Ancient Underground Irrigation System, Press TV, https://www.youtube.com/watch?v=zockOFKKX2E