Λειτουργική

Λειτουργική ονομάζεται η Επιστήμη της έρευνας και ερμηνείας του τύπου της λατρείας. Αποτελεί δε κλάδο της Θεολογίας και διακρίνεται σε δύο εφαρμοσμένους κλάδους: στη Λειτουργική της λατρείας και στην Λειτουργική της τελετουργικής.

Σε αντίθεση με τη Θρησκευτική ή Θεία Λειτουργία και τις άλλες ιεροπραξίες (τελετές), που αποτελούν τελετουργικές πράξεις λατρείας, η Λειτουργική ασχολείται με τη θεωρητική έρευνα και ερμηνεία αυτών καθαυτών των πράξεων (τελετών) και των τρόπων της Θείας λατρείας. Δηλαδή εξηγεί, πώς προέκυψαν ιστορικά αυτές οι τελετές καθώς και την ερμηνεία αυτών σε κάθε θρησκευτικό δόγμα.

Πηγές της Λειτουργικής είναι τα ιερά κείμενα και οι ιερές παραδόσεις, που αναφέρονται σε θρησκευτικά συγγράμματα και σε λειτουργικά βιβλία.

Η Λειτουργική ως Θεολογική Επιστήμη εμφανίσθηκε μόλις τον 18ο αιώνα. Πρώτη συγγραφή Λειτουργικής έγινε από τον Kohler το 1788, με τίτλο Principia Theologiae Liturgicae.

Λειτουργικά βιβλία

Πηγές της Χριστιανικής Λειτουργικής και ειδικότερα της Ορθόδοξης είναι η Αγία Γραφή και οι περί της αρχαίας λατρείας παραδόσεις των Χριστιανών, που αναφέρονται στα συγγράμματα των Αποστολικών Πατέρων και των πρώτων εκκλησιαστικών συγγραφέων, καθώς και οι λειτουργικές δέλτοι και τα Λειτουργικά βιβλία.

Αυτά τα βιβλία είναι κυρίως:

• το «Ευχολόγιον», όπου περιέχει τις Θ. Λειτουργίες του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, του Βασιλείου του Μεγάλου, των Προηγιασμένων, κ.ά.
• το «Εγκόλπιο» τού ψάλτη και τού αναγνώστη
• το «Ιερατικό» με τις ευχές τού ιερέως
• το «Αρχιερατικό», που χρησιμοποιείται από τους Αρχιερείς
• το «Ευαγγέλιο», με τις περικοπές των Ευαγγελίων που θα διαβαστούν κάθε φορά
• ο «Απόστολος», με τις περικοπές των Πράξεων και των Επιστολών που θα διαβαστούν κάθε φορά
• το «Ψαλτήριον» με τους 151 Ψαλμούς διαιρεμένους σε 20 Καθίσματα

Τα ακόλουθα περιέχουν τροπάρια:

• το Ωρολόγιον που περιέχει τα τροπάρια για τις ακολουθίες (κατά τις διάφορες ώρες) της ημέρας
• η Παρακλητική ή Οκτώηχος με τροπάρια για κάθε έναν από τους 8 Ήχους. Κάθε Ήχος αντιστοιχεί σε μία εβδομάδα.
• τα 12 Μηναία με τα τροπάρια των σταθερών εορτών τού έτους
• το Τριώδιο και το Πεντηκοστάριο με τα τροπάρια των κινητών εορτών (της περιόδου πριν και μετά το Πάσχα αντίστοιχα)
• το Θεοτοκάριον, με Κανόνες προς τη Θεοτόκο, κυρίως χρήση σε μονές

Άλλα βοηθητικά βιβλία είναι:

• Αναστασιματάριο, Ειρμολόγιο, Δοξαστάριο, Στιχηράριο, Πασαπνοάριο, Ευλογητάριο, Κεκραγάριο, που περιέχουν το μέλος (μουσική εκφορά) των ύμνων, για τον ψάλτη
• το Τυπικό για την τάξη και τον τρόπο τέλεσης των ακολουθιών
• το Κυριακοδρόμιο με ομιλίες για την Ευαγγελική περικοπή
• το Συναξάριο με τους βίους των αγίων
• το Ανθολόγιο, μία σύνθεση των βασικών βιβλίων
• η Ιερά Σύνοψις για τους πιστούς, περιέχει επιλογές των βασικών βιβλίων

Κλάδος της Λειτουργικής είναι και το Τυπικό, δηλαδή το σύνολο των διατάξεων που ορίζουν την δομή και το περιεχόμενο των εκκλησιαστικών ακολουθιών. Το Τυπικό διαφέρει από την Λειτουργική, διότι έχει χαρακτήρα πρακτικό και χρηστικό. Η ιστορία και εξέλιξη του Τυπικού όμως εντάσσεται σαφώς στο περιεχόμενο της θεωρητικης Λειτουργικής. Το Τυπικό επίσης διαφέρει και από την Τελετουργική, διότι η Τελετουργική αναφέρεται κυρίως στους τελετουργούς, δηλαδή στους κληρικούς και στις ενέργειες και πράξεις που πρέπει να τελέσουν κατά την διάρκεια των ακολουθιών, ενώ το Τυπικό αναφέρεται κυρίως και πρωτίστως στους ψάλτες. Πολλά σημεία όμως είναι κοινά σε Τυπικό, Λειτουργική και Τελετουργική. Το επίσημο Τυπικό σήμερα στον χώρο της ελληνόφωνης Ορθοδοξίας είναι το "Τυπικόν της Μεγάλης Εκκλησίας" του Γεωργίου Βιολάκη, Κωνσταντινούπολις 1888. Στην Ελλάδα Χριστιανική Λειτουργική έγραψαν πρώτοι οι Παναγιώτης Ρομπότης, Ιωάννης Μεσολωράς και Φίλιππος Παπαδόπουλος.

Το αντίστοιχο της Λειτουργικής στον πολιτικό χώρο είναι η Εθιμοτυπία.