Παναθήναια

Τα Παναθήναια ήταν αρχαία ελληνική γιορτή των Αθηνών αφιερωμένη στη θεά Αθηνά η οποία λάμβανε χώρα στην πόλη κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 π.Χ. έως τον 3ο αιώνα μ.Χ. . Για τους πολίτες της Αθήνας ήταν το σημαντικότερο γεγονός του χρόνου, αλλά δε θεωρούνταν τόσο σημαντικό όσο αυτό των ολυμπιακών αγώνων. Χωριζόταν στα Μικρά και στα Μεγάλα Παναθήναια.

Δρομείς των Παναθηναίων, περ. 530 π.Χ.

Η παράδοση της γιορτής

Η λέξη Παναθήναια σημαίνει «γιορτή για όλους τους Αθηναίους», δηλαδή για όλους τους κατοίκους της Αττικής. Στους αρχαιότερους χρόνους, οι κάτοικοι της Αθήνας, δηλαδή οι κάτοικοι της περιοχής γύρω από την Ακρόπολη γιόρταζαν τα «Αθήναια». Όταν ο Θησέας ένωσε τους δήμους της Αττικής και όρισε την Αθήνα ως πρωτεύουσα, η γιορτή αυτή επεκτάθηκε, έτσι ώστε να ταιριάζει στον τώρα μεγαλύτερο ρόλο της Αθήνας, και ονομάστηκε «Παναθήναια», δηλαδή για όλους τους κατοίκους της νεοσύστατης διοικητικής περιοχής.

Ο θεσμός των Αθήναιων χάνεται στην προϊστορία και αρχικά ήταν μηνιαία θυσία που γινόταν στα τέλη του κάθε μήνα προς τιμήν της Αθηνάς και του Εριχθόνιου που μετατράπηκε αργότερα σε τελετή με εορταστικό χαρακτήρα και γινόταν δύο φορές το χρόνο. Μία στα τέλη του Εκατομβαιώνα (τα Αθήναια) και μία στα τέλη του Πυανεψιώνα. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι μικρές μηνιαίες θυσίες γίνονταν προς τιμή του φιδιού της Ακρόπολης, του Ερεχθέα. Μυθικός ιδρυτής των Αθήναιων ήταν σύμφωνα με την παράδοση ο Εριχθόνιος.

Στις αρχαιότερες πηγές η εορτή αναφέρεται με το όνομα «Παναθήναια» και «Παναθήναια τα μεγάλα», ενώ στους μεταχριστιανικούς αιώνες συνηθίζεται το όνομα «τα μεγάλα Παναθήναια». Μόνο πολύ λίγες αναφορές έχουμε και για «μικρά Παναθήναια». Ιδρυτής των μεγάλων Παναθηναίων είναι ο [Πεισίστρατος].

Εορτασμός

Η ζωφόρος του Παρθενώνα

Σε ένα έγγραφο της εποχής του Λυκούργου τα Παναθήναια ονομάζονται «Παναθήναια τα κατ' ενιαυτόν», ενώ αλλού συναντάμε τον χαρακτηρισμό «Πεντετερίς

Τα Παναθήναια γιορτάζονταν λοιπόν κάθε χρόνο, ενώ κάθε τέσσερα χρόνια γίνονταν τα «Παναθήναια τα μεγάλα». Επειδή και οι ιέρειες του ναού της Αθηνάς ονομάζονταν έτσι, δηλαδή «πεντετερίδες», υποθέτουμε ότι η εκλογή τους ήταν μέρος της τελετής των μεγάλων Παναθηναίων.

Από επιγραφές που έχουν διασωθεί ξέρουμε ότι τα μεγάλα Παναθήναια γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια και συγκεκριμένα έχουμε αναφορές για τα έτη 410/9 π.Χ. (έτος του Γλαύκιπου, 346/5 π.Χ. (το έτος του Αρχία και 338/7 π.Χ. (έτος του Χαίροντα. Ακολουθούσαν λοιπόν την τετραετή περίοδο των Ολυμπιακών αγώνων και συγκεκριμένα γίνονταν το τρίτο έτος.

Η σκηνή του πέπλου από την πομπή των Παναθηναίων. Από την ανατολική ζωφόρο του Παρθενώνα. Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο.

Λίγο πριν από την ανατολή του ηλίου γινόταν η «Πομπή των πέπλων».

Επίσης στα μεγάλα Παναθήναια γίνονταν αθλητικοί και μουσικοί αγώνες με απονομή βραβείων.

Το πρώτο βραβείο τραγουδιού με συνοδεία κιθάρας ήταν ένα χρυσό στεφάνι με σχήμα φύλων δάφνης αξίας 1000 δραχμών που συνοδευόταν με αμοιβή 500 δραχμών σε μετρητά. Τα υπόλοιπα βραβεία ήταν αξίας 1200, 600, 400 και 300 δραχμών αντιστοίχως.

Τα δύο πρώτα βραβεία για τραγούδι με συνοδεία αυλού ήταν 300 και 100 δραχμές αντίστοιχα.

Το πρώτο βραβείο για μουσική κιθάρας (χωρίς τραγούδι) ήταν χρυσό στεφάνι αξίας 500 δρχ. και 300 δρχ. μετρητά. Το είδος και η αξία του δεύτερου βραβείου δεν διασώζεται. Το τρίτο βραβείο ήταν 100 δρχ. μετρητά.

Για μουσική αυλού (χωρίς τραγούδι) υπήρχαν επίσης δύο βραβεία. Το πρώτο ήταν ένα στεφάνι.

Είναι φανερό ότι στον διαγωνισμό τραγουδιού και μουσικής μεγαλύτερη σημασία δινόταν στο τραγούδι και την κιθάρα. Οι καλλιτέχνες που παρουσίαζαν την τέχνη τους ήταν σολίστες που παρουσίαζαν αποσπάσματα αποκλειστικά από τα έργα του Ομήρου, ενώ μια μοναδική εξαίρεση αποτελούσε το κομμάτι «Περσείς» του Χοιρίλου στο οποίο εξυμνείτο η νίκη των Αθηναίων κατά των Περσών. Άλλα κείμενα δεν επιτρέπονταν.

Εκτός από τον μουσικό διαγωνισμό γινόταν και μουσική «συναυλία», η οποία ήταν μουσική παράσταση χωρίς διαγωνισμό και στην οποία παίρναν μέρος δύο αυλιστές. Η συναυλία ήταν καινοτομία και ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των Παναθηναίων.

Περί των γυμναστικών αγώνων έχουμε μια επιγραφή του 4ου αι. π.Χ. που αναφέρει τα αγωνίσματα και τα έπαθλα, τα οποία τα μετρούσαν σε αμφορείς ελαιόλαδου. Πρόκειται για τους αγώνες της νεολαίας. Μέχρι την εποχή του Πινδάρου η νεολαία αγωνίζονταν σε μία ομάδα, τους «παίδες». Αργότερα όμως χωρίστηκε στους νεαρότερους «παίδες» και τους μεγαλύτερους «αγένειους». Για τους ενήλικες δεν αναφέρει τίποτα η επιγραφή αυτή. Ίσως το τμήμα της επιγραφής που αναφερόταν στους ενήλικες να καταστράφηκε με την πάροδο των αιώνων.

Άθλημα	παίδες				αγένειοι
	Έπαθλο Α' θέση		Έπαθλο Β' θέση		Έπαθλο Α' θέση		Έπαθλο Β' θέση
Στάδιο	50	αμφορείς	10	αμφορείς	60	αμφορείς	12	αμφορείς
Πένταθλο	30	αμφορείς	06	αμφορείς	40	αμφορείς	08	αμφορείς
Πάλη	30	αμφορείς	06	αμφορείς	40	αμφορείς	08	αμφορείς
Πυγμή	30	αμφορείς	06	αμφορείς	40	αμφορείς	08	αμφορείς
Παγκράτιο	40	αμφορείς	08	αμφορείς	50	αμφορείς	10	αμφορείς

Ως προς την αξία των επάθλων ξέρουμε από άλλες πηγές, ότι ένας αμφορέας λάδι κόστιζε 12 δραχμές. Το υψηλότερο βραβείο (60 αμφορείς) ισοδυναμούσε λοιπόν με 720 δρχ, το χαμηλότερο (6 αμφορείς) ισοδυναμούσε με 72 δραχμές της εποχής εκείνης. Εκτός αυτού, το λάδι προερχόταν από τα ιερά ελαιόδεντρα, και δεν ήταν στη διάθεση των κοινών ανθρώπων. Οι αμφορείς έφεραν την επιγραφή, για ποιο βραβείο είχαν απονεμηθεί, π.χ. «στάδιον ανδρών νίκη», δηλαδή στον νικητή του σταδίου ανδρών.

Μια άλλη επιγραφή του 2ου αι. π.Χ. αναφέρει τους αγώνες έτσι όπως γίνονταν τον 3ο και τον 2ο αι. π.Χ.

παίδες	αγένειοι	άνδρες
Δόλιχος	Στάδιον	Δόλιχος
Στάδιον	Πένταθλον	Στάδιον
Δίαυλος	Πάλη	Δίαυλος
Πάλη	Πυγμή	Ίππιος
Πυγμή	Παγκράτιον	Πένταθλον
Παγκράτιον		Πάλη
		Πυγμή
		Παγκράτιον
		Οπλίτες

Οι δε ιππικοί αγώνες ήταν και τα αντίστοιχα βραβεία ήταν:

Άθλημα	Έπαθλο Α' θέση		Έπαθλο Β' θέση
ίππων πολικώ ξεύγει	040	αμφορείς	08	αμφορείς
ίππων ξεύγει αδηφάγω	140	αμφορείς	40	αμφορείς
πολεμιστηρίοις ίππω κέλητι νικώντι	016	αμφορείς	04	αμφορείς
πολεμιστηριοις ίππων ξεύγει νικώντι	030	αμφορείς	06	αμφορείς
ζεύγει πομπικώ νικώντι	004	αμφορείς	01	αμφορέας
αφ ίππου ακοντίζοντι	005	αμφορείς	01	αμφορέας

Οι αγώνες γυμναστικής διεξάγονταν μέχρι τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. στις Εχελίδες, έναν δήμο της Αττικής κοντά στον Πειραιά. Τον 4ο αι. π.Χ. μεταφέρθηκαν στον Ιλισό, όπου την εποχή του Λυκούργου κτίστηκε ένα στάδιον με κερκίδες για τους θεατές.

Άλλοι, οι λεγόμενοι μικροί αγώνες διοργανώνονταν κάθε χρόνο και είχαν τελετουργικό χαρακτήρα. Αυτοί ήταν τα Πυρρίχια, τα ευάνδρια, ευόπλια και τα λάμπια.

Τα πυρρίχια έγιναν μέρος των Παναθηναίων από τον 6ο αι. π.Χ. Ήταν αφιερωμένα στην Αθηνά και την νίκη των Ολυμπίων Θεών ενάντια στους Τιτάνες και τους Γίγαντες. Στην τελετή αυτή χορευόταν ο πυρρίχιος χορός που συνοδευόταν από τους ήχους του αυλού που έπαιζε το τραγούδι «ενόπλιος νόμος».

Τα ευάνδρια και ευόπλια είχαν μεν πολεμική καταγωγή, ήταν όμως ένα είδος καλλιστείων στο οποίο έπαιρναν μέρος άνδρες με πολεμική στολή.

Τα λάμπια ήταν γυμναστικοί αγώνες με χρήση δαυλού προς τιμή του Εριχθόνιου και του μύθου της γέννησής του.

Μέρος των τελετών ήταν επίσης χορωδίες εφήβων και ανδρών που τραγουδούσαν το τραγούδι της Αθηνάς («Παλλάδα περσέπολιν κλήζω ...»)

Εορταστικό πρόγραμμα

Το εορταστικό πρόγραμμα των μεγάλων Παναθηναίων ήταν ως εξής:

Ημερομηνία του Εκατομβαιώνα	Τελετή
21η, 22α, 23η	μουσικοί διαγωνισμοί
24η, 25η	διαγωνισμοί αθλητισμού
26η	ιππικοί αγώνες
27η	Πυρρίχια και Ευάνδρια
28η	Λάμπιοι, Πάννυχοι, Πομπή, θυσία και δείπνο
29η	Ιστιοπλοϊκοί αγώνες

Ενεπίγραφη στήλη για την καθιέρωση των Παναθηναίων

Ενεπίγραφη στήλη για την καθιέρωση των Παναθηναίων το 566 π.Χ. Το κείμενο της επιγραφής είναι χαραγμένο βουστροφηδόν και αναφέρεται επίσης στον αγώνα δρόμου που ήταν το αγώνισμα των εορτών. Η επιγραφή εκτίθεται στο Επιγραφικό Μουσείο.

[ΤΟ]Ν ΔΡΟΜΟΝ [: ΕΠΟΙΕΣΑΝ : ? ΗΙΕΡΟΠ]-[ΟΙΟΙ : ? ΚΡ]ΑΤΕΣ [: ? ΘΡΑΣ]ΥΚΛΕΣ : Α[Ρ]ΙΣ-ΤΟΔΙQΟΣ : ΒΡ[ΥΣΟΝ : ] ΑΝΤΕ[ΝΟΡ ? ][ΗΟΙ ΤΟΝ] ΑΓΟ[ΝΑ ΘΕΣ]ΑΝ ΠΡΟΤΟ[Ι] ΓΛ-ΑΥ[Q]ΟΠΙΔΙ : QOΡ[EI]

---

Τον αγώνα δρόμου οργάνωσαν οι ιεροποιοί Κράτης, Θρασυκλής, Αριστόδικος, Βρύσων, Αντήνωρ, οι οποίοι πρώτοι θέσπισαν τον αγώνα αυτόν προς τιμήν της γλαυκόπιδος κόρης

Από την αρχαία ελληνική γραμματεία

Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις, Α 27,3:

παρθένοι δύο τοῦ ναοῦ τῆς Πολιάδος οἰκοῦσιν οὐ πόῤῥω, καλοῦσι δὲ Ἀθηναῖοι σφᾶς ἀῤῥηφόρους• αὗται χρόνον μέν τινα δίαιταν ἔχουσι παρὰ τῇ θεῷ, παραγενομένης δὲ τῆς ἑορτῆς δρῶσιν ἐν νυκτὶ τοιάδε. ἀναθεῖσαί σφισιν ἐπὶ τὰς κεφαλὰς ἃ ἡ τῆς Ἀθηνᾶς ἱέρεια δίδωσι φέρειν, οὔτε ἡ διδοῦσα ὁποῖόν τι δίδωσιν εἰδυῖα οὔτε ταῖς φερούσαις ἐπισταμέναις—ἔστι δὲ περίβολος ἐν τῇ πόλει τῆς καλουμένης ἐν Κήποις Ἀφροδίτης οὐ πόῤῥω καὶ δι᾽ αὐτοῦ κάθοδος ὑπόγαιος αὐτομάτη—, ταύτῃ κατίασιν αἱ παρθένοι. κάτω μὲν δὴ τὰ φερόμενα λείπουσιν, λαβοῦσαι δὲ ἄλλο τι κομίζουσιν ἐγκεκαλυμμένον• καὶ τὰς μὲν ἀφιᾶσιν ἤδη τὸ ἐντεῦθεν, ἑτέρας δὲ ἐς τὴν ἀκρόπολιν παρθένους ἄγουσιν ἀντ᾽ αὐτῶν.'

---

Κοντά στον ναό της Πολιάδας κατοικούν δύο παρθένες, που οι Αθηναίοι τις λένε αρρηφόρες. Αυτές ζουν για ένα διάστημα κοντά στη θεά. Όταν έρχεται η μέρα της γιορτής, τη νύχτα κάνουν τα εξής: τοποθετούν και μεταφέρουν πάνω στο κεφάλι τους όσα τους δίνει η ιέρεια της Αθηνάς, χωρίς να ξέρει ούτε αυτή τι τους έδωσε ούτε αυτές τι μεταφέρουν. Κοντά υπάρχει μέσα στην π όλη περίβολος της λεγόμενης Αφροδίτης των Κήπων και προς τα εκεί φυσικό υπόγειο πέρασμα, απ' όπου κατεβαίνουν οι παρθένες. Αποθέτουν εκεί κάτω αυτά που μετέφεραν, για να πάρουν κάτι άλλο που μεταφέρουν καλυμμένο. Κι αυτές τις αφήνουν πλέον ελεύθερες και στη θέση τους στην ακρόπολη οδηγούν άλλες.

Ἀριστοτέλης - Αθηναίων Πολιτεία -60 -01:

Τὰ μὲν οὖν περὶ τοὺς θʹ ἄρχοντας τοῦτον ἔχει τὸν τρόπον. κληροῦσι δὲ καὶ <ἀθλοθέτας> δέκα ἄνδρας, ἕνα τῆς φυλῆς ἑκάστης. οὗτοι δὲ δοκιμασθέντες ἄρχουσι τέτταρα ἔτη, καὶ διοικοῦσι τήντε πομπὴν τῶν Παναθηναίων καὶ τὸν ἀγῶνα τῆς μουσικῆς καὶ τὸν γυμνικὸν ἀγῶνα καὶ τὴν ἱπποδρομίαν, καὶ τὸν πέπλον ποιοῦνται, καὶ τοὺς ἀμφορεῖς ποιοῦνται μετὰ τῆς βουλῆς, καὶ τὸἔλαιον τοῖς ἀθληταῖς ἀποδιδόασι

---

Δέκα άνδρες ορίζονται με κλήρο ως αθλοθέτες, ένας από κάθε φυλή. Αφού περάσουν από την εξέταση αναλαμβάνουν για τέσσερα χρόνια. και διοικούν την πομπή της εορτής των Παναθηναίων και τον αγώνα της μουσικής και τα γυμνικά αγωνίσματα και την ιπποδρόμια , και φροντίζουν για την κατασκευή του πέπλου της Αθηνάς και μετά της βουλης φροντίζουν για την κατασκευή των ειδικών αμφορέων και το έλαιο παραδίδουν στους αθλητές.

Απολλόδωρος (ψεύδo) -Βιβλιοθήκη Γ'. 14,6

τοῦτον Ἀθηνᾶ κρύφα τῶν ἄλλων θεῶν ἔτρεφεν, ἀθάνατον θέλουσα ποιῆσαι• καὶ καταθεῖσα αὐτὸν εἰς κίστην Πανδρόσῳ τῇ Κέκροπος παρακατέθετο, ἀπειποῦσα τὴν κίστην ἀνοίγειν. αἱ δὲ ἀδελφαὶ τῆς Πανδρόσου ἀνοίγουσιν ὑπὸ περιεργίας, καὶ θεῶνται τῷ βρέφει παρεσπειραμένον δράκοντα• καὶ ὡς μὲν ἔνιοι λέγουσιν, ὑπ᾽ αὐτοῦ διεφθάρησαν τοῦ δράκοντος, ὡς δὲ ἔνιοι, δι᾽ ὀργὴν Ἀθηνᾶς ἐμμανεῖς γενόμεναι κατὰ τῆς ἀκροπόλεως αὑτὰς ἔρριψαν. ἐν δὲ τῷ τεμένει τραφεὶς Ἐριχθόνιος ὑπ᾽ αὐτῆς Ἀθηνᾶς, ἐκβαλὼν Ἀμφικτύονα ἐβασίλευσεν Ἀθηνῶν, καὶ τὸ ἐν ἀκροπόλει ξόανον τῆς Ἀθηνᾶς ἱδρύσατο, καὶ τῶν Παναθηναίων τὴν ἑορτὴν συνεστήσατο, καὶ Πραξιθέαν νηίδα νύμφην ἔγημεν, ἐξ ἧς αὐτῷ παῖς Πανδίων ἐγεννήθη.

---

Η Αθηνά τον ανέτρεφε κρυφά απ᾽ τους άλλους θεούς θέλοντας να τον καταστήσει αθάνατο. Τον έκλεισε λοιπόν με προσοχή σ᾽ ένα κιβώτιο και το εμπιστεύτηκε στην Πάνδροσο, τη θυγατέρα του Κέκροπα, με τη ρητή εντολή να μην το ανοίξει. Οι αδελφές όμως της Πανδρόσου το άνοιξαν από περιέργεια και αντίκρυσαν ένα φίδι κουλουριασμένο γύρω στο βρέφος. Και όπως λένε μερικοί εξοντώθηκαν απ᾽ αυτό το φίδι, Κατ᾽ άλλους τρελάθηκαν απ᾽ την οργή της Αθηνάς και γκρεμίστηκαν απ την Ακρόπολη.

Ο Εριχθόνιος ανατράφηκε απ᾽ την ίδια την Αθηνά μέσα στο ναό. ανέτρεψε τον Αμφικτύονα κι έγινε βασιλιάς των Αθηνών. Αυτός έστησε το ξόανο της Αθηνάς στην Ακρόπολη και καθιέρωσε τη γιορτή των Παναθηναίων, νυμφεύθηκε τη νηίδα νύμφη Πραξιϑέα και απέχτησε ένα γιό, τον Πανδίονα.

Φωτοθήκη

• 
  Η ζωφόρος του Παρθενώνα.
• 
  Η ζωφόρος του Παρθενώνα.
• 
  Η ζωφόρος του Παρθενώνα.
• 
  Αμφορέας των Παναθηναίων.
• 
  Αμφορέας των Παναθηναίων
• 
  Αμφορέας των Παναθηναίων.
• 
  Αμφορέας των Παναθηναίων

Δείτε επίσης

• Αμφορέας Burgon: ο αρχαιότερος σωζόμενος Παναθηναϊκός αμφορέας, Έκθεμα Βρετανικού Μουσείου αρ. 130

Βιβλιογραφία

• Haritini Kotsidu: Die musischen Agone der Panathenäen in archaischer und klassischer Zeit. Eine historisch-archäologische Untersuchung. Tuduv, München 1991, ISBN 3-88073-418-6.
• H. A. Müller: Panathenaica. Bonn 1837
• A. Mommsen: Heortologie. Leipzig 1864
• Michaelis: Der Parthenon. Leipzig 1871
• Jenifer Neils: Goddess and polis. The Panathenaic Festival in ancient Athens. Princeton University Press, Princeton 1992, ISBN 0-691-00223-1.
• August Mommsen (1898). «Feste der Stadt Athen im Altertum, geordnet nach attischem Kalender» (στα Γερμανικά). B. G. Teubner. Ανακτήθηκε στις 20 Αυγούστου 2009. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Σαν σήμερα-Παναθήναια
• Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού -Παναθήναια